Xettlarda elchilar, choparlar va kotiblar - Tarix - Slaydlar

Xettlarda elchilar, choparlar va kotiblar

Yuklangan vaqt:

30.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

665.4990234375 KB

Ko'chirib olish

Xettlarda elchilar, choparlar va kotiblar

Xettlar davlati tashqi siyosatida elchilar, choparlar, xabarchilik kabilar muhim rol o‘ynagan. Diplomatik mazmundagi echilar va nomalarning muntazam almashinuvi, hukmdorlar o‘rtasidagi davriy uchrashuvlar aftidan o‘sha paytlarda ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning barqarorligidan (normalligidan) dalolat bergan. Ayniqsa, bu holat biri vassal bo‘lib turgan davlat bilan bo‘lganda majburiy bo‘lgan. Masalan, Xett hukmdorining Sunassuras va Aziru bilan shartnomalarida ularning davriy ravishda xett hukmdori saroyiga tashrif buyurishi majburiy ekanligi belgilangan. Va aksincha, dushmanlik holatida shaxsiy yoki elchilik orqali munosabatga kirishilmagan. Ularning Xattiga dushman bo‘lgan mamlakatlar bilan munosabat o‘rnatishlari taqiqlangan. Masalan, Muvatallining Sunassuras bilan shartnomasida “Sunassuras hech qachon o‘z elchilarini xurritlarga yubormaydi va Xurri mamlakatidan keladigan elchilarni o‘zining mamlakatiga umuman qo‘ymaydi” deyilgan edi

Xett davlati tarixida ham diplomatiya ning birinchi shakli bo‘lgan “Ad hoc (ad hok) diplomatiyasi”dan foydalanilgan. Xett diplomatiyasida elchi mazmunini ifoda etuvchi bir qator tushunchalar qo‘llanilgan. Jumladan: lùTEMU (akkadcha. LÙ temi) – Alansandu bilan shartnomada elchi sifatida tilgan olingan diplomatik martabalar(ranga)dan biri. Halugatalla (akkadcha muqobili Mar Šipri (Mar Shipri)) – davlatning boshqa mamlakatlar bilan aloqasi xalugatalla nomli elchilar tomonidan ta'minlangan.

Mixxat matnli xettcha hujjatlardan ma'lum bo‘lishicha, xalugatallalar doimiy ravishda xorijiy mamlakatlarda ushlab turilgan va va bu elchilarning o‘z davlatiga (Xattiga) qaytishi o‘sha davlat ruxsati bilan amalga oshgan. Bu holat Xettlar klassik qadimgi elchilik tizimidan (Ad Hoc) biroz farqli tizimga ega ekanligini ko‘rsatadi. Shattivaza bilan, Nuxashsha hukmdori Tette, Sunassuras bilan akkad tilida bitilgan shartnomada odatda “mar sipri” – “ chopar, elchi, xabarchi” unvoniga ega mansabdor tilga olingan. Aftidan, aynan ushbu elchi xettchada “halugatalla” (haluga – “xabar”, “noma”) deb atalgan bo‘lsa kerak. Arsava maktublariga ko‘ra, bunday elchilar noma bitilgan lavhlarni bir hukmdordan boshqasiga yetkazib turgan. Ba’zan elchilarga nomani og‘zaki tarzda yetkazish vazifasi ham yuklangan.

KARTAPPU – shumercha “yem xaltasini tutgan kishi”, “ot jilovi” ma’nolarini beruvchi “kir4.dab” so‘zidan kelib chiqqanligi ko‘rsatiladi. Ba’zi olimlar uni “izvoshchi” va “maxsus chopar” deb tarjimaqilishadi. Bundan tashqari, ushbu atama “(hayvon) haydovchi (ya’ni cho‘pon)” tarzida ham tarjima qilingan. LÙKartappuning birinchi galdagi vazifasi ot-aravalarni va yilqilarni nazorat qilish, podsho oilasiga va hukmdorning o‘ziga xizmat qilishdan iborat bo‘lgan. Bu mansabga saroydagi iqtidorli kishilar orasidan sinchkovlik bilan tanlab olingan. Vaqt o‘tishi bilan bu mansab egalarining lavozim vazifasida o‘zgarish kuzatilgan. Mil.avv.XII asrda LÙKartappular Suriya davlatlari va Xett saroyi o‘rtasidagi diplomatik munosabatlarni olib borgan. Halugatallaning asosiy vazifasi Xett davlati bilan boshqa davlat o‘rtasida aloqalarni ta’minlashdan iborat bo‘lsa, LÙKartappuning vazifasi undan ancha farq qilgan. Bunday lavozim egalari faqat xabarlar almashinuvini qilmagan, ayni vaqtda xalqaro maydonda juda muhim va murakkab diplomatik vazifalarni o‘z ichiga olgan diplomatik missiyani ado etishgan. LÙKartappular vazifalari bugungi kundagi diplomatlar vazifalariga o‘xshatiladi. Mil.avv. XIII asrda Xett tashqi aloqalarining yuritilishi tamal toshi bo‘lgan bu mulozimlar Xett davlatining eng muhim vassali bo‘lgan Karkemish va boshqa vassal davlatlarda o‘z vazifalarini bajargan. Ular o‘z hukmdorlariga vassal davlatlar bo‘yicha diplomatik maslahatlar berib turgan. Shu nuqtai nazardan, Xett boshqaruv markazining vassalari bilan aloqalarning xavfsiz tarzda olib borilishini ta’minlash, markaziy hokimiyat armiyasi ustidan nazoratni amalga oshirish uning vazifalari qatorida bo‘lgan.

SAG – LÙSAGlar LÙKartappular kabi diplomatik aloqalarda muhim majburiyatlarni bajarganligini tadqiqotlar ko‘rsatadi. LÙSAG kotiblik, ish boshqarish yoki LÙKartappu kabilarning majburiyatlariga mos keladigan bir vazifani bajargan. Xettcha mixxatli matnlarda Palla ismli bir shaxsning LÙSAG, kotib va LÙKartappu unvonlarning har uchalasi bilan birga kelganligini uchratish mumkin. Xuddi shunga o‘xshash shaklda mashhur Anuvanzaning LÙSAG, kotib va Nerikning sohibi sifatida tavsiflangan.

DUMU.LUGAL – akkadcha Mar Sh(Š)arrining muqobili sifatida ko‘rsatilib, “podsho o‘g‘li, valiahd, shahzoda” ma’nosini beradi. Akkadchasi mar sh(š)arri bo‘lgan so‘zning xettchasi noma’lum. Garchi mar sh(š)arrilarning bir qismi xett hukmdorlari xonadoni vakillari bo‘lishsada, lekin mixxatli xettcha matnlarda podsholik oilasiga mansub bo‘lmagan kishilarga ham ushbu vazifa yuklanganligini keltiriladi. Markaziy boshqarma tomonidan mar sh(š)arri diplomatik va ma’muriy vakolatlar bilan Suriya mintaqasiga yuborilgan. Xett podsholari va ularning vassallari o‘rtasida elchilik vazifasini bajargan bu mulomizlarga ayni vaqtda boshqa vazifalar ham yuklanganligi ma’lum. Mar sh(š)arri o‘zlari borgan mintaqalarda sudyalik, guvohlik va notariuslik funksiyalarni ham bajargan. Borgan mintaqalarda diniy vazifalarni ham ado etgan mar sh(š)arri haqida ma’lumotlar bor. Vassal davlatlarda Xett davlatiga yuborilayotgan mahsulotlarni tekshirish ham ularning vakolatiga yuklangan.

LÙ gišPA – xabarchi bo‘lib, “hassa (jezl) kishisi” (yoki “hassali kishi” – “ gerold”) ma’nosini beradi. Xett an’analarida diplomatik vakil funksiyasida shu titul bilan uchraydigan mulozimga nisbatan ishlatiladi. Hassa (jezl) – LÙ gišPAning ramzi bo‘lib, uning majburiyatiga hukmdor nomidan gapirish kirgan, ya’ni u bir so‘z bilan aytganda “hukmdorning og‘zi” bo‘lgan. Ular bu vazifani xettlarda nishonlanadigan ko‘plab bayramlarda ham bajarishgan.

lùKAS4E – xettcha luizzil, maxsus choparlar. Yetib kelgan va o‘rganilgan xett diplomatik va rasmiy hujjatlari orqali ularning vakolatlari va majburiyatlari haqida aniq ma’lumotlar olish imkoni bo‘lmagan. Lekin nom sifatida uchraydi. “ Ichki bino (vazirlik)” – xettcha È.ŠÀ. Mana shu xett saroyi idorasi bilan bog‘liq bo‘lgan mansabdorlarga ham diplomatik xarakterdagi muhim topshiriqlar yuklangan. Ushbu vazirlikning bitta vakili Suppiluliuma Ining maxsus topshirig‘ini bajarganligi manbalarda keltiriladi. Ya’ni Misr fir’avnining bevasi xett hukmdori o‘g‘lini turmush o‘rtoqlikka so‘ragan vaqtida, ushbu xabarning haqiqatligini tekshirish uchun Suppiluliuma I “ichki vazirlik odami”ni – Xattusasitisni Misrga maxsus topshiriq bilan yuborgan. Xett hukmdorining ishongan vakili bo‘lgan Xattusasitis Xattining Misrdagi o‘ziga xos “favqulotda va muxtor elchisi” hisoblangan. Bu ma’lumotlar xett davlatida ham tashqi munosabatlarni yuritish tizimli bir shaklda yo‘lga qo‘yilganligini tasdiqlaydi. Qadimgi Sharq davlatlaridagi diplomatik amaliyotda hukmdor o‘ziga tortiq qilinayotgan bo‘lg‘usi rafiqasining qandayligini ko‘rish maqsadida elchi yuborish holatlari ma’lum. Bu topshiriq o‘z-o‘zidan ayonki o‘ta qaltis bo‘lib, javobgarlikni taqozo etgan. O‘z hukmdorining istak-xohishini ado etishi uchun elchi avvalo shu podshoning “tabini” yaxshi bilishi lozim bo‘lgan. Uning ustiga, shu maqsadda yuborilgan elchi bo‘lg‘usi kelinni sinchkovlik bilan ko‘rishi, biror bir nuqsonli holatni e’tibordan chetda qoldirmasligi talab etilgan. Topshiriqqa sovuqqonlik bilan yondashuv elchiga qimmatga tushishi mumkin edi. Elchi shuningdek bo‘lajak qalliq uchun to‘lanadigan qalinni ko‘rish jarayonida ishtirok etishi mumkin edi; o‘zining xorijiy hammaslagi bilan elchi xorijiy hukmdor nomiga yuborilgan sovg‘a-salom karvonini kuzatib bora olgan.

Ko‘p hollarda ultumatum, yoki talabnoma tarzidagi nomalarni boshqa davlat hukmdorlariga yetkazish elchilar hayoti uchun juda ayanchli yakunlangan. Shuning uchun ayrim kelishuvlar bandlariga elchilarning immunitetlari ham qo‘shilgan. Masalan, Sunassuras bilan imzolangan shartnomada quyidagicha keltiriladi: “Agar Quyosh Sunnasurasga o‘z elchilarini yuborsa, Sunnassuras hech qanday nojo‘ya xatti- harakatlar qilmasin. U hech qachon jodu damlamasi yordamida unga qarshi harakat qilmasin. Agar Sunassuras Quyoshga yo valiahdini, yo elchisini yuboradigan yoki o‘zi shaxsan keladigan bo‘lsa, Quyosh ham unga qarshi hech qanday nojo‘ya ishlarni amalga oshirmasin. U ham makr damlamasi yordamida unga qarshi harakat qilmasin”.

Elchilarning hayoti daxlsizligi yana u o‘z topshirig‘ini yetarli darajada to‘liq amalga oshirolmaganda ham saqlanishi kafolatlanishi kerak bo‘lgan. Sunassuras bilan erishilgan shartnoma shartiga asosan, u elchining lavhdagi noma mazmuniga mos keladigan og‘zaki xabariga ishonishi shart bo‘lgan, agar unday bo‘lmasa elchiga ishonmasligi mumkin bo‘lgan. Xett diplomatik hujjatlaridagi ma’lumotlarga tayanib, yana shuni aytish kerakki, ayrim muhim tashqi siyosiy voqealarni xett hukmdori mulozimlar bilan maxsus (podsholik) kengashida muhokamadan o‘tkazgan. Xalqaro shartnoma tuzilishida ham xett hukmdori mulozimlar kengashiga murojaat qilgan. Ma’lumki, o‘sha davrdagi xett tibbiyoti rivoji Misr va Bobilga nisbatan ancha orqada edi, buni xett kotiblari tomonidan akkad tibbiyot asarlarining xettcha tarjimasi ko‘chirilganligi asoslaydi. Tabiiyki, xett tabibining kasbiy malakasi o‘z hukmdori, oila a’zolari yoki qarindoshlarini kasallikdan forig‘ etishga yetmagan paytida, xett podsholari Misr fir’avniga yoki Bobil hukmdoriga yaxshi tabib jo‘natishni so‘rab murojaat qilgan. Bu borada Ramzes IIning Xattusili IIIga javob nomasi katta qiziqish uyg‘otadi. Xattusili III fir’avndan xettchada (aniqrog‘i luviychada) Massanussis (luviycha “ maššana” – xudo) ismi bilan ataluvchi farzand ko‘rmaslik dardiga uchragan singlisi uchun tabib yuborishni so‘ragan. U ikki marta turmush qurgan bo‘lib, ikkisida ham farzandli bo‘lmagan.

Javob maktubida Ramzes II malham tayyorlash uchun tabib yuborishni so‘raganligini qayd etib, singlisining yoshi haqidagi Xattusilining ma’lumotiga ikkilanish bilan qaraydi (maktubida avval singlisini 50, keyin esa 60 yoshda deb ko‘rsatganligi ta’kidlanadi). Maktubning davomida fir’avn Massanussis dardiga shifo beruvchi malham tayyorlab bo‘lmasligi haqidagi tibbiyot xulosasini bildirib, xett hukmdoriga elchilar orqali sovg‘a-salomlar yuborayotganligini ma’lum qilib o‘tadi. Xattusili va Puduxepa iltimosiga ko‘ra, Misrdan yuborilgan ikkita shifokor ularning jiyani, Tarxuntas mamlakatining hukmdori bo‘lgan Kuruntani davolashga harakat qilgan. Aftidan, vaziyat juda murakkab bo‘lgan, bu kasallik oldida tabiblar ojiz qolgan. Ushbu tabiblar biron-bir iloj topa olmagach, fir’avn ularni qaytarib chaqirib olishga va Kuruntaga “tabib”, “ mirza” deb ataluvchi unvon sohibi bo‘lgan Pareamaxu ismli tajribali tabib yuborishga qaror qiladi. Bu istagidan Ramzes II ham Xattusilini, ham Puduxepani boxabar qiladi.

Kotiblik maktablarida topilgan ba’zi lavhlarda GAB.ZU.ZU – “O‘quvchi kotib” ifodasi uchraydi. Ba’zi lavhlarda bo‘lsa LÚDUB.SAR.TUR – “kichik kotib” so‘zi qo‘llanilgan. Bu ikki ifoda ham kotiblar tizimli ravishda o‘qitilganligidan dololat beradi. Shu holatning o‘ziyoq kotiblarga professional talab qo‘yilganligini va ular o‘z davrining yuqori savodli kishilari bo‘lganligini anglatadi. Xett kotiblari vazifalari va unvonlari bo‘yicha quyidagi sinflarga bo‘linadi: Bosh kotib (GAL.DUB.SAR) – eng yuqori lavozimdagi kotib, xettlardagi kotiblik muassasasining boshlig‘i sifatida ko‘rsatish mumkin. Hujjatlarda uchraydigan boshqa bir unvon – DUB.SAR.KARAŠ qo‘shin kotibini anglatadi. LÚDUB.SAR.GIŠ – topilgan ma’lumotlarga ko‘ra bu kotiblar yog‘och lavhlarga yozadigan kotiblar hisoblanadi. Bu turdagi kotiblar ham o‘z ichida yog‘ochga yozuvchi Bosh kotib (GAL.DUB.SAR.GIŠ), qo‘shinning lavh yozuvchi kotibi (LÚDUB.SAR.GIŠ.KARAŠ) kabilarga ajratiladi. Bu kotiblar ishlatgan material yog‘ochligi tufayli, afsuski, ular yaratgan lavhlar bizgacha yetib kelmagan. Faqat topilgan boshqa hujjatlar orqali bunday yog‘och lavhlar bo‘lganligini bilish mumkin bo‘ldi.

Shunday qilib, xettlar davlatining yuklashi bilan uning tashqi aloqalari ko‘lami kengayib borgan. Ayniqsa harbiy jihatdan qudrat cho‘qqisiga chiqqan paytlari amalga oshirilgan katta yurishlar faol diplomatik muloqotlar bilan birga kechgan. Shuning uchun ham xettlar davlatida ham Qadimgi Misrda bo‘lgani singari tashqi siyosat masalalari bilan maxsus shug‘ullanishgan. Buni turli martabadagi elchilar faoliyat ko‘rsatganligi, tashqi yozishmalar uchun maxsus kotiblar tayyorlanganligi, tashqi siyosiy vazifa darajasidan kelib chiqib unga muvofiq keladigan mulozim tayin etilganligida ko‘rish mumkin.

O'xshashlar

Xett davlatida nikoh diplomatiyasi. Elchilar, choparlar, kotiblar

Xett podsholigi

Amir Temur davrida o`zbek davlatchiligi. Temur to`zuklari va hozirgi zamon

Qadimgi Rimda xalqaro munosabatlar va diplomatiya

O’rta Osiyo davlatlarida elchilarni qabul qilish marosimlari