Xitoy va Hindiston madaniyati - Madaniyatshunoslik - Slaydlar

Xitoy va Hindiston madaniyati

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6567.5 KB

Ko'chirib olish

Xitoy va Hindiston madaniyati www.arxiv.uz

Hindiston haqli ravishda qadimgi Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o’simlik, hayvanot va qimmatbaho er osti boyliklariga ega bo’lgan. Yarim orolda ser suv Hind va Gang kabi daryolar mavjud. Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. IV ming yillik o’rtalariga kelib bu joyda o’ziga xos eng qadimgi hind madaniyati vujudga kelgan. www.arxiv.uz

Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo- sotiqning rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar paydo bo’lgan. Nihoyat, Hind daryosi va uning Panjob viloyatida qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo’lgan. Mohinjo-Daro hozirda Pokiston hududida joylashgan bo’lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. Bu erdan arxeologlar ko’chalar, pishiq va xom g’ishtdan qurilgan turar joylar, saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini topishgan. Shaharda pishiq g’ishtdan qurilgan suv tarmog’i va kanalizatsiya ham bo’lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib pishiq g’ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan. www.arxiv.uz

Xarappa shahridan arxeologlar 500 ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro bilan deyarli bir xil. Shaharda me’morchilik, to’qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik, qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o’zlarining ieroglif yozuvlariga ham ega bo’lgan2. Ikkala shaharda ham yirik g’alla omborlari topilgan bo’lib, bu davlatni markazlashganlik darajasini ko’rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo’lib paxtadan mato to’qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv yo’li va quruqlik orqali shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati edi. www.arxiv.uz

Mil. avv. II ming yillik o’rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko’chmanchi, chorvador oriy qabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining unumdor erlariga kelib o’rnashganlar va keyinchalik mahalliy xalq bilan aralashib ketganlar. www.arxiv.uz

Oriylar bilan mahalliy xalq o’rtasidagi qonli janglar hindlarning xalq og’zaki ijodiyoti namunalari bo’lgan «Mahobxarat» va «Ramayana» dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o’zlarining qadimiy yozuvlariga ega bo’lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o’zlarining taqvimlarini tuzganlar. Xalq og’zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, gimnlar, qo’shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to’plam tuzilgan. Vedalarda hayot va o’lim masalalari bo’yicha fikr yuritiladi. www.arxiv.uz

Bu ta’limotga ko’ra jon doimo bo’ladi va u kishi vafotidan keyin boshqa tanaga o’tadi. Hindlarning Veda ta’limoti inson mutloq jon bilan qo’shilishi, o’z jonini boshqaraolmasligi, bu juda qiyin bo’lishiga qaramay uning mumkinligi to’g’risida fikr-mushohada yuritiladi. Ana shu ta’limot asosida yoga harakati kelib chiqqan. Vedalarda qadimgi Hindiston aholisining Varnalarga (kastalarga) bo’linishi haqida ham ta’limot bor. Shu ta’limot asosida qadimgi diniy e’tiqod, Braxmanizm paydo bo’lgan. Braxmanizm qadimgi diniy e’tiqodlardan biri bo’lib, mil. avv. IX-VIII asrlarda vujudga kelgan. Bu e’tiqodga ko’ra, Xudo Braxma olamni va odamni yaratgan deb hisoblagan. www.arxiv.uz

Hind ruhoniylari braxmanlar deb atalganlar. Braxmanlarning ta’kidlashicha, xudo odamlarni o’z tanasining turli qismlaridan yaratgan. Xususan, xudo o’z og’zidan braxmanlarni; qo’llaridan kshatrilarni – jangchi, rojalarni; sonlaridan vayshoqlar - hunarmandlar, savdogarlar, dehqonlarni; loyga belangan oyoqlardan esa shudralar, ya’ni xizmatkorlarni yaratgan deb, ta’lim beriladi. Shulardan keyin esa eng past toifa - hazar qilinadiganlar yaralgan. Shunday qilib, braxmanlar ta’limotiga ko’ra, xudo odamlarni turli toifalarga – kastalarga bo’lib, bola qaysi kastadan tug’ilgan bo’lsa, u umri bo’yi o’sha toifada qolishi kerak bo’lgan. Toifalarni aralashib ketishiga yo’l qo’yilmagan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Buddizm ta’limoti to’rt haqiqatda o’z ifodasini topgan: 1. Turmush azob-uqubatlardan iborat; 2. Azob-uqubatlar sababi – kishilarning istaklari va nafslaridir: 3. Azob-uqubatdan qutilish uchun kishilar o’zlarining istak va nafslarini tiyishlari kerak; 4. Azob-uqubatlardan halos bo’lish uchun Budda kashf etgan qoidalarga amal qilishi kerak. www.arxiv.uz

Buddizm ta’limoti asosida boshqa odamlarga nisbatan yaxshi insoniy munosabatda bo’lish, boshqa tirik mavjudodga nisbatan zo’ravonlik ishlatmaslik, ayniqsa, o’ldirishni ma’n etish g’oyasi yotadi. Demak, inson axloqida gumanizm asosiy o’rin tutadi. Mil. avv. III asrda podsho Ashoka tomonidan Buddizmni qabul qilinishi bilan u davlat diniga aylandi. Buddizm dinining nodir bir tomoni bu, boshqa dinlarga nisbatan murosasozlik qilishdir. Eramizning I asrida Buddizm Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, Xitoydan Koreya, Yaponiya, Mo’g’iliston va Tibetga tarqaladi. www.arxiv.uz

Hind madaniyati O’rta Osiyo, Xitoy singari qo’shni mamlakatlar halqlari ma’naviy hayotiga ham ma’lum darajada ta’sir ko’satgan. Shunday qilib, qadimgi Hindiston madaniyati jahon tsivilizatsiyasining qadimgi beshiklaridan biri sifatida shuhrat topib, u jahon madaniyati rivojiga o’z samarali ta’sirini ko’rsata olgan. www.arxiv.uz

Qadimgi Xitoy madaniyati Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi davlat. Tabiati keskin o’rgatuvchan va mutadil. Markaziy Xitoy tog’laridan boshlanib Tinch okeani havzalariga quyadigan Xuanxe (Sariq daryo) va Yantszi daryolari Sharqiy Xitoy pasttekisligi orqali oqib o’tadi. g’g’ingarchilik vaqtlarida Xuanxe daryosi toshib, ko’plab tashvishlar keltirganligi uchun unga xitoyliklar «Tentak daryo», «Xitoyning sho’ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb nom berishgan. Shu daryolarning bo’ylaridagi erlar unumdor bo’lib, ilk dehqochilik vujudga kelgan. Bu o’lka qadimdan o’simliklar va hayvonot olamiga boy, er osti qazilma boyliklari ham mashhur bo’lgan. www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Xitoy tsivilizatsiyasi mil.avv. 3 ming yillik oxirida shakllandi. Xitoy tarixini tarixchi Sima Tsyan o’z «Tarixiy xotiralar» asarida sulolaviy davrlarga bo’lgan. Qadimgi Xitoyda qo’hna Mesopatamiya va Misr singari qadimiy o’ziga xos madaniyat yaratilgan. Xitoyliklar Shan sulolasi davrida (mil.avv. 2 minginchi yil o’rtalarida) ieroglif yozuvini yaratganlar. Bu yozuv bir necha o’n ming belgi-ierogliflardan iborat. Milodning I asrigacha bu ierogliflar hozirgi yozuv ko’rinishiga ega bo’ldi. Qadimgi Xitoy yozuvi asosida keyinchalik Koreya, V’etnam va Yapon yozuvlari paydo bo’ldi. www.arxiv.uz

Chjou davrida Xitoyda metall tangalarni (dunyoda birinchi marta) muomalaga chiqarildi3. Dengizlarda suzish uchun kompas ixtiro qilingan (uning strelkasi Shimolni emas, Janubni ko’rsatgan). Dunyoda birinchi bo’lib, Xitoyda porox ixtiro qilingan bo’lib, undan bayramlardagi mushakbozlilar foydalanilgan. Artileriya, miltiq, arbalet-miltiqlar ham dastlab Xitoyda yaratilgan. Mil. avv. I asr oxiri va yangi asr arafasida xitoyliklar latta, po’sloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayyorlaganlar. Qog’oz yog’och, bambuk va shoyiga qaraganda arzon bo’lib, u yozish va saqlash uchun qo’lay hisoblangan. Qog’ozning ixtiro qilinishi maorif, fan, madaniyatning rivojlanishi va davlat ishlarida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Buyuk Xitoy devori qurilishi mil. avv. IV asrda boshlanib, shimoldagi Xunn qabilalarining hujumlaridan saqlanish va savdo-sotiq ishlarini ko’zlab qurilgan. www.arxiv.uz

Devor Leodun qo’ltig’i qirg’og’idagi Shayxayguan shahridan boshlanib, g’arbda Dunxuan qal’asigagacha davom etgan. Devorning umumiy uzunligi 5.000-6.000 km., uning balandligi joyiga qarab 6-10 metr, qalinligi 5,5-7 metr bo’lib, har 60-100 metrda mustahkam minoralar qurilgan. Xitoy ajoyibotlaridan yana biri, bu ipakning kashf etilishi va Buyuk ipak yo’liga asos solinishidir. Imperator rafiqasi Si-Lingchi tomonidan mil. avv. 2600 yili ipakning kashf etilishi va mil. avv. 128 yili Xitoy sayyohi- diplomati Chjan-Tszyan tomonidan Buyuk ipak yo’liga asos solinishi katta tarixiy o’zgarish bo’lgan. www.arxiv.uz

Qadimgi Xitoy tabiblari kasallik va jarohatlarni davolashda uqalash, igna sanchib davolashdan, o’simlik va hayvonlardan hosil qilinadigan dorilardan, xususan jenshen, kiyik shohidan olinadigan panti, choy va boshqa dori-darmonlardan keng foydalanganlar. O’sha davrdayoq Xitoy tibbiyotida mingdan ortiq dorilar bo’lgan. Qadimgi Xitoy tabiblari ichida Va Shu Xe, Ban Tsio va Xua Tu lar mashhur bo’lgan. Van Shu tibbiyotga oid «Ney-Tszin» («Odam tabiati va hayoti»), Ban Tsio esa «Qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar yozganlar. Mil. avv. XII-VI asrlarda Xitoyda dunyoni miflar orqali tasavvur qilishdan falsafiy mushohada qilishga o’tiladi. Falsafa o’zining «oltin asr» deb nomlangan o’sha davrning cho’qqisiga chiqadi. Falsafiy qarashlar ichida ikkitasi muhim ahamiyatga ega. www.arxiv.uz

Bulardan bittasi Konfutsiylik bo’lib, uning asoschisi Kun-tszi edi. U mil. avv. 551 yilda zodagon oilada tug’ilgan bo’lib, 15 yoshidan o’zi mutoala qilib ma’lumot olgan. Uning ta’limotida qadimgi urf- odatlar va ularga to’la rioya qilish muhim o’rin tutadi. Hammaning ularga amal qilishi jamiyatni halokatdan qutqarib, uni gullab-yashnashiga olib keladi deb uqtiriladi. Davlat to’g’risidagi ta’limotda «… agar podsho haqiqiy podsho o’rnida bo’lsa, fuqarolar-fuqaro o’rnida, ota-ota, ona-ona o’rnida, bola-bola o’rnida bo’lsagina davlat gullab-yashnaydi» deyiladi. Agar davlat o’z nomiga munosib bo’lsa, unda etarlicha oziq-ovqat, etarlicha qo’shinlar bo’lishi va unga ishonch bo’lishi zarurligi ko’rsatiladi. www.arxiv.uz

Konfutsiylik ta’limotida quyidagi axloq normalari belgilanadi:  1. O’zing orzu qilgan yutuqlarga erishish uchun, boshqalarning ham shunga etishi uchun ularga yordam ber;  2. O’zingga maqbul bo’lmaganni, birovga ravo ko’rma. www.arxiv.uz

Qadimgi Xitoyda adabiyot ham ancha rivoj topgan. Avvalo xalq og’zaki ijodi, keyinchalik yozuvning kelib chiqishi bilan yozma adabiyot ham rivojlangan. Jumladan, xalq qo’shiqlari asosida «Shi-tszin» to’plami, tarixiy, falsafiy «Chun-tsyu» (Bahor va kuz) kitoblari diqqatga sazovor. Qadimgi Xitoy tarixchilari ichida mil. avv. 145-90 yillarda yashagan Sim Tsyan mashhur bo’lib, yuqorida qayd qilingan «Tarixiy xotiralar» asarini yozgan. Unda Xitoyning eng qadimgi davridan II asrgacha bo’lgan davri yoritilgan. Milodning 32- 92 yillarida yashagan Ban Gu o’zining «Xan podsholigi tarixi» asarini yozgan. Qadimgi Xitoyning kulolchilik maxsulotlari, ayniqsa chinni buyumlar hozirgacha o’zining nafisligi, betakrorligi, pishiqligi bilan ajralib turadi. www.arxiv.uz

Ularda ishlatilgan rang, tanlangan manzaraning go’zalligi kishini lol qoldiradi. III asrga kelib yagona Xan podsholigining Vey, Shu va U kabi mayda uchta davlatlarga bo’linib ketishi bilan Qadimgi Xitoy davri tugaydi va o’rta asrlar davri boshlanadi. Shunday qilib, Qadimgi Xitoy o’ziga xos betakror madaniyat bilan jahon madaniyatini rivojlanishiga o’z hissasini qo’shdi. Uning ta’siri ayniqsa Janubi - Sharqiy Osiyo mamlakatlari madaniyatining shakllanishi va riovjlanishida kuchliroq aks etdi. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Hindiston madaniyati

Qadimgi Xitoy madaniyati

Qadimgi Xitoy madaniyati 2

Islom dini va madaniyati

Qadimgi Misr va Mesopotomiya madaniyati