O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar - Tilshunoslik - Slaydlar

O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1302.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI NAZAROVA ASILA ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga ana shunday yuksak e’tibor tufayli 1989-yilning 21-oktabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unu tilmas hodisa amalga oshirilgani - o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining yana bir yorqin sahifasini tashkil etadi ” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T . : O‘zbekiston, 2011 ) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. O‘zbek tilida fe’l turkumi va uning o‘rganilish tarixiI-BOB. O‘zbek tilida fe’l turkumi va uning o‘rganilish tarixi 1-§. Turkiy tillar gap qurilishida fe’llarning tutgan o‘rni1-§. Turkiy tillar gap qurilishida fe’llarning tutgan o‘rni 2-§. Fe’llarnning lug‘aviy shakllari2-§. Fe’llarnning lug‘aviy shakllari 3-§. Fe’llarning munosabat shakllari3-§. Fe’llarning munosabat shakllari II-BOB. O‘zbek tilida fe’lning vazifa shakllari II-BOB. O‘zbek tilida fe’lning vazifa shakllari 1-§. Sof fe’llar1-§. Sof fe’llar 2-§. Ravishdosh shakllari2-§. Ravishdosh shakllari 3-§. Sifatdosh shakllari3-§. Sifatdosh shakllari 4-§. Harakat nomi shakllari4-§. Harakat nomi shakllari Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Istiqloldan so‘ng milliy tilshunosligimiz qator til hodisalarini tilimizning ichki tabiatidan kelib chiqib tadqiq qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Jumladan, kesimning turkiy tillar gap qurilishidagi roli ochib berilib, gap uchun eng muhim belgi kesimlik belgisi (tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma’nosi)ga ega bo‘lish deb belgilandi. Tasdiq-inkor, zamon, mayl, shaxs-son shakllari kesimlik kategoriyasi ostida o‘rganila boshlandi. Shunga ko‘ra fe’lning ikki vazifa shakli ajratildi: 1. Kesim vazifasiga xoslovchi shakllar. 2. Fe’l-kesimdan boshqa vazifaga xoslovchi shakllar. BMI mavzusining uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida fe’lni nutqqa olib kiruvchi – vazifa shakllari va ularni o‘qitish bilan bog‘liq muammolarni yoritishga bag‘ishlanganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tilshunosligimizda fe’l mavzusi ancha chuqur o‘rganilgan bo‘lib, Tilshunosligimizda fe’l mavzusi ancha chuqur o‘rganilgan bo‘lib, uning tarixi turkiyshunoslikda M.Qoshg‘ariyning “Devonu uning tarixi turkiyshunoslikda M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asariga borib taqaladi. Fitrat, F.Kamol, lug‘otit turk” asariga borib taqaladi. Fitrat, F.Kamol, U.Tursunov, F.Abdullayev, A.G‘ulomov, G‘.Abdurahmonov, U.Tursunov, F.Abdullayev, A.G‘ulomov, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov, M.Asqarova, A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov, A.Nurmonov, H.Ne'matov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, A.Nurmonov, H.Ne'matov, R.Sayfullayeva, M.Qurbonova, B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O.Shukurov, N.Musulmanova B.Mengliyev, B.Bahriddinova, O.Shukurov, N.Musulmanova va boshqalar sohada izlanishlar olib bordilarva boshqalar sohada izlanishlar olib bordilar www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning maqsad va vazifalariBMIning maqsad va vazifalari Malakaviy ishda uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlari – maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy ta’limda fe’lning vazifa shakllarini o‘qitishga doir qarashlarni bir tizimga yig‘ish va ularni o‘qitishdagi chalkashliklar, xilma-xilliklarni izohlash, mavjud muammolarga aniqlik kiritish maqsad qilib olingan www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning ilmiy yangiligiBMIning ilmiy yangiligi Malakaviy ishning ilmiy yangiligi fe’lni nutqqa olib Malakaviy ishning ilmiy yangiligi fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar – sof fe’l, ravishdosh, sifatdosh va kiruvchi shakllar – sof fe’l, ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllarini uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida harakat nomi shakllarini uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida o‘qitishga doir ma’lumotlarni bir tizimga yig‘ish va o‘qitishga doir ma’lumotlarni bir tizimga yig‘ish va mavzuga doir chalkashliklar, xilma-xilliklar, mavzuga doir chalkashliklar, xilma-xilliklar, uzilishlarga oydinlik kiritishdan iborat.uzilishlarga oydinlik kiritishdan iborat. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akdemik litsey, kasb-hunar BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akdemik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan dastur va kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan dastur va darsliklardagi mavzuga aloqador fikrlarni qiyosiy o‘rganib bir darsliklardagi mavzuga aloqador fikrlarni qiyosiy o‘rganib bir tizimga yig‘ishda, chalkashliklarni bartaraf etishda keng tizimga yig‘ishda, chalkashliklarni bartaraf etishda keng foydalanish mumkin. Undan oliy ta‘lim tizimida o’zbek foydalanish mumkin. Undan oliy ta‘lim tizimida o’zbek filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining morfologiya bo‘limini o’qitishda, o’zbek adabiy tili» fanining morfologiya bo‘limini o’qitishda, «O’zbek tili o’qitish metodikasi» fanini o’qitishda keng «O’zbek tili o’qitish metodikasi» fanini o’qitishda keng foydalanish mumkin; Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi foydalanish mumkin; Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o’qituvchilari ham ishdan unumli maktab, litsey, kollej o’qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin.foydalanishlari mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FE’LNING VAZIFA SHAKLLARIFE’LNING VAZIFA SHAKLLARI HARAKAT NOMISIFATDOSHRAVISHDOSH SOF FE’L www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FE’LNI KESIM FE’LNI KESIM VAZIFASIGAVAZIFASIGA XOSLOVCHI XOSLOVCHI SHAKLLARSHAKLLAR ZAMON SHAKLI SHAXS-SON SHAKLI MAYL SHAKLI TASDIQ-INKOR SHAKLI www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FE’LNI HOL VAZIFASIGA FE’LNI HOL VAZIFASIGA XOSLOVCHI SHAKLLARXOSLOVCHI SHAKLLAR -(i) b, -a/y ravishdoshlari -gach/-kach/-qach ravishdoshlari -gani/-kani/-qani, -guncha ravishdoshlari www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FE’LNI ANIQLOVCHI VAZIFASIGA FE’LNI ANIQLOVCHI VAZIFASIGA XOSLOVCHI SHAKLLARXOSLOVCHI SHAKLLAR -(a)r / -mas sifatdoshlari -gan/-kan/-qan, -(a)digan, -(y)digan sifatdoshlari -(u)vchi sifatdoshi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FE’LNI EGA, TO’LDIRUVCHI VAZIFE’LNI EGA, TO’LDIRUVCHI VAZI FASIGA XOSLOVCHI SHAKLLARFASIGA XOSLOVCHI SHAKLLAR -(i) sh, -maslik harakat nomi shakllari -moq, -mak harakat nomi shakllari -(u)v harakat nomi shakllari www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • Fe’lning nutqda shakliy grammatik rasmiylashishi fe’lning vazifa shakllaridan birortasini qabul qilish bilan amalga oshadi. Fe’lning vazifa shakllari tarkibiy qismlari mayl, zamon, shaxs/son, tasdiq/inkor shakllarini o‘z ostida birlashtirgan kesimlik kategoriyasi va fe’lning funksonal shakllari sifatida baholab kelingan - ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllaridan iborat . • Fe’lning vazifadosh shakllari, fe’lning xoslangan shakllari, fe’l nokesimlik shakllari, o‘zgalovchi kategoriyasi atamalari bilan yuritib kelingan ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi o‘zida ikki leksik- grammatik kategoriyaga mansub belgilarni tashishi - «gibrid»ligi ya’ni, fe’llik xususiyatini saqlab qolgan holda boshqa turkumlarga oid belgilarni ham nutqda voqealantirishi bilan murakkab tizim hisoblanadi. • Ravishdosh shakllari o‘zida fe’llik va ravishlik belgilarini mujassamlashtiruvchi mohiyat bo‘lib, nisbiy ma’noga egaligi bilan xarakterlanadi. U fe’lga bergan ma’no har doim ham hokim fe’lga nisbatan belgilanadi. Uning o‘ziga hosligi sifatida «fe’lni fe’lga bog‘lash» sintaktik va «fe’lga tarz ma’nosini berish» semantik vazifasini ko‘rsatish mumkin. Bu xususiyatlar ravishdoshning lug‘aviy - sintaktik shakllik mohiyatini oydinlashtiradi. • Sifatdosh ko‘rsatkichlari fe’llarni shakllantirar ekan, unda fe’l mohiyatini namoyon qiluvchi ayrim belgilarga munosabat o‘ziga xos bo‘ladi. Sifatdoshlarda ifodalangan zamon ma’nosi nisbiy bo‘lib, u fe’l-kesim yoki hokim fe’l ifodalagan harakatga ishora qiladi va unga nisbatan belgilanadi. • Harakat nomi shakllari fe’lga otlik xususiyatini beradi. Shuningdek, fe’lga xos subutiy sifatlar tasniflovchi nisbat morfologik ma’nosi, harakat tarzi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kabi shakllarni ham o‘zida saqlaydi. Fe’l lug‘aviy ma’nosiga ta’sir qilish quvvatining nisbatan kuchliligi bilan harakat nomi shakllari tizimning boshida turadi. • Sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shakllarini hosil qiluvchilar ham lug‘aviy ma’noga(sememaning atash semasiga), ham sintaktik vazifasiga - sintaktik imkoniyatga(vazifa semasiga) ta’sir etishi bilan lug‘aviy va sintaktik shakllar orasida oraliq uchinchidir - ularga nisbatan lug‘aviy-sintaktik(leksik-funksional) shakllar sifatida qarash lozim. Shakllarni ko‘rib o‘tish jarayonida atash semasiga ta’sirning kuchayishi, vazifa semasining kuchsizlanishiga olib kelishi ma’lum bo‘ldi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati 1. I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T . , “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 2. I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 3. I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq nashriyot- matbaa konserni. 1997-yil. 63-bet. 4. Akbarov S. O‘zbek tilida qo‘shma fe'llar. - Toshkent: O‘z FAN, 1953. - 56 b. 5. A'lamova M. O'zbek tilidagi fe'llarda nisbat kategoriyasi. - Toshkent: Fan, 1992. - B. 113. 6. Hojiyev A. Ko‘makchi fe’l. -T.: Fan. 1966. -222 b. 7. Hojiyev A. O‘zbek tilida fe’lning zamon formalari // O‘zbek tili va adabiyoti. -1968, 6-son, B-28- 31. 8. Hojiyev A. O‘zbek tilida to‘liqsiz fe’l. -Toshkent. 1968. -441 b. 9. Hojiyev A.O‘zbek tilida sifatdosh // O‘zbek tili va adabiyoti masalalari. 1961. - № 4, B-54-57., 1962. -№ 2, B-53-56. 10. Mengliyev B.R. Morfologik shakllarning sintaktik imkoniyatlari haqida // Til va adabiyot ta’limi. 1996. № 1.B. 31-33. 11. Ne’matov H.Ј. Fe’l, uning forma va kategoriyalari // O‘zbek tili va adabiyoti. -1972.-№ 1 .-B. 39- 47; №2 -B. 42-50. 12. Tursunov U.T. O‘zbek tilidagi ba’zi bir ravishdosh formalarining xususiyatlari. // Trudi Samarkandskogo gos.un-ta im. A. Navoi. Novaya seriya, vipusk № 139. -Samarkand, 1964. 13. Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturi. Ona tili. Adabiyot. «Ta’lim taraqqiyoti». 1-maxsus son. -T:. Sharq, 1999. -B.55-145. - 304 b. Elektron adabiyotlar va internet manbalari 1. www.arxiv.uz . Hojiyev A. Ko‘makchi fe’l. -T.: Fan. 1966. -222 b. 2. www.ziyonet.uz Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A. va boshq. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. -T.: O‘qituvchi, 1980. -447 b. 3. www.ziyonet.uz. Rasulov R. О ‘zbek tili fe'llarining ma'no tuzilishi. - Toshkent. 2001. - 171 b. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

Fe’lni o’rgatish metodikasi

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari