O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar - Tilshunoslik - Slaydlar

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1276 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI N AVRO’ZOVA N AFISA ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015

Milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga ana shunday yuksak e’tibor tufayli 1989-yilning 21-oktabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unu tilmas hodisa amalga oshirilgani - o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining yana bir yorqin sahifasini tashkil etadi ” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T . : O‘zbekiston, 2011 )

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. O‘zbek tilida so‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisalariI-BOB. O‘zbek tilida so‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisalari 1-§. So‘zlarni turkumlarga ajratish tarixidan1-§. So‘zlarni turkumlarga ajratish tarixidan 2-§. O‘zbek tilida so‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisalari2-§. O‘zbek tilida so‘z turkumlari orasida ko‘chish hodisalari 3-§. O‘zbek tilida transpozitsiyaning turlari3-§. O‘zbek tilida transpozitsiyaning turlari Substantivatsiya (otlashish)Substantivatsiya (otlashish) Adyektivatsiya (sifatlashish)Adyektivatsiya (sifatlashish) Verbalizatsiya (fe’llashish)Verbalizatsiya (fe’llashish) Ravishlashish (adverbializatsiya)Ravishlashish (adverbializatsiya) Pronominalizatsiya (olmoshlashish)Pronominalizatsiya (olmoshlashish) II-BOB. O‘zbek tilida sof va vazifadosh so‘zlarII-BOB. O‘zbek tilida sof va vazifadosh so‘zlar 1-§. O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar 1-§. O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar 2-§. O‘zbek tilida vazifadosh ko‘makchilar2-§. O‘zbek tilida vazifadosh ko‘makchilar 3-§. O‘zbek tilida vazifadosh bog‘lovchilar3-§. O‘zbek tilida vazifadosh bog‘lovchilar 4-§. O‘zbek tilida vazifadosh yuklamalar4-§. O‘zbek tilida vazifadosh yuklamalar 55 -§. O‘zbek tilida vazifadosh modal so‘zlar-§. O‘zbek tilida vazifadosh modal so‘zlar 6-§. Uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida so‘zlarni turkumlarga ajratish muammolari6-§. Uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida so‘zlarni turkumlarga ajratish muammolari Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Til jonli mavjudot. U davrlar o‘tishi bilan takomillashib, sayqallanib boradi. Til jonli mavjudot. U davrlar o‘tishi bilan takomillashib, sayqallanib boradi. Xuddi shuningdek, tilshunoslikda ham unga bo‘lgan yondashuv, qarash Xuddi shuningdek, tilshunoslikda ham unga bo‘lgan yondashuv, qarash davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib turishi mumkin. Tilshunoslik tarixida so‘zlarni davrlar o‘tishi bilan o‘zgarib turishi mumkin. Tilshunoslik tarixida so‘zlarni turkumlarga tasniflashdek keng o‘rganilgan va ko‘p munozaraga sabab turkumlarga tasniflashdek keng o‘rganilgan va ko‘p munozaraga sabab bo‘lgan soha bo‘lmasa kerak. Bu munozaraning yakuni hozirga qadar bo‘lgan soha bo‘lmasa kerak. Bu munozaraning yakuni hozirga qadar hammaga maqbul yechimga kelmagan qator muammolarning hal etilishiga hammaga maqbul yechimga kelmagan qator muammolarning hal etilishiga bog‘liq. Aniqrog‘i, o‘zbek tilida haliga qadar ma’lum turkumga kiritilmagan bog‘liq. Aniqrog‘i, o‘zbek tilida haliga qadar ma’lum turkumga kiritilmagan qator so‘zlar mavjudki, bu ona tili ta’limida so‘z turkumlarini ajratishda qator so‘zlar mavjudki, bu ona tili ta’limida so‘z turkumlarini ajratishda muammolarni keltirib chiqarmoqda. So‘zlarning aksariyati bir-birining o‘rnida muammolarni keltirib chiqarmoqda. So‘zlarning aksariyati bir-birining o‘rnida qo‘llana oladi. Ayni paytda bunday holatga nisbatan ona tili ta’limida qo‘llana oladi. Ayni paytda bunday holatga nisbatan ona tili ta’limida “vazifadosh so‘zlar” deb qaralmoqda. Malakaviy ish o‘zbek tilida vazifadosh “vazifadosh so‘zlar” deb qaralmoqda. Malakaviy ish o‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar, ularning kelib chiqishi, shuningdek, mavjud darsliklarga tayanib qaysi so‘zlar, ularning kelib chiqishi, shuningdek, mavjud darsliklarga tayanib qaysi so‘z turkumi ekanini aniqlash muammoli bo‘lgan so‘zlar va ularni o‘qitish so‘z turkumi ekanini aniqlash muammoli bo‘lgan so‘zlar va ularni o‘qitish bilan bog‘liq muammolarni yoritishga bag‘ishlanganligi mavzuning bilan bog‘liq muammolarni yoritishga bag‘ishlanganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi.dolzarbligini belgilaydi.

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Nafaqat, o‘zbek tili, balki jahon tilshunosligida so‘z turkumlarichalik keng o‘rganilgan soha bo‘lmasa kerak. O‘zbek tilshunosligida M.Qoshg‘ariydan boshlangan izlanishlar XXI asr boshlariga kelib F.Kamol, U.Tursunov, F.Abdullayev, A.G‘ulomov, A.Rustamov, G‘.Abdurahmonov, Sh.Rahmatullayev, Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyevlar tomonidan aniqlashtirildi. Keyinchalik H.Ne'matov, N.Mahmudov, A.Nurmonov (“O‘zbek tilining nazariy grammatikasi”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”), M.Rajabov (“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” (Morfemika, So‘z yasalishi, Morfologiya), J.Eltazarov (“So‘z turkumlari haqidagi lingvistik nazariyalar”), E.Qilichev (“Hozirgi o‘zbek adabiy tili”), R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, M.Abuzalova (“Hozirgi o‘zbek adabiy tili”. Morfologiya) Z.Isaqov (“O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni”) va boshqalarning ishlarida zamonaviy tadqiq yo‘nalishilarida o‘rganildi.

BMIning maqsad va vazifalari.BMIning maqsad va vazifalari. Malakaviy ishda uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlari – maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy ta’limda so‘zlarni turkumlarga ajratish bilan bog‘liq muammolar, xususan, vazifadosh so‘zlarni o‘qitishga doir qarashlarni bir tizimga yig‘ish va ularni o‘qitishdagi chalkashliklar, xilma-xilliklarni izohlash, mavjud muammolarga aniqlik kiritish maqsad qilib olingan.

BMIning ilmiy yangiligi.BMIning ilmiy yangiligi. S o‘z turkumlari, ular orasidagi munosabatlar o‘zbek tilshunosligida bir necha usullarda chuqur o‘rganilgan. Biroq, shunga qaramay, uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida mavzuni yoritishda qator muammolarning mavjudligi mavzuning murakkab ekanligini qo‘rsatadi. Malakaviy ishning ilmiy qimmati shundaki, unda ilk marotaba ona tili talimida vazifadosh so‘zlar sifatida ajratilayotgan vazifadosh bog‘lovchilar, vazifadosh ko‘makchilar, vazifadosh yuklamalar va vazifadosh modallarning kelib chiqishi, sirasi asoslanadi. So‘z turkumlari orasida kuzatiladigan substantivatsiya (otlashish), adektivatsiya (sifatlashish), verbalizatsiya (fe’llashish), ravishlashish (adverbializatsiya), pronominalizatsiya (olmoshlashish) hodisalariga oid qarashlar bir tizimga yig‘ilib, bir-biridan farqi ochib beriladi. Shuningdek, haligacha tilshunoslikda qaysi turkumga kiritilishi munozarali bo‘lgan so‘zlarning ona tili darsliklarida turli o‘rinlarda turli turkumga nisbat berish oqibatida kelib chiqayotgan muammolarga aniqlik k kiritilidi.

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akdemik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan dastur va darsliklardagi mavzuga aloqador fikrlarni qiyosiy o‘rganib bir tizimga yig‘ishda, chalkashliklarni bartaraf etishda keng foydalanish mumkin. Undan oliy ta‘lim tizimida o’zbek filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining morfologiya bo‘limini o’qitishda, «O’zbek tili o’qitish metodikasi» fanini o’qitishda keng foydalanish mumkin; Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o’qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin.

So’zlarning tupkumlanishi So’zlarning tupkumlanishi tarixitarixi Hind tilshunosligida: 1) ot (nãmãn); 2) fe’l (ãkhuatã); 3) ko‘makchi (uurãsagrã); 4) yuklama (kiratã ). Arab tilshunosligida: 1) ism; 2) fe’l; 3) yuklama (harf). Yunon tilshunosligida (Arastu tasnifi): a) ot ; b) fe’l; v) yordamchi so‘z O’zbek tilshunosligida (M.Qoshgariy tasnifi) a) ism; b) fe’l; v) yordamchi so‘z (harf)

Mustaqil so’zlar Oraliqdagi so’zlar Vazifadosh so’zlarYordamchi so’zlar So’z turkumlari So’z turkumlari0E0D 030A 11 030A 140A 030A

O’zbek tilida vazifadosh so’zlar Vazifadosh ko’makchilar ost, ust, old, orqa, tomon, tag, tepa, ich, ora, qosh, lab, yoqa, bo‘y, og‘iz otlari qarab, boshlab, ko‘ra, deya, deb, o‘xshab, bo‘ylab ravishdoshlari tashqari, boshqa, bo‘lak, o‘zga sifatlari avval, oldin, ilgari, keyin, so‘ng ravishlari

Vazifadosh bog’lovchilar -u(-yu), -da, ham,na...na yuklamalari balki modal so‘zi bilan ko‘makchisi bir soni, ba’zan ravishi O’zbek tilida vazifadosh so’zlar

Vazifadosh yuklamalar bir soni yakka, yolg‘iz sifatlari hech olmoshi sira, aslo, mutlaqo ravishlariO’zbek tilida vazifadosh so’zlar

Vazifadosh modallar haqiqatdan, chamasi, mazmuni otlari, qani, qalay olmoshlari, demak fe’li yaxshi, so‘zsiz, tuzuk, to‘g‘ri, tabiiy sifatlari nima, o‘zi, bu, shu, qalay olmoshlariO’zbek tilida vazifadosh so’zlar

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • O‘zbek adabiy tili tili bo‘yicha yaratilgan mavjud grammatikalarda so‘zlarning leksik-grammatik O‘zbek adabiy tili tili bo‘yicha yaratilgan mavjud grammatikalarda so‘zlarning leksik-grammatik guruhlaridan birortasiga aniq nisbat berilmagan so‘zlar talaygina bo‘lib, ularning bir qismi vazifadosh guruhlaridan birortasiga aniq nisbat berilmagan so‘zlar talaygina bo‘lib, ularning bir qismi vazifadosh so‘zlar sifatida qamrab olinsa, murakkab tabiati tufayli ma’lum bir guruhga kiritish muammoli bo‘lgan so‘zlar sifatida qamrab olinsa, murakkab tabiati tufayli ma’lum bir guruhga kiritish muammoli bo‘lgan bir qismi mutlaqo e’tiborsiz qoldiriladi. bir qismi mutlaqo e’tiborsiz qoldiriladi. • So‘z turkumlarining ko‘chishi (transpozitsiya) ma’lum bir turkumga mansub so‘zning o‘ziga xos So‘z turkumlarining ko‘chishi (transpozitsiya) ma’lum bir turkumga mansub so‘zning o‘ziga xos bo‘lgan atash, vazifa semalarini kuchsizlantirib, boshqa so‘z turkumiga xos semantik va sintaktik bo‘lgan atash, vazifa semalarini kuchsizlantirib, boshqa so‘z turkumiga xos semantik va sintaktik belgilarga ega bo‘lishi bo‘lib, muayyan turkumga oid so‘z davrlar o‘tishi bilan aslicha yoki juftlashib, belgilarga ega bo‘lishi bo‘lib, muayyan turkumga oid so‘z davrlar o‘tishi bilan aslicha yoki juftlashib, takrorlanib o‘z umumiy grammatik ma’nolaridan uzoqlashib, yangi belgilarga ega bo‘la boshlaydi.takrorlanib o‘z umumiy grammatik ma’nolaridan uzoqlashib, yangi belgilarga ega bo‘la boshlaydi. • Turkiy tillarda so‘z turkumlari bir-biridan qat’iy chegaralanmaydi, ular o‘rtasida uzviy aloqa bo‘lib bir Turkiy tillarda so‘z turkumlari bir-biridan qat’iy chegaralanmaydi, ular o‘rtasida uzviy aloqa bo‘lib bir butun sistemani tashkil etadi. Bu sistema qismlari dialektik mantiqdagi «oraliq uchinchi» qonuniyatidan butun sistemani tashkil etadi. Bu sistema qismlari dialektik mantiqdagi «oraliq uchinchi» qonuniyatidan kelib chiqqan holda gibrid so‘zlar sifatida baholanuvchi har ikki siraga xos semantik-grammatik kelib chiqqan holda gibrid so‘zlar sifatida baholanuvchi har ikki siraga xos semantik-grammatik belgilarni o‘zida saqlovchi, bir turkumdan ikkinchi turkumga ko‘chish bosqichida turuvchi so‘zlar bilan belgilarni o‘zida saqlovchi, bir turkumdan ikkinchi turkumga ko‘chish bosqichida turuvchi so‘zlar bilan uzviy bog‘lanadi. uzviy bog‘lanadi. • So‘z turkumlari orasidagi o‘zaro munosabat va ularning bir-biriga ko‘chishi leksema sememasidagi So‘z turkumlari orasidagi o‘zaro munosabat va ularning bir-biriga ko‘chishi leksema sememasidagi evolyutsion taraqqiyot natijasida yuzaga kelib, ko‘chishning lisoniylashgan va nutqiy ko‘rinishlari evolyutsion taraqqiyot natijasida yuzaga kelib, ko‘chishning lisoniylashgan va nutqiy ko‘rinishlari farqlanadi. Ko‘chish bosqichidagi va ko‘chgan so‘zlarni aniqlash, ma’lum guruhga nisbat berish, farqlanadi. Ko‘chish bosqichidagi va ko‘chgan so‘zlarni aniqlash, ma’lum guruhga nisbat berish, albatta, uzoq taraqqiyot bosqichini talab etadi. Bir so‘zning boshqa turkumga ko‘chishi va albatta, uzoq taraqqiyot bosqichini talab etadi. Bir so‘zning boshqa turkumga ko‘chishi va lisoniylashuvi asrlab davom etishi mumkin. lisoniylashuvi asrlab davom etishi mumkin. • So‘zlarni turkumlarga ajratishni murakkablashtiradigan holatlar mavjud bo‘lib, ularga substantivatsiya So‘zlarni turkumlarga ajratishni murakkablashtiradigan holatlar mavjud bo‘lib, ularga substantivatsiya (otlashish), adektivatsiya (sifatlashish), verbalizatsiya (fe’llashish), ravishlashish (adverbializatsiya), (otlashish), adektivatsiya (sifatlashish), verbalizatsiya (fe’llashish), ravishlashish (adverbializatsiya), pronominalizatsiya (olmoshlashish) hodisalari kiradipronominalizatsiya (olmoshlashish) hodisalari kiradi ..

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq.1997-yil. 63-bet. Abdurahmonov G‘.A. O‘zbek tili grammatikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1996, 248 b. Z. Isaqov. O‘zbek tilida so‘z turkumlarining o‘zaro munosabati va unda yuklamalarning o‘rni. Monografiya. 2011 M.Rajabov. «Hozirgi o‘zbek adabiy tili» (“Morfemika”,“So‘z yasalishi” “Morfologiya”), O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Guliston, 2008, 238 b. Eltazarov J. So‘z turkumlari haqidagi lingvistik nazariyalar. – Samarqand, 1996. va boshq. Qilichev E. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 2-nashri, Buxoro, 2001. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o'zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 264-377. Tursunov U va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. T., 1992. G‘ulomov A. Fe’l. T., 1955. G‘ulomov A.G‘. va b. O‘zbek tili morfem lug‘ati. T., 1977. Elektron adabiyotlar va internet manbalari http://ursu/uzpak. Maxkurs ona til 5.doc http:// ziyo.edu.uz. showinfo. http:// www.guldu.uz/jad.html. http:// www.nuu.uz/download/dasturlar/uzbek_filologiya http:// karshi//5.connect.uz/Tilshunoslik/xulosa .

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT!

O'xshashlar

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari

O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar

O‘zbek tilida fonetika, orfoepiya, grafika va orfografiya