IV guruhning d-elementlari. elementlarning umumiy tavsifi. atomlarning tuzilishi

Yuklangan vaqt:

23.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

359.5 KB

Ko'chirib olish

REJAREJA 1.1. IV guruhning d-elementlari.IV guruhning d-elementlari. 2.2. Kimyoviy xossalari .Kimyoviy xossalari . 3.3. Izotoplari.Izotoplari. 4.4. Olinishi.Olinishi. 5.5. Titan, sirkoniy va gafniyning xossalariTitan, sirkoniy va gafniyning xossalari IV guruhning d-elementlari. elementlarning umumiy tavsifi. atomlarning tuzilishi

IV guruhning d-elementlari.IV guruhning d-elementlari. Titan, sirkoniy va gafniy atomlarida tUrttadan va-lent elektronlar Titan, sirkoniy va gafniy atomlarida tUrttadan va-lent elektronlar bulib, ular +4 ga teng bulgan yukori oksidlanish darajalar bulib, ular +4 ga teng bulgan yukori oksidlanish darajalar namoyon kiladi, lekin bu elektron orbitallar aynan birdek namoyon kiladi, lekin bu elektron orbitallar aynan birdek energetik imkoniyatga ega emas. Shu sababli titanda +3 va energetik imkoniyatga ega emas. Shu sababli titanda +3 va +2 +2 (ja’mi 3 xil) oksidlanish darajalari kuzatiladi. Ularda manfiy (ja’mi 3 xil) oksidlanish darajalari kuzatiladi. Ularda manfiy oksidlanish darajalarining bulishi mumkin emas, Ularning oksidlanish darajalarining bulishi mumkin emas, Ularning xususiyatlari metallmas-metall chegarasidan ancha ungga xususiyatlari metallmas-metall chegarasidan ancha ungga joylangan. Ular uzlarining binar birikmalarida fakat kation xosil joylangan. Ular uzlarining binar birikmalarida fakat kation xosil kiluvchi elementlar sifatida reaksiyalarga kirishadi; undan kiluvchi elementlar sifatida reaksiyalarga kirishadi; undan tashqari bu metallar kompleks kationlar, atsiodo-komplekslar tashqari bu metallar kompleks kationlar, atsiodo-komplekslar xosil qila oladi. Bu elementlar shu jixatdan amfoter elementlarga xosil qila oladi. Bu elementlar shu jixatdan amfoter elementlarga bir oz yaqin.bir oz yaqin.

Kimyoviy xossalari.Kimyoviy xossalari. Titanning kimyoviy xossalari sirkoniy va gafniy-Titanning kimyoviy xossalari sirkoniy va gafniy- nikildan keskin fark qiladi. Titan kaynosimmetrik nikildan keskin fark qiladi. Titan kaynosimmetrik element bulganligi uchun uning 3</-elektronlari element bulganligi uchun uning 3</-elektronlari uzlarining yadrolari bilan mustaxkam bog’lanadi. Shu uzlarining yadrolari bilan mustaxkam bog’lanadi. Shu sababdan titanning uchinchi va turtinchi ionlanish sababdan titanning uchinchi va turtinchi ionlanish potensiallari (J, = 27,5 eV, J4 = 43,2 eV) sirkoniy va potensiallari (J, = 27,5 eV, J4 = 43,2 eV) sirkoniy va gafniyning [13 va IJ lariga qaraganda bir muncha gafniyning [13 va IJ lariga qaraganda bir muncha kattadir. Shunga kura, titan +4 dan past (+2 va +3 ga kattadir. Shunga kura, titan +4 dan past (+2 va +3 ga teng) oksidlanish darajalariga ega bula oladi.teng) oksidlanish darajalariga ega bula oladi.

Izotoplari.Izotoplari.  Bu turt elementning bir qancha radioaktiv izotoplari ma’lum. Bu turt elementning bir qancha radioaktiv izotoplari ma’lum. Sirkoniy gafniydan xromatografiya va ekstraksiya usullari bilan Sirkoniy gafniydan xromatografiya va ekstraksiya usullari bilan ajratiladi. Bu usullar bilan tozalangan sirkoniy atom texnikasi ajratiladi. Bu usullar bilan tozalangan sirkoniy atom texnikasi uchun juda zarur elementdir. Bu maqsad uchun sirkoniyning uchun juda zarur elementdir. Bu maqsad uchun sirkoniyning radioaktiv izotopi *5Zr (yarim yemirilish davri 65 kun) radioaktiv izotopi *5Zr (yarim yemirilish davri 65 kun) ishlatiladi.ishlatiladi.  Titan, sirkoniy va gafniy turli-tuman oddiy ve-kompleks Titan, sirkoniy va gafniy turli-tuman oddiy ve-kompleks birikmalar xosil qiladi, Bu elementlar Uzlarining muxim va birikmalar xosil qiladi, Bu elementlar Uzlarining muxim va barkaror birikmalarida turt valentli buladi. Ular uch va ikki barkaror birikmalarida turt valentli buladi. Ular uch va ikki valentli xolatda ham bulishi mumkin. Lekin bunday birikmalar valentli xolatda ham bulishi mumkin. Lekin bunday birikmalar barqaror emas. Ularning barqarorligi Ti dan Hf ga utgan sayin barqaror emas. Ularning barqarorligi Ti dan Hf ga utgan sayin kamayadi. Bu elementlarning metallik xossalari esa Ti—Zr— Hf kamayadi. Bu elementlarning metallik xossalari esa Ti—Zr— Hf qatorida kuchayib boradi. Titan Yer qobig’ida eng kup tarqalgan qatorida kuchayib boradi. Titan Yer qobig’ida eng kup tarqalgan elementlardan biridir.elementlardan biridir.

 Tarkibida titan bulgan eng muxim minerallar titan (IV) oksid Tarkibida titan bulgan eng muxim minerallar titan (IV) oksid TYug TYug (rutil, anataz, bruknt), temir titanatlar, kalsiy titanatlardir. Ilmenit (rutil, anataz, bruknt), temir titanatlar, kalsiy titanatlardir. Ilmenit FeTiO, kupincha magnetit Fe304 bilan aralash xolda uchraydi. FeTiO, kupincha magnetit Fe304 bilan aralash xolda uchraydi. FeTiOj nFe304 formula bilan ifodalanadigan bu mineral titan FeTiOj nFe304 formula bilan ifodalanadigan bu mineral titan magnetiti deb ataladi. Kalsiy titanatlardan perovskit SaTYU3 amaliy magnetiti deb ataladi. Kalsiy titanatlardan perovskit SaTYU3 amaliy axamiyatga ega. Titanning ion radiusi alyuminiyning ion radiusiga axamiyatga ega. Titanning ion radiusi alyuminiyning ion radiusiga yakin bulgani sababli titanning kup mikdori nihoyatda tarkok, xolda yakin bulgani sababli titanning kup mikdori nihoyatda tarkok, xolda alyumosilikatlar va boksntlar tarkibida uchraydi. Shuning uchun bu alyumosilikatlar va boksntlar tarkibida uchraydi. Shuning uchun bu ikki elementning ba’zi birikmalari uzaro izomorfdir. Toza titan ikki elementning ba’zi birikmalari uzaro izomorfdir. Toza titan minerallari juda siyrak uchraydi. Uning uch minerali — rutil, ilmenit minerallari juda siyrak uchraydi. Uning uch minerali — rutil, ilmenit va magnetit titan olishda sanoat ahamiyatiga ega.va magnetit titan olishda sanoat ahamiyatiga ega.  Sirkoniy minerallaridan sirkon ZrSiOa, baddeleit gYU2lar ma’lum. Sirkoniy minerallaridan sirkon ZrSiOa, baddeleit gYU2lar ma’lum. Gafniyda mustaqil minerallar yukde-yish mumkin. Gafniy ionining Gafniyda mustaqil minerallar yukde-yish mumkin. Gafniy ionining radiusi sirkoniy ion radiusiga yaqin bulgani uchun u, asosan, radiusi sirkoniy ion radiusiga yaqin bulgani uchun u, asosan, sirkoniy minerallari tarkibida (1—5% gacha) uchraydi.sirkoniy minerallari tarkibida (1—5% gacha) uchraydi.

Olinishi.Olinishi.  TYug ga komir ta’sir ettirib Ti xosil kilib bulmaydi, chunki bu TYug ga komir ta’sir ettirib Ti xosil kilib bulmaydi, chunki bu jarayonda titanning nixoyatda barkaror karbidi xosil bulib jarayonda titanning nixoyatda barkaror karbidi xosil bulib koladi. Xozirgi vaktda titan metali titan(1U) xloridni 900 °S da koladi. Xozirgi vaktda titan metali titan(1U) xloridni 900 °S da kalsiy, magniy yoki natriy metallari bilan qaytarib olinadi kalsiy, magniy yoki natriy metallari bilan qaytarib olinadi (Kroll usuli):(Kroll usuli):  TiCl4+2Mg-»2MgCl2+Ti +504,6 kJTiCl4+2Mg-»2MgCl2+Ti +504,6 kJ  Titan yuqori temperaturada juda aktiv element bulganligi, uning Titan yuqori temperaturada juda aktiv element bulganligi, uning azot, uglerod va vodorod bilan birikmalar Xosil kilishi sababli azot, uglerod va vodorod bilan birikmalar Xosil kilishi sababli bu reaksiya geliy yoki argon atmosferasida va germetik pulat bu reaksiya geliy yoki argon atmosferasida va germetik pulat apparatlarda amalga oshiriladi. Shuningdek, titan(1U) oksidni apparatlarda amalga oshiriladi. Shuningdek, titan(1U) oksidni kalsiy ta’sirida qaytarish yuli bilan xam titan olish mumkin:kalsiy ta’sirida qaytarish yuli bilan xam titan olish mumkin:  2Sa + TiOj -> Ti + 2CaO + 3573 kJ2Sa + TiOj -> Ti + 2CaO + 3573 kJ

 Bu reaksiyalar natijasida fobjk va toza bulmagan titan xosil Bu reaksiyalar natijasida fobjk va toza bulmagan titan xosil buladi. Uni maxsus usullar bilan tozalab, vakuumda yoki inert buladi. Uni maxsus usullar bilan tozalab, vakuumda yoki inert gaz atmosferasida qayta suyuqlantiribgaz atmosferasida qayta suyuqlantirib  yaxlit titan metali olinadi. Sirkoniy va gafniy ham xuddi ana shu yaxlit titan metali olinadi. Sirkoniy va gafniy ham xuddi ana shu usullarda olinadi.usullarda olinadi.  Nixryatda toza titan va sirkoniy olish uchun TiJ4 va ZrJ4 Nixryatda toza titan va sirkoniy olish uchun TiJ4 va ZrJ4 volfram sim yordamida qattiq. qizdirib parchalanadi:volfram sim yordamida qattiq. qizdirib parchalanadi:  TiJ, ->Ti + 2J2TiJ, ->Ti + 2J2  Ilmenit va titan magnetitdan (shuningdek, temir bilan rutil Ilmenit va titan magnetitdan (shuningdek, temir bilan rutil aralashmasidan) ferrotitan olinadi; bu kotishmaniig tarkibida 10aralashmasidan) ferrotitan olinadi; bu kotishmaniig tarkibida 10 —25% Ti buladi. Bu reaksiyada qaytaruvchi sifatida komir yoki —25% Ti buladi. Bu reaksiyada qaytaruvchi sifatida komir yoki alyuminiydan foydalaniladi.alyuminiydan foydalaniladi.

Titan, sirkoniy va gafniyning Titan, sirkoniy va gafniyning xossalarixossalari  Bu metallar atomlari zich joylashgan geksa-gonal sistemada Bu metallar atomlari zich joylashgan geksa-gonal sistemada kristallanadi. Lekin temperatura kuta-rilganda polimorf kristallanadi. Lekin temperatura kuta-rilganda polimorf uzgarish vujudga kelib, kristall pan-jarasi xajmiy uzgarish vujudga kelib, kristall pan-jarasi xajmiy markazlashgan kubga aylanadi. Bu xrdisa Ti uchun 880°S markazlashgan kubga aylanadi. Bu xrdisa Ti uchun 880°S da, sirkoniy uchun 865°S da va gafnii uchun 1700°S da da, sirkoniy uchun 865°S da va gafnii uchun 1700°S da sodir buladi. Shunga kura, bu elementlarning xar kaysisida sodir buladi. Shunga kura, bu elementlarning xar kaysisida a- va r-shakl u^garishlari ma’lum.a- va r-shakl u^garishlari ma’lum.  Gafniyning solishtirma massasi sirkoniynikidan Gafniyning solishtirma massasi sirkoniynikidan 2 2 marta marta ortik., buning sababi shundaki, D. I. Mendeleyev-ning ortik., buning sababi shundaki, D. I. Mendeleyev-ning davriy sistemasida gafniy lantanoidlaridan ke-yin keladigan davriy sistemasida gafniy lantanoidlaridan ke-yin keladigan birinchi element bulib, uning fizik xos-salariga «lantanoid birinchi element bulib, uning fizik xos-salariga «lantanoid kirishim» uz ta’sirini kUrsatadi.kirishim» uz ta’sirini kUrsatadi.

 Bu uch metall kattik bulishi bilan birga yaxshi mexa nik Bu uch metall kattik bulishi bilan birga yaxshi mexa nik fazilatlarga xam ega. Ti va Zr xossalari bu metallar-ning -fazilatlarga xam ega. Ti va Zr xossalari bu metallar-ning - tozaligiga, kristall panjarasining tuzilishi va boshka sabablarga tozaligiga, kristall panjarasining tuzilishi va boshka sabablarga boglik.boglik.  Kimyoviv xossalari. Ti, Zr va Kimyoviv xossalari. Ti, Zr va SH SH lar odatdagi tempera turada lar odatdagi tempera turada juda kuchsiz kaYtaruvchilardir. Bu metallar xar kan-day juda kuchsiz kaYtaruvchilardir. Bu metallar xar kan-day sharoitda xam korroziyaga chidamli. Ularning kayta ruvchi sharoitda xam korroziyaga chidamli. Ularning kayta ruvchi sifatidagi aktivligi temperatura kutarilganda ortib ketadi. sifatidagi aktivligi temperatura kutarilganda ortib ketadi. Masalan, Ti u^zining suyuklanish tempera-turasida eng aktiv Masalan, Ti u^zining suyuklanish tempera-turasida eng aktiv metallar katoriga utib oladi. Bu ele-mentlar uz birikmalarida metallar katoriga utib oladi. Bu ele-mentlar uz birikmalarida asosan t?rt valentli buladi, lekin ular ikki va uch valentlik asosan t?rt valentli buladi, lekin ular ikki va uch valentlik xrlatlarini x.am namoyon kiladi. Ti, Zr va Hf elementlari inert xrlatlarini x.am namoyon kiladi. Ti, Zr va Hf elementlari inert gazlar, ishkoriy va ishkrriy-yer metallardan tashkari barcha gazlar, ishkoriy va ishkrriy-yer metallardan tashkari barcha oddiy modda-lar bilan reaksiyaga kirishadi. oddiy modda-lar bilan reaksiyaga kirishadi.

 Bu elementlar:Bu elementlar:  a) xlor, brom, yod, kislorod va oltingugurt bilan birikib ion yoki a) xlor, brom, yod, kislorod va oltingugurt bilan birikib ion yoki kovalent boglanishga ega bulgan birik-malar xrsil kiladi;kovalent boglanishga ega bulgan birik-malar xrsil kiladi;  b) azot, uglerod, bor va D. I. Mendeleyev davriy siste-masining yonaki b) azot, uglerod, bor va D. I. Mendeleyev davriy siste-masining yonaki gruppacha elementlari bilan birikib, in termetall birikmalar xrsil kiladi;gruppacha elementlari bilan birikib, in termetall birikmalar xrsil kiladi;  ' v) D. I. Mendeleyev davriy sistemasida uziga yakin urin-larni band ' v) D. I. Mendeleyev davriy sistemasida uziga yakin urin-larni band kiluvchi metallar bilan uzluksiz kattik erit malar xrsil kiladi. Ftor va xlor kiluvchi metallar bilan uzluksiz kattik erit malar xrsil kiladi. Ftor va xlor bu metallarga ta’sir etadi. 300 °S dan yukorida reaksiya shiddatli bu metallarga ta’sir etadi. 300 °S dan yukorida reaksiya shiddatli boradi:boradi:  Ti + 2C12 ->TiCl4Ti + 2C12 ->TiCl4  Titan, sirkoniy va gafniylar odatdagi temperatura da xavoda barkdror Titan, sirkoniy va gafniylar odatdagi temperatura da xavoda barkdror bulsalar xam titan 1200—1300 "S da sirkoniy esa 600—700 °S da xavo bulsalar xam titan 1200—1300 "S da sirkoniy esa 600—700 °S da xavo kislorodi ta’sirida oksidlanadi:kislorodi ta’sirida oksidlanadi:  Ti + 02 -> TYU2 + 946 kJ Zr + 02 -^ZrO2+ll00 kJTi + 02 -> TYU2 + 946 kJ Zr + 02 -^ZrO2+ll00 kJ

$ Bu reaksiyalarda shu’la xrsil buladi, ular toza kislo-rodda 400—500 *S Bu reaksiyalarda shu’la xrsil buladi, ular toza kislo-rodda 400—500 *S dayok yonib ketadi. Aynikra, suyuk xrlat-dagi titan va sirkoniy \avo kislorodi dayok yonib ketadi. Aynikra, suyuk xrlat-dagi titan va sirkoniy \avo kislorodi bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi.bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi.  Titan, sirkoniy va gafniy yukrri temperaturada azot bilan shiddatli reaksiyaga Titan, sirkoniy va gafniy yukrri temperaturada azot bilan shiddatli reaksiyaga kirishib, TiN, ZrN, HfN kabi nitrilar xrsil kiladi. Bu elementlarning boshka kirishib, TiN, ZrN, HfN kabi nitrilar xrsil kiladi. Bu elementlarning boshka metal lar bilan uzaro ta’siri natijasida kattik eritmalar olinadi.metal lar bilan uzaro ta’siri natijasida kattik eritmalar olinadi.  Titan, sirkoniy va gafniy metallari uziga vodorod-ni singdirish krbiliyatiga Titan, sirkoniy va gafniy metallari uziga vodorod-ni singdirish krbiliyatiga ega. Bu metallarning 1 mol mikdori 2 mol vodorodni singdira oladi. ega. Bu metallarning 1 mol mikdori 2 mol vodorodni singdira oladi. Temperatura ortganda metallarning bu sobiliyati kamayadi. Kaynok. suv Temperatura ortganda metallarning bu sobiliyati kamayadi. Kaynok. suv kukun xrlatdagi bu metallar bilan reaksiyaga kirishganda metall gidroksidi kukun xrlatdagi bu metallar bilan reaksiyaga kirishganda metall gidroksidi xayda vodorod xrsil buladi:xayda vodorod xrsil buladi:  Ti + 4H20-»Ti(OHXt+2H:Ti + 4H20-»Ti(OHXt+2H:  Metall kukuni urniga yaxlit metall olinganda metall sirtida ximoyalovchi Metall kukuni urniga yaxlit metall olinganda metall sirtida ximoyalovchi oksid parda xrsil bulishi sababli, bu reaksiya tezda tuxtab koladi. Titan, oksid parda xrsil bulishi sababli, bu reaksiya tezda tuxtab koladi. Titan, sirkoniy, va gaf niy 600—800 °S da suv burini par^alaydilar: Ti + sirkoniy, va gaf niy 600—800 °S da suv burini par^alaydilar: Ti + 2H20-»Ti02+2H22H20-»Ti02+2H2$

 50% li sulfat kislota bilan titan orasida (kizdi-rilmagan sharoitda) kuyidagi 50% li sulfat kislota bilan titan orasida (kizdi-rilmagan sharoitda) kuyidagi reaksiyalar bir vaktda so-' dir buladi:reaksiyalar bir vaktda so-' dir buladi:  Ti + H2S04-»TiS04+H2Ti + H2S04-»TiS04+H2  2Ti+3H2SO, -^Ti2(S04),+3H22Ti+3H2SO, -^Ti2(S04),+3H2  Vodorod xlorid ZOO'S dan yukori temperaturalarda Ti, Zr va Hf bilan Vodorod xlorid ZOO'S dan yukori temperaturalarda Ti, Zr va Hf bilan reaksiyaga kirishadi:reaksiyaga kirishadi:  Ti + 4HCl-»TiCl4+2H2Ti + 4HCl-»TiCl4+2H2  Konsentrlangan xlorid kislota Uzida fakat Ti ni eri-tadi, lekin Zr va Hf ga ta’sir Konsentrlangan xlorid kislota Uzida fakat Ti ni eri-tadi, lekin Zr va Hf ga ta’sir etmaydi.etmaydi.  Nitrat kislotaning titan, sirkoniy va gafniyga ta’ sir etishi bu metallarning sirt Nitrat kislotaning titan, sirkoniy va gafniyga ta’ sir etishi bu metallarning sirt xrlatiga boglik. Agar metall sirti sillik. bulsa, unga nitrat kislota, xatto kiz-xrlatiga boglik. Agar metall sirti sillik. bulsa, unga nitrat kislota, xatto kiz- dirilganda xam ta’sir etmaydi (chunki kizdirganda metall sirtida ximoya parda dirilganda xam ta’sir etmaydi (chunki kizdirganda metall sirtida ximoya parda xrsil bulib krladi). Agar titanning sirti gadir-budir yoki uning ximoya pardasi xrsil bulib krladi). Agar titanning sirti gadir-budir yoki uning ximoya pardasi mexanik ta’ sir bilan shikastlangan bulsa, bunday metallni nitrat kislota mexanik ta’ sir bilan shikastlangan bulsa, bunday metallni nitrat kislota sovukda xam, kizdirilganda xam eritadi:sovukda xam, kizdirilganda xam eritadi:  3Ti + 4HN03 + H20 -» 3H2Ti03 + 4NO3Ti + 4HN03 + H20 -» 3H2Ti03 + 4NO

 Zar suvi bu uch metallni eritib metall tetraxlorid-larga aylantiradi:Zar suvi bu uch metallni eritib metall tetraxlorid-larga aylantiradi:  3Zr + 4HN03 + 12NS1 -* 3ZrCl„ + 4NO + 8N203Zr + 4HN03 + 12NS1 -* 3ZrCl„ + 4NO + 8N20  Konsentrlangan sulfat kislota titan bilan kizdi rilganda ta’sirlashadi, Konsentrlangan sulfat kislota titan bilan kizdi rilganda ta’sirlashadi, bu vaktda titan sulfat kislota-ni S02 ga kadar kaytaradi:bu vaktda titan sulfat kislota-ni S02 ga kadar kaytaradi:  Ti + 4H2S04 -> Ti(S04)2 + 2S02 +4H20Ti + 4H2S04 -> Ti(S04)2 + 2S02 +4H20  Suyultirilgan sulfat kislota titanga sovukda ta’sir etganda titan sirtida Suyultirilgan sulfat kislota titanga sovukda ta’sir etganda titan sirtida ximoya parda xrsil buladi, lekin bu aralashma kizdirilganda titan ximoya parda xrsil buladi, lekin bu aralashma kizdirilganda titan reaksiyaga kirishib, titan(SH) sulfat xamda vodorod xrsil kiladi.reaksiyaga kirishib, titan(SH) sulfat xamda vodorod xrsil kiladi.  Titan birikmalarining eritmalari vodorod peroksid ta’-siridan ravshan Titan birikmalarining eritmalari vodorod peroksid ta’-siridan ravshan krvok rangga kiradi. Yetarli darajada konsentrlangan Ti(IV) krvok rangga kiradi. Yetarli darajada konsentrlangan Ti(IV) eritmalariga N202 va ammiak ta’sir ettirib sarrish jigarrang eritmalariga N202 va ammiak ta’sir ettirib sarrish jigarrang peroksotitanat kislota N,TYU, ni chuktirish mumkin.peroksotitanat kislota N,TYU, ni chuktirish mumkin.

$ Sulfidlari. Turt valentli titan, sirkoniy va gaf-[iy tuzlari eritmasiga Sulfidlari. Turt valentli titan, sirkoniy va gaf-[iy tuzlari eritmasiga vodorod sulfid ta’sir ettiril-anda vodorod sulfid ta’sir ettiril-anda TiSTiS 2, 2, ZrSZrS 2, 2, HfSHfS 2 tarkibli sulfidlar xrsil 2 tarkibli sulfidlar xrsil buladi. 'lar yukori temperaturalarda suyukdanadigan kattikjism-ardir.buladi. 'lar yukori temperaturalarda suyukdanadigan kattikjism-ardir.  Galogenidlari. Titan, sirkoniy va gafniy Uz galoge-[idlarida +2, +3 va +4 Galogenidlari. Titan, sirkoniy va gafniy Uz galoge-[idlarida +2, +3 va +4 valentlikni namoyon kiladilar; ng barkaror galogenidlarda bu uch element valentlikni namoyon kiladilar; ng barkaror galogenidlarda bu uch element turt valentli rlatda buladi. Bu birikmalarni Mex2, Mex3, Mex4 kuri-[ishda turt valentli rlatda buladi. Bu birikmalarni Mex2, Mex3, Mex4 kuri-[ishda yozamiz (bu yerda yozamiz (bu yerda XX — galogen). Mex2 lar tipik ion mrikmalar bulib, — galogen). Mex2 lar tipik ion mrikmalar bulib, tuzlar jumlasiga kiradi. tuzlar jumlasiga kiradi. TiXTiX 2—2— ZrXZrX ^— ^— ifXifX 2 katorida chapdan Ungga 2 katorida chapdan Ungga utgan sayin Mex2 birikma-;arning kaytaruvchi kobiliyatlari kuchayib utgan sayin Mex2 birikma-;arning kaytaruvchi kobiliyatlari kuchayib boradi.boradi.  Umuman, Mex^tarkibi birikmalar bekaror moddalar ;isoblanadi. Mex3 Umuman, Mex^tarkibi birikmalar bekaror moddalar ;isoblanadi. Mex3 birikmalar tuz xossalariga ega, ular uvda kisman gidrolizlanadi. birikmalar tuz xossalariga ega, ular uvda kisman gidrolizlanadi. Mex„ birikmalar (ya’ni tet-ragalogenidlar) oson suyukdanadigan kristall Mex„ birikmalar (ya’ni tet-ragalogenidlar) oson suyukdanadigan kristall moddalar-(ir (T1S14 xona temperaturasida suyuk xrlatda buladi).moddalar-(ir (T1S14 xona temperaturasida suyuk xrlatda buladi).  Kupchilik tetragalogenidlar rangsiz moddalardir. Fa-;at TiBr4, TiJ4, ZrJ4 Kupchilik tetragalogenidlar rangsiz moddalardir. Fa-;at TiBr4, TiJ4, ZrJ4 rangli kristallar \osil kiladi.rangli kristallar \osil kiladi.$

 TiO esa Ti02 ning Ti bilan kaytarilishidan xrsil buladi:TiO esa Ti02 ning Ti bilan kaytarilishidan xrsil buladi:  Ti02 + Ti -» 2TiOTi02 + Ti -» 2TiO  Ti2Oj esa TYU2 ni vodorod bilan kaytarish natijasida xrsil buladi:Ti2Oj esa TYU2 ni vodorod bilan kaytarish natijasida xrsil buladi:  2TYU2+N2 -*Ti2Oj+H202TYU2+N2 -*Ti2Oj+H20  Ti203 uzining xossalari bilan A1203 ni eslatadi (bun da diagonal uxshashlik namoyon Ti203 uzining xossalari bilan A1203 ni eslatadi (bun da diagonal uxshashlik namoyon buladi).buladi).  Bu elementlarning yukrri oksidlanish darajaga muvo-fik keladigan giroksidlari E(0N)4 ni Bu elementlarning yukrri oksidlanish darajaga muvo-fik keladigan giroksidlari E(0N)4 ni ES14 ga NaOH eritmasidan kushib xrsil kilish mumkin:ES14 ga NaOH eritmasidan kushib xrsil kilish mumkin:  ES14 + 4NaOH -» E(ON)4 + 4NaClES14 + 4NaOH -» E(ON)4 + 4NaCl  E(ON)4 lar [Ti(OH)4, Zr(OH)„, Hf(OH)>ap amfoter moddalar bulib, Ti(OH)4 dan E(ON)4 lar [Ti(OH)4, Zr(OH)„, Hf(OH)>ap amfoter moddalar bulib, Ti(OH)4 dan Zr(OH)4 va Hf(OH)4ra utgan sari asoslik xossalari bir oz kuchayadi.Zr(OH)4 va Hf(OH)4ra utgan sari asoslik xossalari bir oz kuchayadi.  E(ON)4 larning kislotalik xossalari nixryatda kuch-siz ifodalanganligi sababli, ular E(ON)4 larning kislotalik xossalari nixryatda kuch-siz ifodalanganligi sababli, ular konsentrlangan ishkrr eritmalari bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ularni ish-korlar bilan konsentrlangan ishkrr eritmalari bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ularni ish-korlar bilan sizdirib suyuklantirilsa, titanat, sir-konat va gafnat nomli tuzlar xrsil buladi. Ularning ikki sizdirib suyuklantirilsa, titanat, sir-konat va gafnat nomli tuzlar xrsil buladi. Ularning ikki xili ma’lum, masalan: Na4Zr04 — natriy ortotsirkonatxili ma’lum, masalan: Na4Zr04 — natriy ortotsirkonat  va Na4Zr03— natriy metaiirkonat; VaTYU, — bariy meta-titanat. E(ON)4lar kuchli va Na4Zr03— natriy metaiirkonat; VaTYU, — bariy meta-titanat. E(ON)4lar kuchli kislota eritmalari bilan reaksiyaga kirishib Ti(S04)2, Zr(N03)4 va xrkazo tuzlar xrsil Kila kislota eritmalari bilan reaksiyaga kirishib Ti(S04)2, Zr(N03)4 va xrkazo tuzlar xrsil Kila oladi.oladi.

$ Oksidlanish darajasi +3 bulgan titan bekaror bulib, kuchli kaytaruvchidir, Oksidlanish darajasi +3 bulgan titan bekaror bulib, kuchli kaytaruvchidir, masalan, xavoda kuiidagi reaksiya sodir buladi:masalan, xavoda kuiidagi reaksiya sodir buladi:  4Ti(OH)3 + 02 +■ 4N20 -> 4Ti(OH)4 + 2HjO4Ti(OH)3 + 02 +■ 4N20 -> 4Ti(OH)4 + 2HjO  Oksidlanish darajasi +2 bulgan titan yanada bekaror va nixryatda Oksidlanish darajasi +2 bulgan titan yanada bekaror va nixryatda kuchli .kaytaruvchi:kuchli .kaytaruvchi:  2TYU +3H2S04 -» Ti2(SO„), + N2 + 2N202TYU +3H2S04 -» Ti2(SO„), + N2 + 2N20  Titan oksidlari katorida metall boglanish bilan ion-kovalent boglanish orasida Titan oksidlari katorida metall boglanish bilan ion-kovalent boglanish orasida rakobat namoyon buladi. TiO da erkin elektronlar mavjudligi sababli u rakobat namoyon buladi. TiO da erkin elektronlar mavjudligi sababli u kislotali mu xitda metall vazifasini bajaradi.kislotali mu xitda metall vazifasini bajaradi.  Titan gruppachasi elementlarining eng muxim galogen-li birikmalari EG4 Titan gruppachasi elementlarining eng muxim galogen-li birikmalari EG4 tarkibga ega. Ular metall bilan galo-genning bevosita birikishidan \osil buladi:tarkibga ega. Ular metall bilan galo-genning bevosita birikishidan \osil buladi:  Ti + 2Vg2 Ti + 2Vg2 -> -> TiBr4TiBr4  Bu elementlarning dioksidlari kumir ishtirokida galo-genlar bilan kuyidagicha Bu elementlarning dioksidlari kumir ishtirokida galo-genlar bilan kuyidagicha reaksiyaga kirishadi:reaksiyaga kirishadi:  E02 + 2S + ZG2 -» EG„ + 2SOE02 + 2S + ZG2 -» EG„ + 2SO$ E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

E’tiboringiz uchun E’tiboringiz uchun rahmat!rahmat!

O'xshashlar

V guruhning d-elementlari. elementlarning umumiy tafsifi. Atomlarning tuzilishi. Guruhda atom radiuslarining va ionlaranish potensiallarining o’zgarishi

VII guruhning d-elementlari atomlarining tuzilishi. elementlarning atom radiuslari va ionlanish potensiallarining o’zgarishi

Ikkinchi guruhning d-elementlari. elementlarning umumiy tavsifi. gurugda atom radiuslarining va ionlanish potensialarining o’zgarishi. rux va uning birikmalari

VIII guruxning D-elementlari

VI guruxning D-elementlari