Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari - Tilshunoslik - Slaydlar

Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1334 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI O’ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI JO’RAYEVA MAHLIYO ning 5120100 - Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun Hozirgi o‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasalish qoliplari mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI TAQDIMOTI Qarshi – 2015 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Milliy qadriyatlarimizning asosiy ustunlaridan biri bo‘lgan ona tilimizga ana shunday yuksak e’tibor tufayli 1989-yilning 21-oktabr kuni qizg‘in bahs va tortishuvlardan so‘ng siyosiy-ma’naviy hayotimizdagi unu tilmas hodisa amalga oshirilgani - o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgani istiqlol tarixining yana bir yorqin sahifasini tashkil etadi ” ( Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T . : O‘zbekiston, 2011 ) www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

MUNDARIJAMUNDARIJA KIRISH KIRISH I-BOB. O‘zbek tilida qo‘shma so‘z yasalish qoliplariI-BOB. O‘zbek tilida qo‘shma so‘z yasalish qoliplari 1-§. O‘zbek tilida yangi so‘z yasalish usullari1-§. O‘zbek tilida yangi so‘z yasalish usullari 2-§. So‘z turkumlarida serunum qo‘shma so‘z yasash qoliplari2-§. So‘z turkumlarida serunum qo‘shma so‘z yasash qoliplari 3-§. 3-§. Yasama Yasama so‘zlarda so‘zlarda leksemalashish leksemalashish jarayonlarijarayonlari 4-§. Fe’lning asosiy mazmuniy guruhlari va ularning yasalish usullari 4-§. Fe’lning asosiy mazmuniy guruhlari va ularning yasalish usullari II-BOB. O‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasash qoliplariII-BOB. O‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasash qoliplari 1-§. Fe’llarning umumiy grammatik ma’nosi va yasalish qoliplari1-§. Fe’llarning umumiy grammatik ma’nosi va yasalish qoliplari 2-§. Qo‘shma fe’llarning asosiy lisoniy qoliplari2-§. Qo‘shma fe’llarning asosiy lisoniy qoliplari [Mustaqil fe’l + mustaqil fe’l][Mustaqil fe’l + mustaqil fe’l] [Fe’l bo‘lmagan so‘z+yordamchi fe’l] qolipi[Fe’l bo‘lmagan so‘z+yordamchi fe’l] qolipi [Ot+kelishik shakli + yordamchi fe’l] qolipi[Ot+kelishik shakli + yordamchi fe’l] qolipi 3-§. Nazar Eshonqulning “Xaroba shahar surati” hikoyasida qo‘llangan qo‘shma 3-§. Nazar Eshonqulning “Xaroba shahar surati” hikoyasida qo‘llangan qo‘shma fe’llar tahlilife’llar tahlili ILOVAILOVA Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan adabiyotlar ro’yxati www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Mavzuning dolzarbligiMavzuning dolzarbligi .. Til millat qiyofasining bir bo‘lagi. Uning sofligi, meyoriyligi, to‘g‘riligi milliy madaniyatimiz darajasini belgilab beradi. Istiqlol tufayli milliy tilshunoslikda tub burilishlar yuz berdi. Til va nutq hodisalarining farqlanishi, gap bo‘laklari, so‘z turkumlari bilan bog‘liq ta’limotning o‘zgarishi mavjud ko‘pgina qoidalarni qayta ko‘rib chiqish ehtiyojini yuzaga keltirdi. Turkiy tillar gap qurilishida tutgan mavqeiga ko‘ra fe’llar so‘z turkumlari sirasida birinchi o‘ringa chiqarildi. Fe’l va uni o‘qitish bilan bog‘liq mavzular morfologiya bo‘limining asosiy mavzusi hisoblanadi. Tilshunosligimizda qo‘shma fe’l yasalishining ikkita asosiy qolipi mavjud bo‘lib, mavjud manbalarda ushbu qoliplar atroflicha o‘rganilgan. Tilimizda shunday qurilmalar ham uchraydiki, ularning na qo‘shma so‘z, na so‘z birikmasi, na frazeologik birikma sirasiga kiritilmaganligi so‘z birikmasi va qo‘shma fe’llarni ajratishda muammolarni keltirib chiqarmoqda. BMI mavzusining uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlarida qo‘shma fe’llarni o‘qitish bilan bog‘liq muammolarni yoritishga bag‘ishlanganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Fe’l, xususan, uning yasalishi masalasi tilshunosligimizda an’anaviy usullarda ham, formal- funksional usulda ham mukammal o‘rganilgan. F.Kamol, U.Tursunov, F.Abdullayev, A.G‘ulomov, A.Rustamov, G‘.Abdurahmonov, M.Asqarova, A.Hojiyev, Sh.Shoabdurahmonovlar bu sohada chuqur izlanishlar olib borishgan. Ayniqsa, akademik A.Hojiyevning «Fe’l» (1973), «Ko‘makchi fe’l» (1966), «To‘liqsiz fe’l» (1970), «O‘zbek tilida so‘z yasalishi» (1998, 2007), «O‘zbek tilida qo‘shma, juft va takroriy so‘z» monografiyalari diqqatga sazovor. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning maqsad va vazifalariBMIning maqsad va vazifalari Malakaviy ishda uzluksiz ta’lim bo‘g‘inlari – maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy ta’limda qo‘shma fe’llarni o‘qitishga doir qarashlarni bir tizimga yig‘ish va ularni o‘qitishdagi chalkashliklar, xilma-xilliklarni izohlash, mavjud muammolarga aniqlik kiritish maqsad qilib olingan. Ushbu maqsadga erishish quyidagi vazifalarni bajarishni talab qiladi: • O‘zbek tilida qo‘shma so‘z yasalish qoliplarini o‘rganish; • So‘z turkumlarida serunum qo‘shma so‘z yasash qoliplarini aniqlash; • Yasama so‘zlarda leksemalashish jarayonlarini o‘rganish; • O‘zbek tilida qo‘shma fe’l yasash qoliplarini ajratish; • [Mustaqil fe’l + mustaqil fe’l] qolipi hosilalari tahlili; • [Fe’l bo‘lmagan so‘z+yordamchi fe’l] qolipi hosilalari tahlili; • [Ot+kelishik shakli + yordamchi fe’l] qolipi hosilalari tahlili; • [Ot+kelishik shakli + yordamchi fe’l] qolipi hosilalarining qo‘shma fe’l ekanligini asoslash; www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

BMIning ilmiy yangiligiBMIning ilmiy yangiligi Malakaviy ishning ilmiy yangiligi hozirga qadar biror birikuvga aniq nisbat berilmagan mazkur fe’llarning qo‘shma fe’l yasalishining uchinchi qolipi [Ot+beligili yoki belgisiz tushum, jo‘nalish kelishigi shakli + yordamchi fe’l] hosilasi ekanligini asoslab berishidir. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatiTadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati . . BMIdagi materiallardan o‘rta maktab, akdemik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o‘quv yurtlari uchun yaratilgan dastur va darsliklardagi mavzuga aloqador fikrlarni qiyosiy o‘rganib bir tizimga yig‘ishda, chalkashliklarni bartaraf etishda keng foydalanish mumkin. Undan oliy ta‘lim tizimida o’zbek filologiyasi yo’nalishida tahsil olayotgan talabalarga «Hozirgi o’zbek adabiy tili» fanining qo‘shma gap sintaksisi bo‘limini o’qitishda, «O’zbek tili o’qitish metodikasi» fanini o’qitishda keng foydalanish mumkin; Shuningdek, o’zbek filologiyasi yo’nalishi bo’yicha ta‘lim olayotgan magistr va aspirantlar, tadqiqotchilar, maktab, litsey, kollej o’qituvchilari ham ishdan unumli foydalanishlari mumkin. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

TURG’UN BIRIKMA KO’MAKCHI FE’LLI SO’Z QO’SHILMASI GAPSO’Z BIRIKMASI QO’SHMA FE’LQO’SHMA FE’L www.arxiv.uzwww.arxiv.uz32 3302 38 33 2F0D040D

HOLDAN TOYMOQ KETIB QOLMOQ TONG OTDIO’QIB BILMOQ SOTIB OLMOQ HIMOYA QILMOQ RAQSGA TUSHMOQ SOTIB OLMOQ HIMOYA QILMOQ RAQSGA TUSHMOQ www.arxiv.uzwww.arxiv.uz32 34 30 02 2F0D

[Ot+beligili yoki belgisiz tushum, jo‘nalish kelishigi shakli + yordamchi fe’l] qolipi hosila lari tartibga keltirmoq, tushga kirmoq, tartibga keltirmoq, tushga kirmoq, raqsga tushmoq, bir qarorga raqsga tushmoq, bir qarorga kelmoq, bir xulosaga kelmoq, kelmoq, bir xulosaga kelmoq, bahsga chorlamoq, uy qurmoq, bahsga chorlamoq, uy qurmoq, o’rin solmoq, chapak chalmoq, o‘t o’rin solmoq, chapak chalmoq, o‘t yoqmoq, uy solmoq, xotin olmoq, yoqmoq, uy solmoq, xotin olmoq, rasm chizmoq rasm chizmoq www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

[fe’l bo‘lmagan so‘z (ism) + yordamchi fe’l] qolipining quyi qoliplari • [ot + qil, et, bo‘l, ayla, ber, sol, ko‘r, ol, top yordamchi [ot + qil, et, bo‘l, ayla, ber, sol, ko‘r, ol, top yordamchi fe’llari] – fe’llari] – hikoya qilmoq, himoya qilmoq, qayd etmoq, hikoya qilmoq, himoya qilmoq, qayd etmoq, ayyuhannos solmoq, javob bermoq, javob olmoq, xalal ayyuhannos solmoq, javob bermoq, javob olmoq, xalal bermoq, xabar olmoq, qiron solmoq, tush ko‘rmoq, qo‘nim bermoq, xabar olmoq, qiron solmoq, tush ko‘rmoq, qo‘nim topmoq, razm solmoq, inkor aylamoq, uchuvchi bo‘lmoqtopmoq, razm solmoq, inkor aylamoq, uchuvchi bo‘lmoq ;; • [sifat + qil, bo‘l, ayla, ko‘r yordamchi fe’llari] – [sifat + qil, bo‘l, ayla, ko‘r yordamchi fe’llari] – abgor qilmoq, abgor qilmoq, tayyor qilmoq, ado bo‘lmoq, tayyor bo‘lmoq, ogoh aylamoq, tayyor qilmoq, ado bo‘lmoq, tayyor bo‘lmoq, ogoh aylamoq, yaxshi ko‘rmoq, yomon ko‘rmoqyaxshi ko‘rmoq, yomon ko‘rmoq ;; • [undov so‘z + ur, de, sol yordamchi fe’llari] – [undov so‘z + ur, de, sol yordamchi fe’llari] – oh urmoq, dod oh urmoq, dod solmoq, dod demoq, oh demoq;solmoq, dod demoq, oh demoq; • [taqlid so‘z + qil, et, de yordamchi fe’llari] – [taqlid so‘z + qil, et, de yordamchi fe’llari] – taq-taq qilmoq, taq-taq qilmoq, qilt etmoq, qars etmoq, lip etmoq, vov-vov demoq;qilt etmoq, qars etmoq, lip etmoq, vov-vov demoq; www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O’zbek tilida qo’shma fe’l yasalish qoliplari [ mustaqil fe’l + mustaqil fe’l] [fe’l bo‘lmagan so‘z (ism) + yordamchi fe’l] [Ot+beligili yoki belgisiz tushum, jo‘nalish kelishigi shakli + yordamchi fe’l] www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Xulosa va takliflarXulosa va takliflar Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi:Malakaviy ishdan quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: • [Ot+beligili yoki belgisiz tushum, jo‘nalish kelishigi shakli + yordamchi fe’l] qolipi hosilasi bo‘lgan tartibga keltirmoq, tushga kirmoq, raqsga tushmoq, bir qarorga kelmoq, bir xulosaga kelmoq, bahsga chorlamoq, uy qurmoq, o’rin solmoq, chapak chalmoq, o‘t yoqmoq, uy solmoq, xotin olmoq, rasm chizmoq birikuvlari asosdan anglashilgan ma’nodan uzoqlashmagan holda yangi atash ma’nosini yuzaga keltirmoqda • Birinchi qism tarkibida jo‘nalish kelishigi, ko‘p hollarda belgisiz tushum kelishigi shaklining mavjudligi ushbu birikuvlarni ba’zan boshqaruvli so‘z birikmasi sifatida qarashga, ba’zan ibora sifatida qarashga olib kelmoqda. • O‘zbek tilshunosligida ibora bilan qo‘shma fe’l chegarasi aniq oydinlashtirilmagan bo‘lib, bu maktab, litsey darsliklarida yuqoridagi ko‘rinishli birikuvlarni turlicha baholashga sabab bo‘lmoqda. Iboralarda ko‘chma ma’no sezilib turadi: ko’z oldiga keltirmoq, xayol surmoq, ko’ngli ko’tarilmoq, holdan toymoq. • Hozirga qadar qo‘shma fe’llar xususida to‘xtalingan adabiyotlarda bu qurilmalarning na qo‘shma so‘z, na so‘z birikmasi, na frazeologik birikma sirasiga kiritilmaganligi so‘z birikmasi va qo‘shma fe’llarni ajratishda muammolarni keltirib chiqarmoqda. Qo‘shma fe’lning mavjud ikki qolipiga ham to‘g‘ri kelmaydigan, biroq so‘z birikmasi sifatida ham ajratib bo‘lmaydigan, iboraga kiritish ham munozarali bo‘lgan bunday birikuvlarni qo‘shma fe’lning alohida ko‘rinishi sifatida berishni ma’qul deb o‘ylaymiz: tartibga keltirmoq, raqsga tushmoq, bir qarorga kelmoq, bir xulosaga kelmoq. • Birinchi so‘zning kelishik shaklida bo‘lishi muammo tug‘dirmasligi lozim. Chunki ayni paytda qo‘shma fe’llar sirasiga kiritilayotgan aksariyat yasalmalarda birinchi qism belgisiz tushum kelishigi shaklida bo‘ladi. Masalan : o’rin solmoq, chapak chalmoq, o‘t yoqmoq, uy solmoq, xotin olmoq, rasm chizmoq kabi. • O‘zbek tilida qo‘shma fe’llar nafaqat belgisiz tushum kelishigidagi boshqaruvli birikmalardan, balki jo‘nalish kelishigidagi boshqaruvli birikmalarning ham leksemalashuvidan yuzaga kelishi mumkin. Bu tilshunosligimizda qo‘shma fe’l yasalishining yana bir serunum qolipi [ot + jo‘nalish kelishigi + fe’l] qolipini ajratish lozimligidan dalolat bermoqda. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Foydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxatiFoydalanilgan ilmiy va badiiy adabiyotlar ro’yxati I.A.Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2011., B.-67 I.A.Karimov. «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» Toshkent.: 2008 I.A.Karimov. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: Sharq.1997-yil. 63-bet. Ne’matov H.G‘. Fe’l, uning forma va kategoriyalari // O‘ TA , 1972, – № 1. – B. 39– 47; – № 2. – B. 42– 50. G‘ulomov A. Fe’l. – T., 1964. G‘ulomov A. Fe’l. Hozirgi zamon o‘zbek tili kursidan materiallar. – T.: 1954. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – T.:O‘qituvchi, 1987. G‘ulomov A.G‘. Respublika oliy maktablarida o‘zbek tilshunosligi dissiplinalari // O‘zbek Hojiyev A. O‘zbek tilida ko‘makchi fe’llar. – T.: Fan, 1966. Hojiyev A.P. Fe’l. – T.: Fan, 1973. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. G‘.Abdurahmonov tahriri ostida. – T.: Fan, 1966. Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. - Toshkent: O‘qituvchi, 1995. - 230 b. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Hozirgi o'zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 264-377. Elektron adabiyotlar va internet manbalari www.arxiv.uz . Mengliyev B., Abuzalova M. Hozirgi o`zbek adabiy tili. – Qarshi, 2005 www.ziyonet.uz Ne’matov H., Gulomov A., Abduraimova M., Qodirov M. Ona tili. 7-sinf uchun darslik, – T., 2000. www . ziyonet . uz . Абдалиева Г.Р. “Основы русской пунктуации». Нукус: 2006 www.ege.edebiyat.org . Ne ’ matov H., Shirinova N. Tilshunoslikning falsafiy masalalari. Buxoro, 2005 www . edunet . tn . Шварцкопф Б.С. Современная русская пунктуация. М.: «Наука», 1988 www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

E’TIBORINGIZ E’TIBORINGIZ UCHUN UCHUN RAXMAT!RAXMAT! www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

O'xshashlar

O’zbek tilida so’z yasalish modeli

O‘zbek tilida vazifadosh so‘zlar

O‘zbek tilida tinish belgilari sinonimiyasi

O‘zbek tilida punktuatsiya va poetika munosabatlari

O‘zbek tilida fe’lni nutqqa olib kiruvchi shakllar