Qadimgi Mesopotamiya. Qadimgi Ossuriya. Qadimgi Xett - Tarix - Slaydlar

Qadimgi Mesopotamiya. Qadimgi Ossuriya. Qadimgi Xett

Yuklangan vaqt:

02.05.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

16324.69921875 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Mesopotamiya. Qadimgi Ossuriya. Qadimgi Xett Reja: 1. Qadimgi Mesopotamiya davlatlari. Akkad podsholigi. 2. Qadimgi Bobil podsholigi. Yangi Bobil podsholigi. 3. Qadimgi Mesopotamiya madaniyati va dini. 4. Qadimgi Ossuriya. 5. Xett davlati.

Frot va Dajla daryolari oralig`i yunon geograflari tomonidan Mesopotamiya (Ikkidaryooralig’i) deb atalgan. Hozir bu asosan Iroq Respublikasi hududidi.

Dajla va Frot daryolari Arman tog`laridan boshlanib, Fors qo`ltig`iga quyiladi. Yerlari unumdor. Mesopotamiya florasi juda kambag`al. Xurmo palmasi muhim rol o`ynagan. Qadimgi fauna boy bo’lgan. Mesopotamiya Yaqin Sharqning keng bo’shlig`ida joylashganligi uchun xalqaro savdoda yetakchi rol o`ynagan.

Mesopotamiya aholisi xilma-xil bolgan. Janubiy Mesopotamiyada shumerlar yashagan. Ular past bo’yli, kulcha yuzli bo’lganlar. Shumer tilini qaysi til oilasiga mansubligi ham noma'lum. Shumerlar. Mozaika.

Mesopotamiyaning shimoli da sharqiy semit chorvador qabilalari yashagan. Ularning tili akkad tili deb atalgan. Akkadlar baland bo’yli, qirra burun bo’lganlar. Qadimgi Mesopotamiya aholisi. Mozaika.

Qadimgi Mesopotamiya aholisi kiyimlari.

Loy taxtachaga yozilgan yozuv

Lagashdan topilgan loy taxtachalarga yozilgan yozuvlar.

Nippurda “ Murashu uyi” (sudxo’rlik uyi) dan topilgan er. avv. V asrga oid 700 ga yaqin hujjat Meopotamiya tarixiga oid qimmatli manbalardir. Nippur shahri xarobalaridan topilgan loy taxtachalarga yozilgan yozuvlar.

Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi huquqiy hujatlarning ko’pchiligi Mesopotamiyadan topilgan. Ulardan eng qadimgisi: Ur podshosi Shul'ga qonunlari (er. avv. III ming yillikning oxiri) hisoblanadi.

Eng katta qonunlar to’plami er. avv. XVIII asrga oid Bobil hukmdori Hammurapi ning 247 (282) moddadan iborat qonunlaridir. Hammurapi qonunlari

Qadimgi Mesopotamiyaning eng qadimgi davlatlari miloddan avvalgi III ming yillikda paydo bo’la boshlagan. Mesopotamiyaning janubida shumerlar , markazi va shimolida akkadlar yashaganlar. Mesopotamiyaning eng qadimgi davlatlari – Shumer hududi da paydo bo’lgan.

Mesopotamiyaning eng qadimgi davlatlari Ur, Uruk, Lagash, Umma , Kish, Larsa, Nippur va boshqalar hisoblangan.

Eng qadimgi Shumer shahar davlatlari tepasida “En” (Janob) – Oliy kohin turgan. Miloddan avvalgi III ming yillik o’rtalarida “En” o’rniga – “Ensi” (Kohin-quruvchi, shahar boshqaruvchisi) va “Lugal” (Katta odam, podsho) paydo bo’ldi. Lagash ensisi Gudea (taxminan er. avv. XXII asr) xaykali

Er. avv. 2600-yilda Uruk podsho GIL’GAMESH (er. avv. XXVII asr oxiri – XXVI asr boshlari) davrida kuchaygan. Gil’gamesh butun Shumerni birlashtirgan. Gil’gamesh xaqida qadimiy epos mavjud. Uruk podshosi GIL’GAMESH (er. avv. XXVII asr oxiri – XXVI asr boshlari).

Er. avv. XXIV – XXII asrlarda Mesopotamiyaning shimolida Akkad davlati mavjud bo’lgan.

Bronzadan yasalgan “Sargon I niqobi”. Bog’doddagi Iroq milliy muzeyi. Akkad davlati asoschisi Sargon I ( Sharrukin – “Xaqiqiy podsho”, er. avv. 2316-2261) bo’lib, u Shumerni va Mesopotamiyani katta qismini bo’ysundirgan.

“ Sargon I xayot daraxti oldida”. Bo’rta tosh tasvir. Luvr muzeyi Sargon I davrida mamlakat rivojlangan. Sargon I 5400 kishilik doimiy qo’shin tuzgan. Sargon I Kish, Umma, Uruk, Ur, Lagash, Mari ham bo’ysundirilgan. Butun Shumer Akkad davlati takibiga kirgan.

Sargon I Elam ustidan g’alaba qozonganligi to’g’risida zafarnoma. Luvr muzeyi. Sargon I Mesopotamiyadan tashqariga ham harbiy yurushlar qilgan. Suriya bosib olinib, Kichik Osiyo chegaralarigacha yetib borgan. O’zining aytishicha, 34 jangda g’alaba qozongan . Dengiz va quruqlik yo’llari nazorat qilingan. Sargon I 56 yil hukmronlik qilgan.

Sargon I davlati

Akkad podshosi Rimush (er. avv. 2261-2252) asirlarni jazolamoqda. Bo’rtma tasvir. Tello qazishmalaridan topilgan. Luvr muzeyi. Sargon I dan so’ng Rimush (er. avv. 2261-2252) va Manishtusu (er. avv. 2252- 2237) navbatma-navbat taxtga o’tirgan. Mamlakatda qo’zg’alonlar ko’tarilgan. Ular fitna qurboni bo’lgan.

Suzadan topilgan “Naram-Suen zafarnomasi” tasvirlangan tosh lavx. Luvr muzeyi. Manishtusu dan so’ng taxtga o’tirgan Sargon I ning nabirasi Naram-Sin yoki Naram-Suen (“ Sinning suyuklisi ”, taxminan er. avv. 2237-2200) davrida Akkad o’z ravnaqining cho’qqisiga chiqqan.

Suzadan topilgan “Naram-Suen zafarnomasi” tasvirlangan tosh lavx. Luvr muzeyi. Naram-Suen mamlakat chegaralarini kengaytirgan. Naram-Suen janubda Elam hududiga zafarli yurishlar qilgan. Suzadan Naram- Suen ning g’alabalari tasvirlangan tosh tasvirlar topilgan. Bu zafarnomada Naram- Suen erishgan g’alabalar qayd etilgan.

“ Naram-Suenning qoyaga ishlangan tasviri. Sulaymoniya viloyati, Iroq Kurdistoni. Naram-Suen g’arbda Suriya, Kichik Osiyo hududlariga yurishlar qilgan.

Sharsimon bronza idish. Unda “Naram-Suen to’rt iqlim hukmdori” deb yozilgan. Idish AQSHda, Chikago instituti muzeyida saqlandi. Bizgacha, Naram-Suen xaqida “To’rt iqlim mamlakatlarining barchasi uning oldida bosh egadi” deb yozilgan rivoyat, xaykallar, bo’rtma tasvirlar va turli buyumlar yetib kelgan.

Akkad hukmdori Sharkali-Sharri nomi qayd etilgan sharsimon idish. Britaniya muzeyi. Naram-Suen vafotidan so’ng, Sargon I sulolasining so’nggi vakili Sharkali-Sharri (er. avv. 2200- 2176) taxtni boshqargan. Uning davrida mamlakat kuchsizlangan. Sharkali-Sharri vafotidan so’ng, mamlakatda taxt uchun kurashlar boshlangan. Bundan foydalangan guteylar Akkadni bosib olganlar.

Guteylar Mesopotamiyada yuz yilga yaqin hukmronlik qilganlar. Guteylar sulolasining 20 dan ortiq hukmdorlari navbatma-navbat hukmronlik qilganlar. Guteylar – Mesopotamiyani vayron qilganlar. Shumer madaniyatini qabul qilgan. Guteylar sulolasi davriga oid tosh bitik

III Ur sulolasi hukmdori Ur-Nammu (er. avv. 2112-2094) ga tegishli silindirsimon muxr . Unda Ur-Nammu Urning qudratli hukmdori deb yozilgan. Britaniya muzeyi. Guteylardan so’ng Mesopotamiyada III Ur sulolasi markazlashgan davlat tuzgan. III Ur sulolasi er. avv. 2111-2003-yillar atrofida yashagan. Poytaxri Ur shahri edi.

III Ur sulolasi o’zining Sud kodekslari va kumush yombilari bilan mashhur. III Ur sulolasi hukmdori Ur-Nammu kodekslari yozilgan tosh.

III Ur sulolasi podsho Shul’gi davrida (er. avv. 2094-2046, qonunlar) taraqqiy etib, Akkadning ilgarigi qudratini qayta tiklagan. Urda u barpo etgan zikkurat bugungacha saqlanib qolgan. III Ur sulolasi podshosi Shul’gi (er. avv. 2094-2046) davriga oid, oy tasviri tushirilgan 248 gramlik tosh .

Urda joylashgan, oy ma’buda Nannar nomi bilan atalgan zikkurat. III Ur podsholari Ur- Nammu va Shul’gi davrida bunyod etilgan. O’lchami 64 metrga 46 metr. Balandligi 30 metr.

Bobil (akkadcha “Tangri darvozasi”) – kamida er. avv. III ming yillikda asos solingan, Bobil - Dajla va Frot daryolari yaqinlashgan yerda joylashgan, dastlab Kadingirra nomi bilan atalgan. Shaharning Tintir, Eridu, Shuanna kabi qadimiy nomlari ham mavjud.

Er. avv. XIX asrda amoriy qabilalari Bobilda qudratli davlatga asos solganlar. Bu, I Bobil sulolasi bolib, er. avv. 1894-1595-yillarda, 300 yil hukmronlik qilgan. Bobilda hukmronlik qilgan amoriylar sulolasi vakillari: Sumu-abum – er. avv. 1894-1881; Samu-la-El’ – er. avv. 1881-1845; Sabium – er. avv. 1845-1831; Apil-Sin – er. avv. 1831-1813; Sin-muballit – er. avv. 1813-1793; Xamurappi – er. avv. 1793-1750; Samsu-iluna – er. avv. 1750-1712; Abieshu – er. avv. 1712-1684; Ammi-ditana – er. avv. 1684-1647; Ammi-saduka – er. avv. 1647-1626; Samsu-ditana – er. avv. 1626-1595.

Bobil podshosi Xamurappi byusti (er. avv. XVIII asr). Bobil podshosi Xamurappi davrida (er. avv. 1793/92-1750) gullab yashnagan. Xamurappi - podsho yozuvlari saqlanib qolgan birinchi Bobil hukmdori. Xamurappi - Ikkidaryooralig’- ida kuchli davlat tuzgan. Larsa, Mari, Isin, Uruk, Urni bosib olgan.

Bazal’t ustun ga – Akkad mixxatida yozilgan Xamurappi qonunlar to’plami, dastlabki mukammal huquqiy xujjatdir. Ustunning yuqori qismida quyosh xudosi Shamash va Xamurappi tasvirlangan. Shamash taxtda o’tirgan xolatda, Xamurappiga hukmdorlik ramzi tayoqni taqdim etmoqda. Bazal’t ustunga yozilgan Xamurappi qonunlari. Luvr muzeyi.

Xamurappi qonunlari ning bazal’t ustunga akkad yozuvida yozilgan eng qadimiy, asl nusxasi 1901-1902-yillarda fransuz ekspeditsiyasi tomonidan Suzada olib borgan qazishmalar natijasida topilgan. Bu asl nusxa bugungi kunda Fransiyaning mashhur Luvr muzeyi da saqlanadi. Xamurappi qonunlari yozilgan bazal’t ustun nusxasi . Ontorio, Qirollik muzeyi.

Xamurappi qonunlari taxminan er. avv. 1755-1752-yillarda yaratilgan. U 282 modda dan iborat bo’lib, 247 moddasi yaxshi saqlangan, 35 tasi o’chib ketgan. Xamurappi qonunlari 3 qismga bo’linadi. 1. Kirish. 2. Qonunlar. 3. Xulosa.

Xususan, 14-modda : “Erkin kishining yosh bolasini o’g’irlagan kishi qatl etilgan”. 22-modda “Agarda kimdir o’g’rilik qilgan bo’lsa, qo’lga olinib, o’ldirilishi kerak”. 229-modda: “Agar quruvchi kishiga uy qurdi va o’z ishini mustahkam qilmadi, u qurgan uy yiqilib, uy egasini o’ldirib qo`ydi, bu quruvchi o’limga hukm qilinishi lozim”.

Xamurappi vorislari davrida mamlakat kuchsizlangan, qo’z- g’olonlar boshlangan. Mamlakat 155 yil kassitlarga qarshi kurash olib borgan. Er. avv. 1595-yilda Xett hukmdori Mursili I Bobilni vayron qilgan va qadimgi Bobil podsholigi tarixiga nuqta qo’ygan. Xamurappi va Samsuiluna davrida Bobil hududi.

Bobilda Kassitlar sulolasi asoschisi Agum II (er. avv. er. avv. 1595-1571) yozuvlari. Er. avv. 1595-yildan Bobilda Kassitlar sulolasi hukmronligi boshlangan. Kassitlar sulolasi Bobilda er. avv. 1595-yildan 1157-yilgaca, 440 yil hukmronlik qilgan. Kassitlar sulolasi - Bobil madaniyati, yozuvi, dinini qabul qilganlar.

Er. avv. 626-yilda Ossuriya kuchsizlanib qolganidan foydalangan, Xald urug’idan bo’lgan Nabopalasar - Yangi Bobil podsholigi ga asos solgan. Yangi Bobil podsholigi – er. avv. 626-538-yillarda (88 yil) mavjud bo’lgan va quyidagi hukmdorlar tomonidan boshqarilgan. Yangi Bobil podsholigi asoschisi Nabopalasar (er. avv. 626-605).

Yangi Bobil podsholigi asoschisi Nabopalasar (er. avv. 626-605-yy) – silindirsimon muhri. Nabopalasar – er. avv. 626- 605-yy.; Navoxudonosor II – er. avv. 605-562-yy.; Amel-Marduq – er. avv. 562-560-yy.; Nergal-sharr-usur – er. avv. 560-556-yy.; Labshi-Marduq – er. avv. 556-yy.; Nabonid – er. avv. 556-539- yy; Valtasar – er. avv. 539-yy.

Bobil hukmdori Navoxudonosor II (er. avv. 605-562) tasviri. Bobil ramziy buyumlaridan biri. Navoxudonosor II (er. avv. 605- 562) mamlakat hududini kengaytirgan. Suriya, Finikiya, Falastin, Arabiston yarim oroli ning katta qismi bo’ysindirilgan. Bobil Sharqning eng qudratli davlatlaridan biriga aylangan. Navoxudonosor II davrida juda katta qurilishlar, me’morchilik ishlari amalga oshirilgan. Bugungi kunda Novoxudonosor II davriga oid qasrlar topilgan.

Navoxudonosor II davrida Bobil shahri ko’rinishi.

Navoxudonosor II davrida Bobil shahrida barpo etilgan qasr.

Navoxudonosor II davrida Bobil shahrida barpo etilgan qasr devorlari.

Ishtar darvozasi. Bobil. Navoxudonosor II davrida barpo etilgan. Berlin, Pergam muzeyi.

Afsonalarga qaraganda Navoxudonosor II rafiqasi, Midiya malikasi Amitis ga atab afsonaviy “Bobil osma bog’i” ni barpo etgan. Boshqa bir afsonaga ko’ra, “Bobil osma bog’i ” er. avv. IX asrda yashagan qirolicha Semiramida (Ossuriya hukmdori Ninning rafiqasi) nomi bilan bog’liq.

Novoxudonosor II vorislari – davrida mamlakat kuchsizlangan. Eron kuchayib, Kayxusrav (Kir II) er. avv. 539-yilda Bobilni bosib olgan va Bobil podsholigi tarixiga nuqta qo’ygan. So’nggi Bobil hukmdori Nabonid (er. avv. 556-539). Xarran yodgorliklari.

Shumer yoziuvi Mesopotamiya madaniyatining eng katta yutug’i – Shumer yozuvi (iyeroglifi) hisoblanadi. Shumer yozuvi er. avv. III ming yillik boshida yaratilgan bo’lib, 600 dan ortiq belgidan iborat bo’lgan. Shumer yozuvi keyinchalik akkadliklar tomonidan o’zlashtirilib, belgilar soni 300 tagacha tushirilgan.

Shumer yozuvida yozilgan loy taxtachalar.

Shumer yozuvi va undagi o’zgarishlar.

Shumer-Akkad mixxati

Qadimgi Shumerda xayvonlar ishtirok etgan masallar ko’p uchraydi: “Ot bilan xo’kiz o’rtasidagi janjal” , “Tulki tog’risida” va xokozo.. Epos aynan Shumerda paydo bo’lgan. “ Agushayya xaqidagi doston” , “Gil’gamesh xaqida doston” , “Etana xaqida doston” va boshqa epos, mif va afsonalar ham Shumerda yaratilgan. “ Gil’gamesh va do’sti Enkidu afsonaviy buqa bilan jang qilmoqda. “Gil’gamesh xaqida doston” dan devoriy tasvir.

“ Gil’gamesh xaqida epos” jahondagi eng qadimgi yozma adabiyot namunalaridan hisoblanadi. Epos shumer gaplariga asoslangan, akkad yozuvida er. avv. XVIII-XVII asrlarda yozilgan. Eposning er. avv. VII asrda ko’chirilgan, akkad tili da yozilgan to’la nusxasi Ossuriya hukmdori Ashshurbanipal (er. avv. VII asr) ning Nineviyadagi mashhur kutubxonasidan, XIX asr o’rtalarida topilgan. Epos bugungi kunda Britaniya muzeyida saqlanadi. “ Gil’gamesh xaqida doston” yozilgan loy taxtachalardan biri. Britaniya muzeyi.

“ Gil’gamesh xaqida doston” Ashshurbanipal kutubxonasining noyob xazinasi hisoblangan. Ashshurbanipal kutubxonasidan topilgan “Gil’gamesh dostoni” 12 ta loy taxtachaga yozilgan. Unga 3000 ga yaqin she’r kiritilgan. “ Gil’gamesh dostoni” tasvirlaridan biri.

Qadimgi Mesopotamiyada ilmiy bilimlar – matematika, astronomiya, medisina rivojlangan. Zikkuratlar – observatoriya vazifasini ham bajargan. Dastlabki olimlar, shifokorlar - roxiblar hisoblangan. Qadimgi Mesopotamiya hududidan topilgan kalendarlar .

Matematik chizmalar aks etgan loy taxtacha. Er. avv. XVII asr. Nippur Matematik xisob-kitob aks etgan loy taxtacha. Mesopotamiya.

Bundan 3-4 ming yil oldinoq Bobil ko’chalariga tosh yotqizilgan . Bobil xarobalaridan topilgan qadimgi kanalizatsiya tizimi.

Mesopotamiyada tabiat hodisalari ta’sirida diniy qarashlar paydo bo’lgan. Mesopotamiyaning asosiy diniy markazi Nippur shahri bo’lgan.

Shumer-Akkad xudolari: . Ea – Shumer-Akkad asosiy xudolaridan biri. Dehqonchilik, xayrli suv, san’at va donishmandlik xudosi. Dajla daryosini yaratgan.

Enlil – Shumer-Akkad asosiy xudolaridan biri. Shamol, xavo, yer, bo’ron xudosi. Ea bilan aka-uka. Nippur shahrida Enlil ibodatxonasi bo’lgan. “ Enlil va Ninlil” – shumer poemasidan.

Utu – Shumerda, Shamash – Akkad va Bobilda - quyosh xudosi.

Nannar – Shumerda, Sin – akkadda, oy xudosi. Enlilning o’g’li. Utuning dadasi.

Ishtar – Shumer-Akkad- Bobil asosiy xudolaridan biri. Akkadda bosh xudo. Ayol qiyofasida gavdalangan. Yaratuvchilik, urush, xosildorlik, sevgi xudosi . Sinning qizi. Ko’p xolatlarda o’q-yoy bilan tasvirlangan.

Marduq - momaqaldiroq, san’at xudosi. Bobil bosh xudosi.

Nabu - Akkad afsonalarida donolik xudosi. Kotiblik, yozuv, xattotlik homiysi.

Ossuriya (“Sharqiy o’lka”) – Dajla daryosi yuqori oqimida, dastlab kichik hududni egallagan.

Ossuriyaning poytaxtlari – Ashshur, Kalax (Nimrud), Dur- Sharrukin va Nineviya shaharlari xarobalarida olib borilgan qazishmalar Ossuriya davlati xaqida qimmatli ma’lumotlar beradi.

Ossurlarni bosh ma’budi, urush va jangavor ma’bud Ashshur. Ashshur. Devoriy bo’rtma yosh tasvir. Berlin, Pergam muzeyi. Shahar - ossurlarni bosh xudosi Ashshur nomi bilan atalgan. Ashshur - er. avv. XIX asrdan – IX asrga qadar Ossuriyaning asosiy poytaxti.

Ashshur xarobalari

Ashshur xarobalari

Dur-Sharrukin (Sargon qal’asi) – Ossiriya podshosi Sargon II (er. avv. 722-705) rejasi asosida qurilgan.

Dur-Sharrukin er. avv. 707-690-yillarda mamlakat poytaxti. Er. avv. 705-yilda Sargon II xalok bo’lgan va shahar to’la bitkazilmay qolgan. Sargon II ning o’g’li Sinaxxarib poytaxtni Nineviyaga ko’chirgan. Dur-Sharrukin sxemasi

Dur-Sharrukinda olib borilgan arxeologik qazishmalar (XIX asr o’rtalari).

Dur-Sharrukinda olib borilgan arxeologik qazishmalar (XIX asr o’rtalari).

Luvr muzeyida har biri 21 tonna lik Dur-Sharrukin ga oid ikkita Shedu (odam boshli qanotli buqa) saqlanmoqda. Dur-Sharrukin. SHEDU – odam boshli qanotli buqa xaykali. Luvr muzeyi.

Shedu - Shumer- Akkad afsonalarida insonlarni turli balolar dan asrovchi, himoyachi. Boshi odam, tanasi xayvon. Dur-Sharrukin. SHEDU – odam boshli qanotli buqa xaykali. Luvr muzeyi.

Dur-Sharrukin. Sargon II va uning o’g’li Sinaxxarib. Bo’rtma tosh tasvir. Luvr muzeyi. Dur-Sharrukin. Sargon II - qurbonlik qilinadigan echki bilan. Bo’rtma tosh tasvir. Luvr muzeyi.

Dur-Sharrukin. Devoriy bo’rtma tasvir. Luvr muzeyi. Sherni quchoqlab olgan Gil’gamesh . Dur-Sharrukin. Sargon II saroyi darvozasi oldidagi bo’rtma xaykal. Luvr muzeyi. Dur-Sharrukin yodgorliklari

Nineviya (“Qonga botgan shahar”, “Sherlar uyasi”) – er. avv. III ming yillik o’rtalarida, Dajla daryosi bo’yida paydo bo’lgan. Sinaxerib (er. avv. 705-681) davrida, er. avv. VIII asr oxirida poytaxtga aylantirilgan.

Nineviya - 12 kmlik uzunlikdagi, 20 metr balandlikdagi devor bilan o’ralgan. 15 ta darvozasi bo’lgan.

Nineviya qal’a devorlari qoldiqlari

Ossurlarning bo’ron, shamol, dovul, jala va yomg’ir xudosi Adad nomi bilan atalgan Nineviya darvozasi qoldiqlari. Ossurlarning o’lim, urush, dengiz xudosi Nergal nomi bilan atalgan Nineviya darvozasi qoldiqlari. 2015- yilda ISHID vayron qilgan

Nineviya darvozalari

Ossuriya podshosi Ashshurbanipal kutubxonasi ham muhim manbalarni o’zida saqlab kelgan. Ashurbanipal kutubxonasidan topilgan taxtachalar. Britaniya muzeyi.

Jahondagi ilk takomillashgan, professional armiya aynan Ossuriyaliklar tomonidan tashkil qilingan. Ossuriyaliklarning qurol-yarog’lari.

Ossuriyaliklarning qurol-yarog’lari.

Ossuriya otliq qo’shini

Bronza qilich Mis dubulg’a Bronzadan yasalgan nayza uchi Ossuriyaliklarning qurol- yarog’lari.

Ossuriyaliklar texnikasi: shahar olar, g’ildirakli minora: gelepola.

Salmanasar III xaykali boshi. Tiglatpalasar III. Ossuriyaning Salmanasar I, Tiglatpalasar I, Salmanasar III, Tiglatpalasar III, Sargon II, Sinaxxerib, Asarxaddon, Ashshurbanipal kabi qudratli hukmdorli bolgan.

Ossuriya hukmdori Asarxaddon . Bo’rtma tosh tasvir. Misr ustidan qozonilgan g’alaba sharafiga ishlangan (er. avv. 671). Berlin, Pergam muzeyi. Asarxaddon - er. avv. 671- yilda Misrni bosib olgan. Misr Ossuriyaga yiliga 180 kg oltin, 9 tonna kumush miqdorida o’lpon to’laydigan bo’lgan.

Asarxaddon davrida Ossuriya hududi.

Er. avv. VII asrda Midiya Ossiriyaga xujum qilgan. Urush goh u tomon, goh bu tomon ustunligida davom etgan. Er. avv. 614-yil avgustida qattiq janglardan so’ng Ashshur Midiya tomonidan bosib olingan. Er. avv. 612-yilda Midiya va Bobil qo’shinlari poytaxt Nineviyani zabt etgan, qattiq talagan. Kalax, Dur-shahrrukin kabi markazlar ham vayron qilingan. Nineviyaning zabt etilishi

Bobil hukmdori Navuxodonosor II (er. avv. 634-605-562). Ossuriya-Misr va Midiya-Bobil qo’shinlari o’rtasidagi xal qiluvchi so’nggi jang er. avv. 605-yil may oyida Karaxamesh yaqinida bo’lib o’tgan. Ossuriya-Misr qo’shinlariga Misr hukmdori Nexo II , Midiya-Bobil qo’shinlariga Bobil shahzodasi Navuxodonosor II boshchilik qilgan. Ossuriya-Misr qo’shinlari mag’lub bo’lgan, Ossuriya qulagan.

Ossuriya qulaganidan so’ng g’arbiy Osiyo.

Xett Kichik Osiyoda joylashgan. Sharq tomondan Kavkaz tog’lari bilan o’ralgan. Uch tomondan - O’rtayer dengizi, Egey, Marmar, Qora dengizlari bilan o’ralgan.

Xettlar. Bo’rtma tasvir.

Er. avv. II ming yillik boshlarida Xett xalqi tarkib topgan. Xettlar - Hind-Yevropa til oilasida so’zlashuvchi, yevropoid irqi ga mansub bo’lganlar (tasvirlar, fashistlar, oliy irq, turklar). Xettlar. Bo’rtma tasvir.

Qadimgi Xettlar

Xattusa mana shunday ko’rinishda bo’lgan. Xattusa shahar 8 km.lik devor bilan o’ralgan va 5 ta darvozasi bo’lgan. Bizgacha Sherlar darvozasi, Sfinks darvozasi nomli darvozalari yetib kelgan.

Xattusadagi “She’rlar darvozasi”. Er. avv. XIII asr. Xattusadagi “Sfinks darvozasi”. Er. avv. XIII asr.

Xattusa yodgorliklari.

Xattusa yodgorliklari.

Xattusadan Xett davlati ramzi “Ikki boshli burgut” tasvirlari (bo’rtma tosh tasvir) ham topilgani e’tiborli.

Xet temir qurollari. Anqara, Anatoliya sivilizatsiyasi muzeyi. Mamlakat hududidan temir ham qazib olingan. Temir xaqida er. avv. XIX asr dagi Xett yozuvlarida ma’lumotlar bor. Er. avv. XIV asrga oid Xett yozuvlarida temir – “osmondan tushgan metal” deb atalgan.

xett Xett temir qurollari.

Xett temir qurollari.

Xett davlat-chiligini 2 davr ga bo’lib o’rganish mumkin: 1. Qadimgi Xett saltanati – er. avv. XVIII- XVI asrlar. 2. Yangi Xett saltanati – er. avv. XIV – XII asrlar.

Er. avv. XVII asr boshlaridan Xett davlati markazlasha boshlaydi. Xett – Tabarna yoki Labarna (er. avv. 1680-1650- yillarda) hukmronlik davrida kuchaya boshlaydi. Tabarna davlatini “Dengizdan dengizgacha” (O’rta yer dengizidan – Qora dengizgacha) kengaytirganligi podsho yozuvlarida qad etilgan. Tabarna yoki Labarna (er. avv. 1680- 1650-yillarda) yozuvlari yozigan kumush idish. Luvr muzeyi.

Tabarna - I Xett sulolasi asoschisi hisoblangan va keyinchalik uning ismi podsholik unvoni ga aylangan. Keyingi Xett podsholari o’zlarini “Tabarna” yoki “Labarna” deb ataganlar. Xett malikalari - Tabarnaning rafiqasi Tavannanna nomini unvon sifatida qabul qilganlar. Tabarna yoki Labarna (er. avv. 1680-1650-yillarda) yozuvlari yozigan kumush idish. Luvr muzeyi.

Xattusili I muhri. Tabarna vorisi Tabarna II (Labarna II) yoki Xattusili I (er. avv. 1650-1620) hukmronlik davrida Xett davlari yanada kuchaygan. Tabarna II - Xett davlati poytaxtini Xattusa ga ko’chirgan, o’zi ham Xattusili (Xattusiyalik) nomini olgan. Poytaxt Xattusaga ko‘chirilgach davlat rasmiy ravishda “Xatti”, zamonaviy fanda “Xett” deb atala boshlangan.

Xettda hukmdor tomonidan chaqiriladigan, qurol ko’tara oldigan barcha erkaklar ishtirok etadigan kengash – “Pankus” , zadogonlar kengashi – “Tuliya” deb atalgan. Xattusili III

Suppiluliuma davrida (er. avv. 1380-1334) Xett davlati.

Xett jangchilari

Tinimsiz urushlar natijasida Xett kuchsizlangan. Er. avv. 1190-yilda “Dengiz xalqlari” bergan zarbadan Xett davlati parchalanib ketgan, Xattusa vayron qilingan. “ Dengiz xalqlari”

Ikki buqa. Bazal’t xaykal. Er. avv. XI-IX asrlar. Karxamesh. Xettda chorvachlik rivojlangan. Xett xujjatlarida qo’ylar mamlakatning asosiy boyligi sifaitida qayd etilgan. Er. avv. XIV asrga oid xett qonunlarida molga egalik huquqini beruvchi 35 modda bor.

Xettlarda yilqichilik ham rivojlangan. Otni xettlar “Sharqdan keltirilgan xayvon” deb atashgan va ulug’lashgan.

Kiyik ko’rinishidagi Xett kumush idishi. Er. avv. XVII asr. Metropoliten muzeyi. Buqa ko’rinishidagi Xett kumush idishi. Er. avv. XVII asr. Metropoliten muzeyi. Qadimgi Xettda konchilik ishlari rivojlangan. Xett hududida – kumush konlari ko’plab topilgan. Shuning uchun ham Tavr tog’lari “Kumush tog’lar” deb atalgan. Ba’zi olimlar fikricha, “xatti” so’zi ham “kumush” degan ma’noni bildiradi.

Xett oltin bilakuzugi. Oltin tog’nog’ich. Er. avv. XV-XIII asrlar. Metropoliten muzeyi.Oltin uzuk. Er. avv. II-I ming yillik. Xett zargarlik buyumlari.

Xattusili III va malika Peduxepa – osmon va quyosh mabudasi Xebat . Bo’rtma tasvir. Yozuvlik qoya. Xattusa. Xettda podsholar ilohiylashtirilgan. U bosh ruhoniy ham bo’lib, diniy marosimlarni amalga oshirgan. Podsho o’lganidan so’ng esa xudoga tenglashtirilgan. Xett podshosini “Quyoshim” deb atash lozim bo’lgan.

Xettlarning 12 yer osti mabudi. Qoyaga ishlangan tasvir. Yozuvli qoya. Xattusa. Er. avv. XIII asr. Xett – 1000 xudolik mamlakat sifatida tilga olinadi.

O'xshashlar

Eng qadimgi Mesopotamiya

Qadimgi Ossuriya madaniyati

Qadimgi Eron. Qadimgi Hindiston

Qadimgi Xorazm

Qadimgi Xitoy