Morfologiya bo‘limini o‘tishda graforganayzerlardan foydalanish - Tilshunoslik - Slaydlar

Morfologiya bo‘limini o‘tishda graforganayzerlardan foydalanish

Yuklangan vaqt:

08.07.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1471.4619140625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Morfologiya bo‘limini o‘tishda graforganayzerlardan foydalanish

Darsning maqsadi: Morfologiya bo‘limi bo‘yicha nazariy ma’lumot berish, mavzuni o‘tish metodikasi bilan tanishtirish va bilimlarni mustahkamlash

MORFOLOGIYA (grek. morhfos «shakl», logos «ta'limot» so‘zlaridan olingan bo‘lib) so‘z shakllari haqidagi ta’limotdir. • Tilshunoslikning leksikologiya bo‘limi ham, morfologiya bo‘limi ham so‘z haqida bahs yuritadi, lekin bu ikki bo'lim so‘zning qaysi tomoniga e'tibor qaratishi bilan bir- biridan farq qiladi. 1 • Leksikologiya leksik so‘z (leksema)larni, ularning atash ma'nolarini o‘rgansa 2 • morfologiya so‘zning grammatik ma'nolari va bu ma'nolarni ifodalovchi shakllarni, ya’ni so‘zning morfologik shakllarini o‘rganadi. 301 22 05 0F09 0B020C05 0F09 05 16 14 2109 0B07 01 01 24 16 13050903 0D091F 02 01 0D0203 0603 18090A 0704 080912 0D0203 020C 03

Masalan, qalam, qalamning, qalamni, qalamga, qalamdan, qalamda shakllari bir so‘zning (qalam so'zining) turli shakllari hisoblanadi. Tilshunoslikning leksikologiya bo‘limi ham, morfologiya bo‘limi ham so‘z haqida bahs yuritadi, lekin bu ikki bo'lim so‘zning qaysi tomoniga e’tibor qaratishi bilan bir- biridan farq qiladi. Bu so‘z shakli uning hammasida takrorlanayotgan qalam qismi ikkita ma’noga ega. Birinchi ma’nosi yozish, chizish uchun mo‘ljallangan grafit toshga yog‘och qoplama o‘rnatilgan o‘quv qurolini bildiradi. Bu qalam leksemasining (leksik so‘zning) atash ma’nosi sanaladi. Leksik so‘zning atash ma’nolari leksikologiyada o‘rganiladi. Shu bilan birgalikda qalam so‘zi daftar, kitob so‘zlari singari nima? so‘rog‘iga javob bo‘lib, predmetlik, bosh kelishiklik, birlik ma'nolariga ham ega. Bu esa qalam so‘zining ikkinchi ma’nosi — grammatik ma’nosi sanaladi. Ana shu grammatik ma’nolar va ularni ifodalovchi vositalar morfologiya bo‘limida o‘rganiladi.

Alohida olingan so‘z turkumlari Yordamchi so‘z turkumlari Mustaqil so‘z turkumlari Tildagi so‘zlarning umumiy grammatik ma’no va vazifalariga ko‘ra ma’lum guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumlari dеb yuritiladi. So‘z turkumlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: Mustaqil so‘z turkumlari lug‘aviy ma’noga ega bo‘lib, morfologik jihatdan o‘zgaradigan, gap ichida ma’lum sintaktik vazifa bajaradigan so‘zlardir. Gap bo‘lagi vazifasida keladi Ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘ladiAtash ma’nosiga ega

Sifat Son Olmos h Fe’l Shaxs va narsalarning nomini bildiradi OtOt Shaxs va narsalarning belgisini bildiradi Sifat Miqdorning nomini shaxs va narsalarning son-sanog‘ini, tartibini bildiradiSon Gap ichida ot, sifat, son, ravish, ba’zan so‘z birikmasi va gap o‘rnida qo‘llana oladi Olmos h Shaxs va narsalarning harakat yoki holatini ifodalaydi Fe’lM u s t a q i l s o ‘ z t u r k u m l a r i Ravish Ish-harakat va holatning bеlgisini bildiradiRavish

Kеlishik qo‘shimchalari bilan qo‘llanadi, birlik va ko‘plik sonda ishlatiladi Gap tarkibida barcha gap bo‘laklari vazifasida keladiOtlar yasalish va yasalish uchun asos bo‘lish xususiyatiga egaOtUmumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Egalik qo‘shimchalariga ega. Kim?, nima?, qayer? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi Shaxs otlari, narsa otlari, faoliyat jarayon otlari, o‘rin- joy otlari kabi turlari bor. 30 21 16021019090A 2D 0B 31140509 09 31 2C 2D05 2C 2D05 32

Daraja kategoriyasiga ega Otlashadi Gap tarkibida asosan aniqlovchi, hol va kesim vazifasida keladiSifatlar ish-harakatning ham belgisini bildira oladiSifatUmumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Sifat xususiyat, rang-tus, maza- ta’m, hajm-o‘lchov, hid va makon- zamon ma’no turlariga ega Qanday?, qanaqa?, qaysi? so‘roqlaridan biriga javob beradi 33 31 2D 09 18 28 0B 2807 2C 2D05 2C 2D05 2807040914 1409120D 1109

Juft, dona, mеtr, siqim… kabi hisob so‘zlari bilan qo‘llana oladi Otlashadi Gap tarkibida asosan aniqlovchi va kesim vazifasida keladiSodda va murakkab sonlarga bo‘linadiSonUmumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Son miqdor son va tartib son kabi turlarga bo‘linadiNеcha?, qancha?, nеchta?, nеchanchi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi 0B0C0D 1A090B070A 0F0716020B0A 020509 31 2D09270A 1A1516070D0A 28021919090A 0B020C0507 280210 2C 2D05 2C 2D05 2802100A0D 1A090B

Gap ichida ot, sifat, son, ravish, ba’zan so‘z birikmasi va gap o‘rnida qo‘llana oladi Lug‘aviy ma’no bildirmaydi, balki, lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgan so‘zlarga ishora qilib keladi Turlanish xususiyatiga ega Gap tarkibida ega, to‘ldiruvchi, aniqlovchi vazifasida keladi7 ta ma’noviy guruhi mavjud Olmosh Umumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Qaysi turkum o‘rnida qo‘llansa, shuning so‘rog‘iga javob bo‘ladi2D 0B 02 24 0B 0B 1A 22 2D 09 36 31 0A 2C 2D05 2C 2D05 34 160F13100710060A

Bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllarga; o‘timli va o‘timsizlik xususiyatiga ega Zamon va shaxs-sonni, maylni ifodalay oladi Gap tarkibida ko‘pincha kesim, ayrim xoslangan shakllarni olganda esa ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol vazifasida keladiO‘zining vazifadosh (xoslangan) shakllariga ega Fe’l Umumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Nisbat kategoriyasiga egaNima qilmoq?, nima bo‘lmoq? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi 25020C0507 16 020C14070D 38 07 2D09270A 09080307 15 0F02050A 31 160F091A05 391512 2C 2D05 2C 2D05 3507160B09140A

Ish-harakat va holatning bеlgisini bildiradi Darajalanish xususiyatiga ega Otlashadi Gap tarkibida asosan hol vazifasida keladiHarakat bеlgisini qisman bo‘lsa-da, darajalab ko‘rsata oladiRavish Umumiy grammatik xususiyatlari Umumiy grammatik xususiyatlari Qanday?, qachon?, qayеrda?, qancha?, nеga?, qay darajada? kabi so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi2E160F230F090309 0B2F 33 31 2D 1A150509 3A090309 1909030926 3B 2C 2D05 2C 2D05 3409101909 210910 16020C0302210509

Gap tarkibidagi so‘zlarni va qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga bog‘laydiBog‘lovchilar Ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so’zga tobe yo’l bilan bog’lash uchun xizmat qiluvchi yordamchi so’zlar Ko‘makchilar Ayrim so‘z yoki butun gap mazmuniga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun xizmat qiladi YuklamalarBog‘lovchilar Ko‘makchilar YuklamalarYordamchi so‘z turkumlari

Bog‘lovchilar 5 4 321 Gap tarkibidagi so‘zlarni va qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biriga bog‘laydi Qo‘llanilishiga ko‘ra yakka bog‘lovchilar ( va, ammo, chunki ) takroriy bog‘lovchilar ( dam…, dam; yo…,yo ) Teng bog‘lovchilar biriktiruv bog‘lovchilari, zidlov bog‘lovchilari, ayiruv bog‘lovchilari, inkor bog‘lovchilariVazifasiga ko‘ra teng bog‘lovchilar va ergashtiruvchi bog‘lovchilar Ergashtiruvchi bog‘lovchilar aniqlov bog‘lovchilari, sabab, maqsad bog‘lovchilari, shart bog‘lovchilari1 2 3 4 5

Ko‘makchilar 4 321 Gapda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun qo‘llanadigan soz‘lar Ko‘makchi o‘zi bog‘lanib kelgan so‘zdan keyin kelib, so‘zlar orasidagi birgalik,payt,sabab, maqsad kabi munosabatni ifodalashga xizmat qiladi Sof ko‘makchilar mustaqil ma’no anglatmaydiKo‘makchilar ikki turga bo‘linadi: 1. Sof ko‘makchilar 2. Vazifadosh ko‘makchilar1 2 3 4

Yuklamalar 4 32 1 Ayrim so‘z yoki butun gap mazmuniga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun xizmat qiladi Tuzilishiga ko‘ra: 1. Qo‘shimcha yuklamalar 2. So‘z yuklamalar So‘z yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahotki, hatto, hattoki,hamQo‘shimcha yuklamalar: -mi,-chi, -a (-ya),-da, -u (-yu),-oq, (-yoq) -gina (-kina,-qina)1 2 3 4

Modal so‘zlar His - hayajonni, xitobni bildirishga xizmat qiladigan so‘zlar undov so‘zlar deyiladi. Holatga yoki tovushga taqlidni bildiruvchi so‘zlar taqlid so‘zlar deyiladi.Alohida olingan so‘z turkumlari Undov so‘zlar Taqlid so‘zlar So‘zlovchining bayon qilayotgan fikriga munosabatini bildirgan so‘zlar modal so‘zlar deyiladi. 2B

T o p s h i r i q l a r Uchinchisi ortiqcha. Quyida berilgan so‘zlardan ikkitasi bir turkumga mansub va uchinchisi boshqa turkumga mansub. yugurmoq yozmoq o‘smoq tez sekin bajonidil uxladi oldirdi qulatdi 1F 0730 14 11 11 1B 1B 0F1E 0E 12 200221 0C14 0F03 010C 0A0A

Audiomatnni tinglang. Sifatning ma’noviy guruhlariga oid so‘zlarni quyidagi jadvalga joylashtiring. QR kodli topshiriqXil- xususiyat Maza- ta’m Shakl- hajm Rang- tus Vazn- og‘irlik Hid bildiruvchi O‘rin va paytga munosabat QR kodli topshiriq T o p s h i r i q l a r2B 28 06 21130807 26

Berilgan tushunchalarga qanday izoh berasiz? Mustaqil so‘z turkumlari Yordamchi so‘z turkumlari Alohida olingan so‘z turkumlari? ? ?

S o ‘ z t u r k u m la r i t a s n if iModal so‘zlar, undov so‘zlar, taqlid so‘zlar. A lo hida olin g an so ‘z tu rk u m lariBOG‘LOVCHILAR, KO‘MAKCHILAR, YUKLAMALAR. Y o rd am ch i so ‘z tu rk um lariFe’l, ot, sifat, son, ravish olmosh. M u staq il so ‘z tu rk u m lariFe’l, ot, sifat, son, ravish olmosh. Bog‘lovchilar, ko‘makchilar, yuklamalar. Modal so‘zlar, undov so‘zlar, taqlid so‘zlar.

Mustaqil so’z turkumlari Fe’l Ot Sifat SonRavishOlmosh Fe’l – yugurdi, yozdi. Ot – Rustam, bog’. Sifat – qizil, katta. Son – besh, yeti. Ravish – ko’p, ataylab. Olmosh – kim, ular.Klaster01 16 14 39 3114 28 28 3B09 31 39 080211 31 0B020612 28 1A09 28 3B09 09 31 1305

Astoydil, birin-ketin, bafurja, qalban, ertalab, saharlab, ataylab, atayin, qat’iyan, qishin-yozin, qisman, bexosdan, ichkari, tashqari, olg‘a, ko‘p, oz. Holat ravishlari Payt ravishlari O‘rin ravishlari Daraja-miqdor ravishlari Maqsad-sabab ravishlari Topshiriq. Aydioda eshitgan so‘zlarni holat, payt, o‘rin, daraja-miqdor ravishlariga ajratishga harakat qiling.Topshiriq 25

j o l m o sh e u n i a d h e d u s n e j m h e n a n t i g o i s ch e m g a n a v b a r ch a a s g n u o d a a l n i m a h u k h t l s o‘ r o q k i m d a n b o r eQuyida berilgan boshqotirmani bajaring. Boshqotirmada olmosh so‘z turkumiga oid so‘zlar yashiringan.Boshqotirma

Berilgan so‘zlarni so‘z turkumlari guruhiga ajratib jadvalga joylashtiring. 25M o s i n i t o p !Yosh, balki, shuning uchun, u, dastlab, xatto, og’ir, shubhasiz, yuklama, chunki, ehtiyot, chorasizlik, to’g’ri, sari, tomon, hatto, avval, eh, hayhaylamoq, dod-faryod, bilan, ust, ko’cha, g’ich- g’ich, mee, borliq, ba’zan, toki, assalomu alaykum, rahmat Щелкните значок, чтобы добавить диаграмму Mustaqil so’z turkumlari Yordamchi so’z turkumlari Alohida olingan so’z turkumlari

F o y d a l a n i s h u c h u n j a d v a lFe’l Ot Sifat Ravish Son Olmosh Lug‘at so‘zlar 26Berilgan jadvalga mustaqil so‘z turkumlariga oid so‘zlar lug‘atini tuzib, yozing.

E’tiboringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Fonetika bo‘limini zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘tish metodikasi

O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari

Son soʻz turkumini oʻrganishda grammatik oʻyinlardan foydalanish