Qadimgi Xitoyda fan 2 - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Xitoyda fan 2

Yuklangan vaqt:

15.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2492.107421875 KB

Ko'chirib olish

QADIMGI XITOYDA FAN

Misr, Mesopotamiya va Hindistondagi kabi Xitoyda ham qadimgi sivilizatsiyalar Xuanxe va Yantszi degan katta daryolar bo‘ylarida vujudga kelgan. Mil. avv. 3-ming yillikning oxirlarida qadimgi Xitoy hududida ilk davlat Xuanxe daryosining o‘rta oqimida paydo boʻladi. Bu davlatni Sya sulolasi hukmdorlari boshqarib turgan. Shan qabilasining boshlig‘i Sya sulolasi podshosini taxtdan ag‘darib, davlatni o‘ziga bo‘ysundirgan. Shu tariqa davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi «Shan» deb atalgan. Mil. avv. 3-ming yillikning Shanga qo‘shni chjou qabilasi bostirib kiradi, uning hukmdori Shan yerlarini o‘zinikiga qo‘shib oladi va «Chjou» degan katta davlatni bunyod etadi. Davlat ulkanligi bois hukmdorlar uni «Osmon ostidagi podsholik», o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atashgan. Butun Shimoliy Xitoy ana shu davlat tarkibiga kirgan. Dehqonchilik Xitoyda azaldan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab kelingan. Asosiy dehqonchilik ekinlari javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik xitoyliklar sholi yetishtira boshlagan, sholi urug‘i Hindistondan keltirilgan. Xitoy aholisi «choy» daraxtini ham yetishtirgan, uning barglaridan shifobaxsh ichimlik bo‘lmish «choy» tayyorlanadi. Choy tez orada butun jahonga tarqaldi. Tut daraxtini yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatda yengil va naﬁs mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi. Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda Chjou davlatining markaziy hokimiyati zaiﬂasha boshladi. Ayrim viloyatlar noiblari podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga intilar edi. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan chekka viloyatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z davlatilarni tashkil eta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda «kurashayotgan podsholiklar» davri ham boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining barcha raqiblarini yo‘q qilib yagona davlat tuzishi bilan yakunlandi.

Tut daraxtini yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatda yengil va naﬁs mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi. Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda Chjou davlatining markaziy hokimiyati zaiﬂasha boshladi. Ayrim viloyatlar noiblari podsho hokimiyatidan ozod bo‘lishga intilar edi. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan chekka viloyatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z davlatilarni tashkil eta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda «ko‘p podsholiklar» davri nomini olgan. Xitoyda ayni mahalda «kurashayotgan podsholiklar» davri ham boshlanadi. «Zafaryor» – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlatlar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urushlar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining barcha raqiblarini yo‘q qilib yagona davlat tuzishi bilan yakunlandi .

Xitoy yozuvi ( xit. an’anaviy 漢漢 , soddalashtrilgan 漢漢 , pinyin : hànzì ) — soʻz va morfemalarni yozishda maxsus belgilar — iyerogliflar qoʻllanadigan yozuv. Xitoy yozuvida iyerogliflar shakli turli kombinatsiyalarda takrorlanuvchi 1 dan 36 tagacha boʻlgan standart chiziqlardan tashkil topadi. Iyerogliflar maʼlum yozuv qoidalariga qatʼiy amal qilgan holda muayyan tartibda (chapdan oʻngga, yuqoridan pastga) yoziladi. Eng qad, piktogrammaiyerogliflar mil. av. 2ming yillik oʻrtalariga mansub. Xitoy yozuvi tarixida iyerogliflarning 7 xil — gu ven (qad. yozuv), da juan (katta belgili yozuv), syao juan (kichik belgili yozuv), li shu (rasmiy yozuv), sing shu (yarim tez yozuv), sao shu (tez yozuv), kay shu (namunali yozuv) kabi yozilish uslublari boʻlib, ular 4—5 ming yil davomida biri birining oʻrnini egallagan holda shaklan oʻzgarib, takomillashib borgan. Xoz. paytda mil. 1—2-asrlarda ishlab chiqilgan „kay shu“ husnixat turidan keng foydalanilmoqda. Xitoy yozuvi da iyerogliflarning umumiy soni 60 mingdan koʻggroq boʻlib, shulardan taxminan 96 foizi murakkab (ikki va undan ortiq qism — chiziqsan tuzilgan) va 4 foizi sodda (faqat bir qismdan iborat) iyerogliflar hisoblanadi. Hozirgi xitoy tilida taxminan 8 —10 ming iyeroglif qoʻllanadi.

Qadimgi Xitoy kashfiyotlarini sanab o'tqazishingiz mumkin. Kompas dastlabki beshda eslatib turadi. Qadim zamonlardan beri xitoylar magnit mavjudligini bilishardi. III asrda. BC. E. Osmon aholisi temirni jalb qilishi mumkinligini anglab etdi. Ular taxmin qilishicha, bu materiallar janub va shimoldan qaysi yo'nalishda joylashganligini ko'rsatishi mumkin. Ehtimol, ayni paytda, birinchi kompas ixtiro qilingan. Biroq, u o'z o'qi atrofida aylantirilgan magnit qoshiqqa o'xshardi va yog'och yoki misdan yasalgan stendga o'xshash qurilmaning markaziga joylashtirildi. Qurilmadagi bo'linish liniyasi dunyoning taraflarini anglatardi. Qoshiq muntazam ravishda janubga ko'rsatdi. Bunday qurilma "dunyoni boshqaradigan qoshiq" deb nomlangan. XI asrda magnit o'rniga Xitoy magnitlangan temir yoki po'latdan foydalanishni boshladi. Ayni paytda suv kompasi juda mashhur. Ixtirolari chindan ham ajablanarli va noyob bo'lgan qadimiy Xitoy shunday qurilma ishlatilgan davlatdir: temirning magnitlangan o'qi suv bilan idishga tushirildi. Baliq shaklida tayyorlangan va uzunligi olti santimetrga etgan. Rasmning boshlig'i faqat janubga ishora qildi. Vaqt o'tib, baliqlar modifikatsiyaga uchradi va oddiy kompas ignasi bo'ldi.

105 yilda Imperator saroyidagi mansabdorlardan biri Tsay Lune ski baliqchilik to’rlaridan qog’ozning yangi turini tayyorlab ko’rdi. Sifati bo’yicha u pilla qog’ozidan qolishmas, tannarxi bo’yicha esa, ancha arzon edi. Bu muhim ixtiro nafaqat Xitoy, balki butun insoniyat uchun katta ahamiyatga ega edi. Tarixda birinchi bor odamlar yozish uchun sifatli va arzon materialga ega bo’ldilar. Shu sababli ham Tsay Lunning ismi, insoniyatning buyuk ixtirochilari qatorida yodga olinadi. Keyingi asrlarda qog’oz tayyorlash jarayoni rivojiga katta ta’sir qilgan bir necha takomillashtiruvlar joriy etildi. IV asrga kelib qog’oz bambuk taxtachalarini iste’moldan butunlay siqib chiqardi. Tajribalar orqali qog’ozni endilikda daraxr po’stlog’i, qamish yoki boshqa tolali o’simlioklardan olish usullari o’ylab topildi. Ayniqsa bambukdan qog’oz tayyorlash texnologiyasining kashf etilishi Xitoy uchun katta ahamiyatgo molik hodisa bo’ldi. Chunki mazkur o’simlikning Xitoyda katta miqdorlarda o’sib yetilishi, xom ashyoga bo’lgan talabni cheksiz qondirish imkoniyatini berardi. Bambukni titib, tilib mayda payrahalar holiga keltirishgan va uni so’ndirilgan ohak bilan ivitib, hosil bo’lgan quyqani bir necha kun mobaynida qaynatib olishgan. So’ngra quyqani o’ralarga sizdirib olib, maxsus yog’ochlar bilan tuyib chiqshgan va xamirsimon yopishqoq massa hosil bo’lgunicha suv bilan aralashtirib turishgan. Mazkur xom ashyoni maxsus shaklli qoliplarga quyib, presslashgan. Qolipdan chiqarilganda yupqa, yozuv uchun mutlaqo yaroqli qog’oz hosil bo’lgan. Qo’gozga kerakli o’lcham berib qirqib chiqish bilan jarayon yakunlangan va mahsulot tayyor holda iste’molchilarga yuborilgan.Vaqt o’tishi bilan Xitoyliklar qog’oz tayyorlashni san’at darajasida o’zlashtirdilar. Asrlar davomida ular o’z odatlariga ko’ra qog’oz tayyorlash texnologiyasini boshqa xalqlardan qattiq sir saqlashdi. Lekin, 751-yilda, Tyan-Shan tog’lari etagidagi arablar bilan to’qnashuvda bir nechta xitoylik qog’oz ustalari asirga tushib qolishdi. Ulardan arablar qog’oz tayyorlash usullarini o’rganib oldilar va keying bir necha asr davomida yevropani mazkur mahsulot bilan ancha samarali ravishda ta’min qildilar. Yevropaliklar madaniylashgan xalqlar ichidagi qog’oz tayyorlashni eng kech o’zlashtirgan hisoblanadilar.

Ipak Xitoyda paydo bo'lgan. Boshlanish vaqti boshqacha. Tarixiy adabiyotga ko'ra, yana ikkita umumiy dalil mavjud: ulardan biri Fuxiga kriket sifatida serhosillikni boshlash; ikkinchisi esa xuang di. Hisob-kitoblarga ko'ra, Fuxi Paleolit davrida yashagan va Huangdi Neolit davridagi qabila ittifoqining rahbari edi. Shuning uchun, dastlabki ipak qurtining uyg'otilishi bo'lishi mumkin bo'lgan yovvoyi ipak qurtlari kokosini ishlatish mumkin. Ushbu hujjatlar bilan o'zaro tasdiqlanishi mumkin bo'lgan topilmalar: 1975-1978 yillar mobaynida, Zhejiang viloyatining Yueyao shahri Hemudu qishlog'idagi (miloddan avvalgi 4000 yil) neolitik hududda to'qimachilik vositalari va dentin shaklidagi qurilmalar topilgan. Peristaltik ipak qurtiga o'xshash naqsh, bu bug 'atroﬁda negativ naqsh bilan bezatilgan, to'qima shaklida 1927 yilda Shanxi provintsiyasining Xiaxian tumanidagi Xiyin qishlog'idagi Yangshao madaniy hududida (mil. Av. 5000 - mil. Av. 3000) yarmida ipak qurti paxta topilgan. Ipak qurti pushti o'tkir asbobdan yarmi kesilgan, bu vaqtda odamlar ipak qurti pilla bilan aloqada bo'lganligini ko'rsatgan. 1958 yilda Zhejiang viloyatining Vuxing shahrida (mil. Avv. 2700) Qianshanjing hududida bir qator ipak va to'qimachilik to'qimalari topilgan. Ular orasida shoyi ipak va ipak lentalar va ipak lentalar bor edi . Ushbu topilma, Xitoyning pillachilik, yigiruv, ipak to'quv ipaklari ushbu davrdan kechikmaydi. Xia sulolasidan oldin (mil. Avv. 2100 yil oldin), bu ipak ishlab chiqarishning dastlabki bosqichi edi. Shoyi ipakni quritib, shoyi ipak matolarga o'ralgan edi. Xia sulolasidan urush davriga qadar (mil. Av. 2100 yildan mil. Av. 221 y.y.) Oxiriga qadar bu ipak ishlab chiqarishning rivojlanish davri edi. Xususan, ipak to'qish texnologiyasi yuksak muvaffaqiyatlarga erishdi va biz juda nozik ipak matolarni tikish uchun turli xil to'qimalar va rangli ipaklardan foydalanishga muvaffaq bo'ldik. Qin xonadonidan Qing sulolasiga yorug'lik yillari (mil. Avv. 221-1840) etuk ipak ishlab chiqarish davri edi. Ushbu davrda turli jarayonlar va jarayonlar tobora takomillashtirildi. Qo'lda ishlab chiqarilgan ipak mashinalari yanada takomillashtirildi va ommalashdi. Buyuk ipak qurti ipak ishlab chiqarishi qishloq xo'jaligi va savdo tizimini yaratdi. Ayniqsa Xon va Tang dynastiyalari, ipak va xom ipak keng tarqalgan Markaziy Osiyo, G'arbiy Osiyo, O'rta dengiz va Evropaga jahonga mashhur "ipak chizib " orqali sotilgan.

◦ Konfutsiy va uning ta’limoti ◦ Konfutsiy — buyuk xitoy mutafakkiri Kung Tszi (Kung Fu Tzu)ning (miloddan avvalgi 551 - 479) lotincha nomi. Uning ta'limotini yorituvchi barcha mualliﬂar Xitoydagi VI-V asrlardagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ko'rib chiqish uchun boshlang'ich nuqta sifatida oladilar. Miloddan avvalgi. O'sha paytda mamlakat uzluksiz o'zaro urush holatida bo'lgan ko'plab mustaqil davlatlarga bo'linib ketgan edi. Chjou sulolasi o'z haqiqiyligini yo'qotdi siyosiy kuch va faqat nominal ravishda endi mavjud bo'lmagan mamlakatda hukmronlik qildi. Har bir Xitoy qirolligining ichki ahvoli ham yaxshi emas edi: hokimiyat uchun kurash, ﬁtna va qotilliklar, odatiy tartibni buzadigan korruptsiya O'rta Qirollikning an'anaviy qadriyatlarini qadrsizlantirdi. Xitoy tarixida bu qiyin davr bahor va kuzning she'riy nomini oldi va urushayotgan davlatlarning yanada fojiali davridan (miloddan avvalgi 463 - 222 yillar) darhol oldinga chiqdi. Xitoy falsafasi tarixi bo‘yicha yetakchi amerikalik mutaxassis Benjamin Shvarts bu davrni feodal Yevropa bilan o‘zining haddan tashqari bo‘linish va parchalanish davridagi bilan solishtiradi. ichki ziddiyatlar va buni o'ziga xos ijtimoiy muammo deb hisoblaydi, bunga javob Konfutsiy ta'limoti edi. Bu qadimgi va o'rta asrlar Xitoy jamiyati davrlarini qamrab olgan Xitoy falsafasi rivojlanishining eng muhim yo'nalishlaridan biridir.

◦ Konfutsiylik yoki konfutsiychilik - Xitoydagi axloqiy- siyosiy taʼlimot; keyinchalik eng taʼsirli 3 asosiy falsafiy-diniy oqimdan biri (daosizm va buddizm bilan birga). Konfutsiy asos solgan. Konfutsiyning ilk davomchilari — Men-szi (Mek Ke — miloddan avvalgi 371—289), Ven-szi (miloddan avvalgi 6-asr), Xan Fey-szi (miloddan avvalgi 233 yil v.e.), keyingi davrda Fan Chjen (6-asr), Xan Yuy (768—824) va boshqa ◦ Konfutsiy taʼlimotida insonparvarlik (jen), odob qoidalari (li), fazilat (de) tushunchasi muhim oʻrin egallaydi. Insonparvarlik tushunchasiga koʻra, odamlar axloqiy va ijtimoiy munosabatlarda yoshi ulugʻ, mavqei baland kishilarni xurmat qilishlari, podshohga sadoqatli boʻlishlari kerak. Odob kridalari tushunchasiga koʻra, u tufayli yuksak fazilatlar shakllanadi, jamiyat rivoj topadi, adolat tantana qiladi. Burchni ado etish tufayli in-son kamolotga erishadi. Uning negi-zida "sen oʻzing nimaga erishishni istasang, unga boshqalarning erishishiga koʻmaqlash", "sen nimani orzu qilmasang, uni boshqalarga ravo koʻrma" kabi hayotiy tamoyillar yotadi. "Buyuk taʼlimot" va "Oʻrtalik haqida taʼlimot" degan asarlarni Konfutsiy yozgan deb taxmin qilinadi. Bu kitoblarga koʻra, odamlarning birgalikda oqilona yashashi tartibining muhim shartini 5 ta oddiy va buyuk fazilat tashqil etadi: donolik; insonparvarlik; sadoqat; kattalarni hurmat qilish; jasorat. Bu fazilatlar oʻziga va boshqalarga xalollikni va chuqur hurmatni anglatadi. Faqat mumtoz va komil insonlargina bunday fazilatga ega boʻladi.

◦ Konfutsiyda taʼkidlanishicha, qonun inson manfaatlariga xizmat qilmogʻi lozim. Qonun oʻzgarishi bilan manfaatdorlik va manfaatsizlik tushunchalari ham boshqacha maʼno kasb etadi, inson faoliyatida tub oʻzgarish roʻy beradi. Oʻtmishda oʻrnatilgan tartibga sajda qilish yangi qonunlar ruhiga ziddir. K.da jamiyatni boshqarishga katta eʼtibor berilib, unga koʻra, jamiyatni keragidan ortik, oddiy qonunlar bilan toʻldirib yubormaslik zarur. Xitoyda asrlar mobaynida K.ning turli maktablari yuzaga kelgan. Ular oʻrtasida keskin kurash borgan. ◦ Konfutsiy milodiy 1 -a.da davlat taʼlimotiga aylandi, 9-asrda buddizm, 11-asrda daosizm ustidan toʻla gʻalaba qozondi. Bunga, ayniqsa, Sun davri (960—1279)da neokonfutsiychilik rivojlanganligi tufayli erishildi.

◦ Lao Tzu - "Dono chol" ◦ Lao Tszi (asl ismi - Li Er) g'oyalari "Tao Te Ching", bizningcha, "Tao va fazilat qonuni" kitobida bayon etilgan. 5 ming personajdan iborat ushbu asar Lao Tzu umrining oxirida G'arbga ketganida Xitoy chegarasidagi qo'riqchiga qoldi. "Tao Te Ching" ning qiymatini ortiqcha baholab bo'lmaydi Qadimgi Xitoy falsafasi . Taoizm . Faylasuf Lao Tszi tomonidan asos solingan mashhur qadimgi Xitoy ta'limoti. Tao - bu yo'l, universal boshlanish va umuminsoniy yakun. Lao Tszining ta'limotiga ko'ra, olam uyg'unlik manbai va bu tufayli har bir Tirik mavjudot faqat tabiiy holatida go'zal. Taoizmning asosiy g'oyasi - bu qilmaslik. Inson tabiat bilan hamnafas, dunyoviy shov-shuvlardan uzoqda, moddiy qadriyatlardan voz kechib, soddalikda yashasagina erkinlik va baxtga erishadi.

◦ Xitoyda eramizning I asrida paydo bo’lgan progressiv, lekin har holda o’sha zamon ilm-fani taraqqiyotiga muvofiq sodda va stixiyali materialistik falsafa oљimi ham bo’lib, bu oqim namoyandarlaridan biri Van Chun hisoblanidi. U «Osmon ham yerga o’xshagan jismdar» deb, ta’kidlab, bu bilan an’anaviy diniy falsafaga qarshi chikadi va «tomirida qon yurib turgan jon egalari orasida o’lmaydagani yo’q» degan sodda falsafani ilgari suradi. Biroq bu oqim qadimgi Xitoyda keng tarqala olmaydi, chunki o’sha vaqtda mamlakatda hukmron sinf mafkurasi bo’lgan qadimgi dinlar bunga to’sqinlik qiladi .

◦ Konfusiylik va daosizm dinlari Xitoy fani va madaniyati taraqqiyotiga salbiy ta’sir o’tkazgan, ya’ni qadimgi madaniyatning ko’p shakllarini asrlar davomida emas, balki ming yillar davomida hyech bir o’zgartirmay saqlab kelgan. ◦ Biroq dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo sohalarining rivoji ilmiy bilimlarning ravniљini va bir qancha fan kurtaklarini vujudga keltirgan. Matematika, xususan geometriya anchagina tariqqiy etgan. To’g’ri burchakli uchburchakning xususiyatlari aniqlangan va gepotenuzaning kvadrat katetlar kvadratlari yig’indisiga tengligi haqidagi masala hal etilgan. Xo’jalik va savdo-sotiqdagi ishlar vaqtni hisoblash va taqvim tuzish zaruriyatini keltirib chiqargan. Bu esa astronomiya faning maydonga kelishga sabab bo’lgan. Astronomik kuzatishlar Shan-In davlati davridayoq boshlangan. Xitoy astronomlari planeta va yulduzlarning harakatini to’g’ri kuzatganlar. Ular quyosh va oyning qachon tutilishini oldindan aytib beraolganlar. Xitoy astronomlari Qutb yulduzi atrofidagi to’p yulduzlarni «oy uylari»ga qarab taqsim qilganlar va shu tariqa yulduzlar olamining kartasini tuzganlar. Xitoy astronomlari shu to’p yulduzlarning quyosh va qutbga nisbatan turgan joylariga qarab hamda suv soatlaridan foydalanib vaqtini belgilaganlar. Shu tariqa uzoq astronomik kuzatishlar natijasida alohida taqvim tizimi vujudga kelga. Bu taqvimda yil hisobi oyga qarab olingan va har biri 60 yildan iborat sikllar bilan hisob qilingan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000- yil Qadimgi Xitoy tarixi Hamraqulov Toshkent 1994 2. Fan va texnika tarixi Majmua 3. ziyo. com 4. Google malumotlari

O'xshashlar

Qadimgi Xitoyda fan

Qadimgi Rimda fan

Qadimgi Rimda ilm-fan

Qadimgi Misr sivilizatsiyasi 2

Qadimgi Xorazm