O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi - Tilshunoslik - Slaydlar

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

539.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI MALLAYEVA DILOBAR ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi, taraqqiyoti va ilmiyI-BOB. O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi, taraqqiyoti va ilmiy asoslariasoslari 1-§. O‘zbek punktuatsiyasi tarixi va uning davrlashtirilishi1-§. O‘zbek punktuatsiyasi tarixi va uning davrlashtirilishi 2-§. Tinish belgilarining qo‘llanish tamoyillari2-§. Tinish belgilarining qo‘llanish tamoyillari 3-§. O‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti va punktuatsiya muammolari 3-§. O‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti va punktuatsiya muammolari II-BOB. O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi (vazifadoshligi)II-BOB. O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi (vazifadoshligi) 1-§. O‘zbek tilida sinonimiya hodisasi va uning til birliklarida 1-§. O‘zbek tilida sinonimiya hodisasi va uning til birliklarida voqelanishivoqelanishi 2-§. Tinish belgilarida sinonimiya, vazifadoshlik, ko‘p ma’nolilik2-§. Tinish belgilarida sinonimiya, vazifadoshlik, ko‘p ma’nolilik 3-§. Tinish belgilari sinonimiyasi3-§. Tinish belgilari sinonimiyasi 4-§. Tinish belgilari sinonimiyasining yuzaga kelish sabablari4-§. Tinish belgilari sinonimiyasining yuzaga kelish sabablari 5-§. O‘zbek tilida “muallif punktuatsiyasi” va uning punktuatsion 5-§. O‘zbek tilida “muallif punktuatsiyasi” va uning punktuatsion sinonimiyaga munosabati sinonimiyaga munosabati Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Bugungi o‘ta shiddatli va hayot sur’atlari beqiyos tezlashgan bir davrda ham milliy tilga ega bo‘lish - davlat suverenitetining asosiy tamoyillaridan biridir. Shu sababli hali mustaqillikka ilk qadamlar tashlanayotgan davrdayoq ona tiliga davlat maqomi berish masalasi kun tartibiga qo‘yilgan va bu ish amalga oshirilgan edi. Tilda milliy mentalitetning aks etishi tilshunoslik, falsafa kabi fanlarning azaliy va hamisha navqiron mavzusi. Prezidentimiz Islom Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida: “Jamiki, ezgu fazilatlar insonga ona allasi, uning betakror jozibasi orqali singadi. Ona tili – millatning ruhidir”, – deya bunga alohida urg‘u bergan edi. Ona tilimizning go‘zal tasviriy vositalaridan biri sinonimiya hodisasidir. Sinonimiya tilimizda nafaqat so‘zlar, balki qo‘shimchalar, turg‘un birikmalar, sintaktik qurilmalar, hatto tinish belgilarida ham kuzatiladi. Ushbu hodisalarning aksariyati tilshunosligimizda atroflicha o‘rganilgan. Biroq tinish belgilari sinonimiyasi hozirga qadar maxsus tadqiq etilmagan. BMI mavzusining ushbu muammolarga bag‘ishlanganligi ishning dolzarbligini belgilaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbek tilida sinonimiya an’anaviy usullarda ham zamonaviy usullarda ham chuqur o‘rganilgan sohadir. Xususan, U.Tursunov, A.G‘ulomov, G‘.Abdurahmonov, A.Hojiyev, Sh.Rahmatullayev va boshqalar o‘zbek tilida sinonimiya hodisasini an’anaviy usullarda o‘rganib tamal toshlarini qo‘yishgan bo‘lsa, keyinchalik A.Nurmonov, H.Ne'matov, R.Rasulov va boshqalar yangicha usul – sistemaviy tadqiq yo‘nalishida o‘rgandilar. Punktuatsiya sohasida chuqur izlanishlar olib borgan K.Nazarovning B.Egamberdiyev bilan hamkorlikda yozilgan “O‘zbek tili ishora- imlo qoidalari” kitobida ilk marotaba ishoraviy sinonimiya, ishoraviy polisemiya (ko‘p ma’nolilik), ishoraviy omonimiya terminlarini qo‘llaydi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning maqsad va vazifalariBMIning maqsad va vazifalari Malakaviy ishda o‘zbek tilida tinish belgilari vazifadoshligi (sinonimiyasi)ni asoslash, uning kelib chiqish sabablarini yoritish maqsad qilib olingan bo‘lib, ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalarni bajarishni talab qiladi: O‘zbek punktuatsiyasi tarixi va uni davrlashtirilishini o‘rganish; Tinish belgilarining qo‘llanish tamoyillarini o‘rganish; O‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti tufayli punktuatsiya sohasida yuzaga kelgan muammolarni o‘rganish; Tinish belgilarida sinonimiya, vazifadoshlik, ko‘p ma’nolilik hodisalarini asoslash; O‘zbek tilida sinonimiya hodisasi va uning til birliklarida voqelanishini tahlil qilish; Tinish belgilari sinonimiyasining yuzaga kelish sabablarini o‘rganish; O‘zbek tilida “muallif punktuatsiyasi” va uning punktuatsion sinonimiyaga munosabatini ochib berish. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning ilmiy yangiligiBMIning ilmiy yangiligi O‘zbek tilida punktuatsiya muammolari atoflicha yoritilgan. Xususan, K.Nazarov asarlarida ham (ishoraviy sinonimiya), B.Bahriddinovaning ilmiy ishlarida ham (punktuatsion sinonimiya) tinish belgilari sinonimiyasiga qisman to‘xtalib o‘tiladi. Malakaviy ishning ilmiy yangiligini o‘zbek tilida ko‘pgina til birliklariga xos bo‘lgan sinonimiya hodisasining tinish belgilariga ham xosligining hozirgi o‘zbek tili namunalari misolida asoslab berilishi tashkil qiladi. Shuningdek, punktuatsion sinonimiyaning yuzaga kelish sabablari ham ochib beriladi . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akademik litsey, kasb- hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun zamonaviy usullarda yaratilgan dastur va darsliklar bilan ishlash samaradorligini oshirish maqsadida keng foydalanish mumkin. Undan maktab 5- 8-9-sinf “Ona tili” darsliklari, akademik litseylarning 1-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligi bilan ishlashda, shuningdek, oliy ta‘lim tizimida o‘zbek filologiyasi yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o‘zbek adabiy tili», «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» fanini o‘qitishda keng foydalanish mumkin. O‘zbek filologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o‘qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

TINISH BELGISINING POLISEMANTIK TABIATITINISH BELGISINING POLISEMANTIK TABIATI It huradi – karvon o‘tadi Shu yo‘l bilan bordik – yetdik murodga Ona yurtim – oltin beshigimBolamga yana bir qo‘l tegdir – soqolingni bittalab yulaman www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tinish belgilariTinish belgilari sinonimiyasining sinonimiyasining yuzaga kelishyuzaga kelish sabablarisabablari Tilning ichki qonuniyatlari, yozuvni estetik didga moslash Muallif uslubi Yozma nutqning taraqqiy etishi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tilning ichki qonuniyatlari, yozuvni estetik didga moslash Ba’zan bir gap tarkibida ikki maqsadda ishlatilgan tirelarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Masalan, Yaxshi qiz – uy obro‘si – yaxshi o‘g‘il – yurt obro‘si. Ushbu qo‘shma gap qismlari orasida zidlik, qiyoslash munosabati mavjud bo‘lganligi sababli gaplar orasida ham, bog‘lamasiz ot-kesim va ega orasida ham tire qo‘llash o‘rinli. Yoki: “ Eshikni oching, bu – men – Olimjon ” gapida ham mavjud qoidalarga ko‘ra bog‘lamasiz ot-kesimga va ajratilgan kesimga tegishli tirelar qo‘llanishi lozim. Biroq yozuv ham dizayn talablariga javob berishi lozim. Bunday hollarda bitta tire vergul bilan almashtiriladi yoki biri istisno tariqasida tushirib ketiladi: Yaxshi qiz – uy obro‘si, yaxshi o‘g‘il – yurt obro‘si. Eshikni oching, bu – men, Olimjon. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Punktuatsiya qoidalari to‘la me’yorlashtirilmagan davrda ijod etgan mualliflar uslubi Muallif punktuatsiyasi ham tinish belgilari sinonimiyasining yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan: Dadam shu atrofdan – qishloqning chiqaverishidan – do‘kon qidirdi. (A.Qahhor); Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori Siddiqjonga hamroq bo‘lib qoldi. (A.Qahhor) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Yozma nutqning taraqqiy etishi Yozma nutqning taraqqiy etishi ham tinish belgilari sinonimiyasining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Xalq turmush tarzi, ongi taraqqiy etgani sayin uning nutqi, yozuvida ham sayqallanish, takomillashish jarayonlari ro‘y berishi ma’lum. Bugungi kunda qulaylikka intilish maqsadida bir tinish belgisi o‘rnida boshqa bir tinish belgisini qo‘llash hollari ko‘pchilik yozuvchilar ijodida kuzatiladi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, davrlar o‘tishi bilan bu me’yorga aylanishi ham mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • Sinonimiya, asosan, ma’noviy til birliklarga xos bo‘lganligi uchun ayrim o‘rinlarda tinish belgilari vazifadoshligi terminini qo‘llashni ma’qul ko‘rdik va bu ikki terminni sinonim sifatida qo‘lladik. • Sinonimiya, asosan, ko‘p funksiyali tinish belgilaridan vergul, ikki nuqta, tire, qo‘shtirnoq kabi bir-birining o‘rnida ishlatila oladigan tinish belgilarida kuzatiladi. • Tinish belgilari sinonimiyasining yuzaga kelishining quyidagi asoslari mavjud: • 1. Tilning ichki qonuniyatlari, yozuvni estetik didga moslash. • 2. Punktuatsiya qoidalari to‘la me’yorlashtirilmagan davrda ijod etgan mualliflar uslubi – muallif punktuatsiyasi . • 3. Yozma nutqning taraqqiy etishi • Leksik sinonimlarda bo‘lgani kabi punktuatsion sinonimlarda ham xususiy farqlanishlar seziladi. Tinish belgilarining gap ohangi va mazmuniga ta’siri mavjud adabiyotlarda ta’kidlanadi: “ Salimjon mashinaga o‘tirdi, mashina yurib ketdi (ketma-ket ro‘y bergan harakat) – Salimjon mashinaga o‘tirdi – mashina yurib ketdi (tezda ro‘y bergan harakat)” • Tinish belgilari sinonimiyasi yuzaga kelishini lingvistik jihatdan tabiiy jarayon deb qabul qilish mumkin. Til uchun bu salbiy hodisa emas. Faqat ta’lim jarayonida – o‘qish-o‘qitish ishlarida mavjud qoidalardan chetga chiqmaslik lozim. • Tinish belgilari vazifadoshligi mavjud ilmiy punktuatsion meyorlarni o‘zgartirish, takomillashtirish imkonini ham beradi. Aniqrog‘i, ushbu hodisadan xabardor mualliflar yozma nutqida bir tinish belgisi ikkinchi tinish belgisi o‘rnida ishlatiladi va bu meyordagi qo‘llanishdan mukammalligi, maqsadga muvofiqligi bilan ko‘pchilikka ma’qul tushadi. • www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 A.Hojiyev. O‘zbek tili sinonimlarining lug‘ati. Toshkent. O‘qituvchi. 1974. Abdullayeva D. Muallif gapi tarkibi // Til va adabiyot ta'limi. 2002. - №4. - B.17. B.Bahriddinova. Tinish belgilari – yozma nutq mohiyatini anglash vositasi. “Ma’rifat”, 2014 y., № 68 B.Bahriddinova. Zamonaviy o‘zbek punktuatsiyasining dolzarb muammolari . “Ma’rifat”, 2014 y., № 94 B.Bahriddinova. O‘zbek tilining punktuatsiya qoidalari. “T AT ” Toshkent, 2015 yil, 1- 2-3-4- son. 23-24-betlar B.Bahriddinova. Zamonaviy o‘zbek punktuatsiyasi asoslari. Monografiya.Toshkent: Akademnashr. 2015. – 64 b. Boymirzayeva S.U. Oybek prozasining lingvo-stilistik tadqiqi. Samarqand, NDA., 2004. Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. T.: “O‘qituvchi”, 1974. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.: “O‘qituvchi”, 2005. Jamolxonov H., Yo‘ldashev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili (Ma’ruzalar matni). T., TDPU., 2000. Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. T.: “O‘qituvchi”, 1995. Nazarov K. O'zbek tili punktuatsiyasi. - Toshkent: “O'qituvchi”, 1976. Nazarov K., Egamberdiyev B. O'zbek tili ishora-imlo qoidalari. (Punktuatsiya) Toshkent: “O'qituvchi”, 1996. Qilichov E. Matnning lingvistik tahlili. Buxoro, 2000. Qosimova M. Badiiy nutq individualligining lingvistik xususiyatlari. Andijon, NDA. Shoabdurahmonov SH. Punktuatsiya qoidalari. Toshkent: 1953. Shukurov R.M. Parallel sintaktik butunliklar. Farg‘ona, NDA., 2004. Elektron adabiyotlar va internet manbalari www.arxiv.uz . Punktuatsiya, uning predmeti va vazifalari www . ziyonet . uz Пунктуация ва орфография www . ziyonet . uz . Абдалиева Г.Р. “Основы русской пунктуации». Нукус: 2006 www.ege.edebiyat.org . Граник Г.Г., Бондарко С.М. Секреты пунктуации. М.: «Просвещение», 1987. www . edunet . tn . Шварцкопф Б.С. Современная русская пунктуация. М.: «Наука», 1988 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

Uyushiq va ajratilgan bo’laklarda tinish belgilari

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

Tinish belgilari va ularning yozma nutqdagi ahamiyati

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari