O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

563.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI BO’RIYEVA ASLIYA ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslari va qo‘llash tamoyillariI-BOB. O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslari va qo‘llash tamoyillari 1-§. O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslari1-§. O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslari 2-§. Punktuatsiyaning yondosh hodisalar bilan aloqasi2-§. Punktuatsiyaning yondosh hodisalar bilan aloqasi 3-§. O‘zbek tilida tinish belgilari tasnifi va tavsifi3-§. O‘zbek tilida tinish belgilari tasnifi va tavsifi II-BOB. O‘zbek tilida poetik sintaksis va unda tinish belgilarining o‘rniII-BOB. O‘zbek tilida poetik sintaksis va unda tinish belgilarining o‘rni 1-§. Poetik sintaksis va uning tilshunoslikka aloqasi1-§. Poetik sintaksis va uning tilshunoslikka aloqasi 2-§. Poetik sintaksis unsurlari2-§. Poetik sintaksis unsurlari 3-§. Tinish belgilari – badiiy tasvir vositasi sifatida3-§. Tinish belgilari – badiiy tasvir vositasi sifatida 4-§. Hozirgi adabiy jarayonda tinish belgilarining poetik maqsadlarda ishlatilishi4-§. Hozirgi adabiy jarayonda tinish belgilarining poetik maqsadlarda ishlatilishi Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Keyingi yillarda mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida Keyingi yillarda mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar davlatning ramziy belgilaridan biri, aloqa-ro‘y bergan o‘zgarishlar davlatning ramziy belgilaridan biri, aloqa- aralashuvning muhim vositasi, ijtimoiy-ruhiy hodisa bo‘lgan ana shu til va aralashuvning muhim vositasi, ijtimoiy-ruhiy hodisa bo‘lgan ana shu til va uning tadqiqi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslik taraqqiyotida ham yangi uning tadqiqi bilan shug‘ullanuvchi tilshunoslik taraqqiyotida ham yangi davrni boshlab berdi. Mustaqil davlatning rasmiy tili sifatida ona davrni boshlab berdi. Mustaqil davlatning rasmiy tili sifatida ona tilimizning me`yoriyligiga talab yanada ortdi. Tilning meyoriyligini uning tilimizning me`yoriyligiga talab yanada ortdi. Tilning meyoriyligini uning imloviy, punktuatsion, uslubiy jihatdan to‘g‘riligi belgilaydi. Malakaviy imloviy, punktuatsion, uslubiy jihatdan to‘g‘riligi belgilaydi. Malakaviy ish mavzusi tinish belgilarining bugungi kunga qadar e’tibor qilinmay ish mavzusi tinish belgilarining bugungi kunga qadar e’tibor qilinmay kelinayotgan qirrasi – poetik vazifasi, badiiy ta’sirchanlikni oshirish kelinayotgan qirrasi – poetik vazifasi, badiiy ta’sirchanlikni oshirish maqsadida ishlatilishini yoritishga bag‘ishlanganligi bilan muhim maqsadida ishlatilishini yoritishga bag‘ishlanganligi bilan muhim ahamiyatga egа.ahamiyatga egа. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Tilshunosligimizda punktuatsiya, adabiyotshunoslikda poetik sintaksis Tilshunosligimizda punktuatsiya, adabiyotshunoslikda poetik sintaksis masalalari atroflicha o‘rganilgan. Tinish belgilari va ularning ilmiy asoslari masalalari atroflicha o‘rganilgan. Tinish belgilari va ularning ilmiy asoslari K.Nazarov, Sh.Shoabdurahmonov, Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov, K.Nazarov, Sh.Shoabdurahmonov, Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov, A.Nurmonov, H.Jamolxonov va boshqalarning ilmiy izlanishlarida A.Nurmonov, H.Jamolxonov va boshqalarning ilmiy izlanishlarida yoritilgan. Biroq malakaviy ishda o‘rganish ko‘zda tutilgan tinish yoritilgan. Biroq malakaviy ishda o‘rganish ko‘zda tutilgan tinish belgilarining poetik imkoniyatlari maxsus tadqiq etilmagan. belgilarining poetik imkoniyatlari maxsus tadqiq etilmagan. Badiiy til masalasini ayni lingvopoetik maqsadlar bilan yoritish borasida Badiiy til masalasini ayni lingvopoetik maqsadlar bilan yoritish borasida X.Doniyorov, S.Mirzayev, X.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, X.Doniyorov, S.Mirzayev, X.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, X.Abduraxmonov, M.Mirtojiyev, N. Mahmudov va boshqalar alohida X.Abduraxmonov, M.Mirtojiyev, N. Mahmudov va boshqalar alohida diqqatga sazovor bir qancha ishlarni yaratganlar. Xususan, diqqatga sazovor bir qancha ishlarni yaratganlar. Xususan, M.Yo‘ldoshevning “Badiiy matnnning lisoniy tahlili” monografiyasida bu M.Yo‘ldoshevning “Badiiy matnnning lisoniy tahlili” monografiyasida bu masala atroflicha yoritilganmasala atroflicha yoritilgan . Tinish belgilarining poetik imkoniyatlari . Tinish belgilarining poetik imkoniyatlari haqida B.Bahriddinovaning ishlarida qisqacha to‘xtalanadihaqida B.Bahriddinovaning ishlarida qisqacha to‘xtalanadi www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning maqsad va vazifalariBMIning maqsad va vazifalari Malakaviy ishning asosiy maqsadi tilning punktuatsion Malakaviy ishning asosiy maqsadi tilning punktuatsion imkoniyatlaridan badiiy adabiyotda foydalanish masalalarini imkoniyatlaridan badiiy adabiyotda foydalanish masalalarini o‘rganish bo‘lib, bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni o‘rganish bo‘lib, bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish talab etiladi:bajarish talab etiladi: O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslarini yoritish.O‘zbek punktuatsiyasining ilmiy asoslarini yoritish. Punktuatsiyaning yondosh hodisalar – sintaksis, badiiy adabiyot, Punktuatsiyaning yondosh hodisalar – sintaksis, badiiy adabiyot, kompyuter lingvistikasi, orfografiya, grafika bilan aloqasini kompyuter lingvistikasi, orfografiya, grafika bilan aloqasini yoritish.yoritish. Ayni paytda o‘zbek tilida tinish belgilari tasnifi va tavsifini keltirish; Ayni paytda o‘zbek tilida tinish belgilari tasnifi va tavsifini keltirish; Poetik sintaksis va uning tilshunoslikka aloqasini yoritish;Poetik sintaksis va uning tilshunoslikka aloqasini yoritish; Poetik sintaksis unsurlari va ular orasida tinish belgilarining o‘rnini Poetik sintaksis unsurlari va ular orasida tinish belgilarining o‘rnini oydinlashtirish;oydinlashtirish; Tinish belgilarining badiiy tasvir vositasi ekanligini asoslash;Tinish belgilarining badiiy tasvir vositasi ekanligini asoslash; Ishda ko‘tarilgan ilmiy xulosalarni hozirgi adabiy jarayonda tinish Ishda ko‘tarilgan ilmiy xulosalarni hozirgi adabiy jarayonda tinish belgilarining poetik maqsadlarda ishlatilishi misolida asoslab belgilarining poetik maqsadlarda ishlatilishi misolida asoslab berish.berish. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning ilmiy yangiligiBMIning ilmiy yangiligi O‘zbek tilida filologiyaning ikki tarmog‘i – til va adabiyot munosabati til O‘zbek tilida filologiyaning ikki tarmog‘i – til va adabiyot munosabati til nuqtai nazaridan ham, adabiyot nuqtai nazaridan ham chuqur tadqiq etilgan. nuqtai nazaridan ham, adabiyot nuqtai nazaridan ham chuqur tadqiq etilgan. So‘nggi yillarda ayrim tinish belgilarining funksiyalarining ortishi, ularning So‘nggi yillarda ayrim tinish belgilarining funksiyalarining ortishi, ularning badiiylikni ta’minlovchi vositalardan biriga aylanganini ko‘rsatmoqda. Bu badiiylikni ta’minlovchi vositalardan biriga aylanganini ko‘rsatmoqda. Bu hodisa bugunga qadar mavjud manbalarda yo‘l-yo‘lakay to‘xtalinsa-da, til hodisa bugunga qadar mavjud manbalarda yo‘l-yo‘lakay to‘xtalinsa-da, til nuqtai nazaridan ham, adabiyot nuqtai nazaridan ham, poetik sintakisis nuqtai nuqtai nazaridan ham, adabiyot nuqtai nazaridan ham, poetik sintakisis nuqtai nazaridan ham, lingvopoetik nuqtai nazardan maxsus tadqiq etilmagan. nazaridan ham, lingvopoetik nuqtai nazardan maxsus tadqiq etilmagan. Malakaviy ishning ilmiy yangiligini tinish belgilarining o‘zbek tilida poetik Malakaviy ishning ilmiy yangiligini tinish belgilarining o‘zbek tilida poetik sintaksis unsurlari sirasidan joy olishi mumkin bo‘lgan muhim poetik sintaksis unsurlari sirasidan joy olishi mumkin bo‘lgan muhim poetik vazifasini asoslab berish tashkil qiladi.vazifasini asoslab berish tashkil qiladi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun zamonaviy usullarda yaratilgan dastur va darsliklar oliy o‘quv yurtlari uchun zamonaviy usullarda yaratilgan dastur va darsliklar bilan ishlash samaradorligini oshirish maqsadida keng foydalanish mumkin. bilan ishlash samaradorligini oshirish maqsadida keng foydalanish mumkin. Undan maktab 5-8-9-sinf “Ona tili” darsliklari, akademik litseylarning 1-kurs Undan maktab 5-8-9-sinf “Ona tili” darsliklari, akademik litseylarning 1-kurs “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligi bilan ishlashda, shuningdek, oliy ta‘lim “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligi bilan ishlashda, shuningdek, oliy ta‘lim tizimida o‘zbek filologiyasi yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi tizimida o‘zbek filologiyasi yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o‘zbek adabiy tili», «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» fanini o‘qitishda keng o‘zbek adabiy tili», «O‘zbek tili o‘qitish metodikasi» fanini o‘qitishda keng foydalanish mumkin. O‘zbek filologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha ta‘lim olayotgan foydalanish mumkin. O‘zbek filologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o‘qituvchilari ham magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o‘qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin.ishdan unumli foydalanishlari mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

PUNKTUATSIYANING BOSHQA SATHLAR BILAN MUNOSABATIPUNKTUATSIYANING BOSHQA SATHLAR BILAN MUNOSABATI POETIKA PUNKTUATSIYA ORFOGRAFIYA FONETIKA SINTAKSISGRAFIKA KOMPYUTER LINGVISTIKASI www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

TINISH TINISH BELGILARININGBELGILARINING POETIK POETIK IMKONIYATLARIIMKONIYATLARI TA’SIRCHANLIKNI OSHIRISH IJODKOR USLUBINI AJRATISH IJODKOR IMKONIYATINI KENGAYTIRISH www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

POETIK SINTAKSIS SHAKLLARIPOETIK SINTAKSIS SHAKLLARIPOETIK SINTAKSIS SHAKLLARIPOETIK SINTAKSIS SHAKLLARI 1.Sintaktik parallelizm1.Sintaktik parallelizm 2.Emotsional gap2.Emotsional gap 3.Ritorik so‘roq gap3.Ritorik so‘roq gap 4.Inversiya4.Inversiya 5.Ellipsis5.Ellipsis 6.Gradatsiya6.Gradatsiya 7.Antiteza7.Antiteza 8.Farqlash8.Farqlash 9.O‘xshatish9.O‘xshatish www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Qahramonning murakkab ruhiy qiyofasi, hissiyotlarini Qahramonning murakkab ruhiy qiyofasi, hissiyotlarini ifodalashda tinish belgilarining qator va takror qo‘llanishi keng ifodalashda tinish belgilarining qator va takror qo‘llanishi keng kuzatilmoqdakuzatilmoqda – – Qayerdasaannn?????!!!!! – deya oh chekadi. Qayerdasaannn?????!!!!! – deya oh chekadi. Tap topmay takrorlayveradi:Tap topmay takrorlayveradi: – – Qayerdasaannn?????!!!!!Qayerdasaannn?????!!!!! (( X.Do’stmuhammad. X.Do’stmuhammad. “Men – sensiz, Sen – mensiz”)“Men – sensiz, Sen – mensiz”) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Keyingi davr yozuvchilari uslubida jahon adabiyoti Keyingi davr yozuvchilari uslubida jahon adabiyoti ta’sirida tinish belgilaridan butunlay voz kechishni ham ta’sirida tinish belgilaridan butunlay voz kechishni ham maxsus uslubiy qo‘llanish sifatida ko‘rish mumkin:maxsus uslubiy qo‘llanish sifatida ko‘rish mumkin: kim o‘ylab topgan ekan bu so‘znikim o‘ylab topgan ekan bu so‘zni idishga o‘xshash bir so‘zidishga o‘xshash bir so‘z nimani joylasang joylashaverarnimani joylasang joylashaverar bemor ishtahasidaybemor ishtahasiday Nozik emas so‘zning ta’bi u qadar Nozik emas so‘zning ta’bi u qadar (Faxriyor)(Faxriyor) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Ko‘p nuqta va undov belgisi she’rning badiiy qimmatini Ko‘p nuqta va undov belgisi she’rning badiiy qimmatini oshirish bilan birga, undan anglashilayotgan oshirish bilan birga, undan anglashilayotgan mazmunning yanada bo‘rttirilishiga ham xizmat qiladi: mazmunning yanada bo‘rttirilishiga ham xizmat qiladi: Osmon baravar plan berdilar.Osmon baravar plan berdilar. – – Bajarasan! – dedilar.Bajarasan! – dedilar. – – Bajarolmayman, – dedi.Bajarolmayman, – dedi. – – Bajarasan!! – dedilar.Bajarasan!! – dedilar. – – Bajarmayman!! – dedi.Bajarmayman!! – dedi. – – Qamalasan!!! – dedilar.Qamalasan!!! – dedilar. Bajardi… Bola-chaqasi ko‘p edi…Bajardi… Bola-chaqasi ko‘p edi… Orden berdilar... Planni oshirib bajargani uchun...Orden berdilar... Planni oshirib bajargani uchun... Bola-chaqasi ko‘p edi… Bola-chaqasi ko‘p edi… (O‘.Hoshimov)(O‘.Hoshimov) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • Tinish belgilari o‘zbek tilida poetik sintaksis unsurlari sirasidan joy olishi mumkin bo‘lgan muhim poetik vazifasini bajara oladi. Bugungi o‘zbek adabiy tilida fonetik, leksik, morfologik, sintaktik vositalar bilan birga punktuatsion vositalar – tinish belgilarining badiiy tasviv vositasi sifatidagi roli ortib bormoqda. • Badiiy asarda lirik yoki epik timsollarning turli ruhiy holatlari – ajablanishi, hayrati, xursandchiligi, ruhan ezilishi, hayajoni, unsiz muloqotga kirishishi kabi holatlarni ifodalashda tinish belgilari muhim rol o‘ynaydi. • Tinish belgilari takror yoki qator qo‘llanib qahramonning murakkab ruhiy qiyofasi, hissiyotlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan: – Qayerdasaannn?????!!!!! – deya oh chekadi. Tap topmay takrorlayveradi: – Qayerdasaannn?????!!!!! (“Men – sensiz, Sen – mensiz”) • Adabiyotdagi evrilishlar – inson ruhiyatiga xos sezimlarning shakldan-shaklga emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tafakkurdan-tafakkurga uzatilayotgani, ong oqimiga asoslangan matnlarda murakkab holatdagi tinish belgilarini qo‘llashga urinish, badiiy adabiyot va publitsistikada ijod mahsulini ta’sirchan, jozibador, o‘qimishli, bozor iqtisodiyoti talablariga mos qilib yaratishga intilish kabilar hozirgi o‘zbek adabiy tilida adabiyot va sintaksis, xususan punktuatsiya munosabatlarini yanada chuqurroq o‘rganishni talab etmoqda. • Kuzatishlardan ayni paytda tire, ko‘p nuqta, undov, so‘roq belgilarining badiiy funksiyasi ortib borayotganligi ma’lum bo‘ldi. • Keyingi davr yozuvchilari uslubida jahon adabiyoti ta’sirida tinish belgilaridan butunlay voz kechishni ham maxsus uslubiy qo‘llanish sifatida ko‘rish mumkin . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 A.Hojiyev. O‘zbek tili sinonimlarining lug‘ati. Toshkent. O‘qituvchi. 1974. Abdullayeva D. Muallif gapi tarkibi // Til va adabiyot ta'limi. 2002. - №4. - B.17. B.Bahriddinova. Tinish belgilari – yozma nutq mohiyatini anglash vositasi. “Ma’rifat”, 2014 y., № 68 B.Bahriddinova. Zamonaviy o‘zbek punktuatsiyasining dolzarb muammolari . “Ma’rifat”, 2014 y., № 94 B.Bahriddinova. O‘zbek tilining punktuatsiya qoidalari. “T AT ” Toshkent, 2015 yil, 1- 2-3-4- son. 23-24-betlar B.Bahriddinova. Zamonaviy o‘zbek punktuatsiyasi asoslari. Monografiya.Toshkent: Akademnashr. 2015. – 64 b. Boymirzayeva S.U. Oybek prozasining lingvo-stilistik tadqiqi. Samarqand, NDA., 2004. Hojiyev A. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. T.: “O‘qituvchi”, 1974. I.Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.: “O‘qituvchi”, 2005. Jamolxonov H., Yo‘ldashev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili (Ma’ruzalar matni). T., TDPU., 2000. Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. T.: “O‘qituvchi”, 1995. Nazarov K. O'zbek tili punktuatsiyasi. - Toshkent: “O'qituvchi”, 1976. Nazarov K., Egamberdiyev B. O'zbek tili ishora-imlo qoidalari. (Punktuatsiya) Toshkent: “O'qituvchi”, 1996. Qilichov E. Matnning lingvistik tahlili. Buxoro, 2000. Qosimova M. Badiiy nutq individualligining lingvistik xususiyatlari. Andijon, NDA. Shoabdurahmonov SH. Punktuatsiya qoidalari. Toshkent: 1953. Shukurov R.M. Parallel sintaktik butunliklar. Farg‘ona, NDA., 2004. Elektron adabiyotlar va internet manbalari www.arxiv.uz . Punktuatsiya, uning predmeti va vazifalari www . ziyonet . uz Пунктуация ва орфография www . ziyonet . uz . Абдалиева Г.Р. “Основы русской пунктуации». Нукус: 2006 www.ege.edebiyat.org . Граник Г.Г., Бондарко С.М. Секреты пунктуации. М.: «Просвещение», 1987. www . edunet . tn . Шварцкопф Б.С. Современная русская пунктуация. М.: «Наука», 1988 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari

O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar

Hozirgi o'zbek adabiy til kursiga kirish