Rim huquqida shaxslar tushunchasi - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqida shaxslar tushunchasi

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

431.6298828125 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQIDA SHAXSLAR TUSHUNCHASI

REJA: • “ Persona” tushunchasi • Rim huquqi bo‘yicha huquq layoqati tushunchasi (status libertatis, status civitatis status familia) • Rim fuqarolarining muomala layoqati tushunchasi • Muomalaga layoqatsizlar va muomalaga layoqatni cheklash • Qullar (servi) • Erkinlikka chiqarilganlar (liberti) • Ajnabiylar (peregrini) • Lotinlar • Kolonat. Homiylik (tutela) va vasiylik (cura) • Huquqiy layoqatning kamaytirilishi (capitus deminitio) • Yuridik shaxslar. Fondlar va korporatsiyalar • Vakillik va uning turlari

“ PERSONA” TUSHUNCHASI Shaxslar – huquqiy munosabatlarni amalga oshiruvchi, ularni amaliyotga tatbiq etuvchi subyektlar Shaxslar huquqiy munosabatlarning subyekti sifatida quyidagi turlarga bo’lingan: jismoniy va yuridik shaxslar Jismoniy shaxslarning xususiyatlari: 1) asosiy huquq subyektlari, ommaviy va xususiy huquq asosida berilgan vakolatlarni va majburiyatlarni amalga oshiruvchi individlar; 2) har qanday individning qonunlar tomonidan berilgan huquq bo’yicha o’z daxlsizligini, yashash huquqini, sha’nini, or-nomusini, qadr-qimmatini, ularda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini amalga oshira oladigan va uni kafolatlaydigan huquq va burchlarga ega bo’lgan shaxs; 3) mulkka egalik qilish huquqi bo’lishi, shartnomaviy munosabatlarga kirisha olishi, o’zining xatti-harakatlari bilan o’zi uchun huquq va majburiyatlarni vujudga keltira olishi; 4) konkret aynan bir individ yoki ko’pchilik insonlar, odamlar, ya’ni jismoniy shaxslar o’rtasidagi amalga oshiriladigan munosabatlarning subyektlari

RIM HUQUQI BO‘YICHA HUQUQ LAYOQATI TUSHUNCHASI (STATUS LIBERTATIS, STATUS CIVITATIS STATUS FAMILIA) Jismoniy shaxslar huquq layoqatiga (caput)ga ega bo’lishlari lozimligi, huquq layoqati – har bir insonning tug’ilishi bilan vujudga keladigan va uning o’limi bilan tugaydigan huquq va burchlarga ega bo’lish layoqati Muomala layoqatiga, ya’ni o’z harakati asosida o’zi uchun huquq va burchlarni vujudga keltirish qobiliyatiga ega bo’lishi lozimligi Farzand tug’ilmasdan oldin ham, ona qornida shakllanib qolishining o’zi va farzand tug’ilmasdan oldin otasi vafot etgan taqdirda, u otasining qolgan merosidan o’z hissasini, ulushini olish huquqiga egaligi Hatto tug’ilmagan farzandning otasi ozod bo’lgan Rim fuqarosi hisoblangan bo’lsa, hatto onasi qul bo’lgan taqdirda ham tug’ilishi lozim bo’lgan farzand “ozod inson” ya’ni Rim davlatining fuqarosi sifatida tan olinishi Qadimgi Rim quldorlik davlatida hamma insonlar ham bir me’yordagi huquq layoqatiga ega bo’lmaganligi Rim huquqi Rim davlatining quldorlik xarakteri, ekspluatatsiyaga asoslanganligi, arzon bo’lgan mehnatning mavjudligidan kelib chiqib, Rim davlati o’zida istiqomat qiluvchi barcha insonlarning huquq layoqatini tenglashtirish tarafdori bo’lgani emasligi Rim davlatining iqtisodiy va siyosiy rivojlanishi, Respublika davridan monarxiyaga o’tishi, printsipat va dominat davridan monarxiyaga o;tishi, printsipat va dominat davrlarida yangi ekspluatatsiya qilish shakllarining vujudga kelishi, qullar institutining saqlab qolinishi ba’zi bir guruhlarning huquqlarini kengaytirgani, ba’zi birlarining huquqlari chegaralab, umrbod yer bilan bog’liq qilib, feodal munosabatlarni keltirib chiqarishga sabab bo’lganligi

RIM HUQUQI BO‘YICHA HUQUQ LAYOQATI TUSHUNCHASI (STATUS LIBERTATIS, STATUS CIVITATIS STATUS FAMILIA) Rim davlatining fuqarosi fuqarolik huquqining hamda siyosiy, oilaviy, mulkiy munosabatlarning to’liq huquq layoqatiga ega bo’lgan subyekti bo’lishi uchun quyidagi talabga javob berishi lozim bo’lgan: 1) ozodlik holatlari (Status Libertatis), ozod bo’lgan shaxslar bo’lishi lozimligi 2) fuqarolik holatlari (Status Civitatis), chet el fuqarolari bo’lmasdan, Rim davlatining fuqarolariga ega bo’lgan shaxslar bo’lishi 3) oilaviy holati (Status familiael) – oila boshlig’iga qaram (patria potestas) bo’lmagan shaxslar bo’lishi lozimligi Rim xususiy huquqining subyekti to’liq huquqiy layoqatga ega bo’lishi uchun quyidagi elementning vujudga kelishi taqozo etilgan: 1) Rim huquqi bo’yicha nikohga kirishish va oila qurish huquqiga ega bo’lishi 2) barcha mulkiy munosabatlarning subyekti bo’lishi va shartnomaviy munosabatlarga kirisha olish huquqlariga ega bo’lishi kerakligi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI To’liq huquqiy layoqatga ega bo’lgan insonlar – ozod bo’lgan, ozod bo’lib tug’ilgan shaxslar Qullar huquqiy munosabatning subyekti emas, balki ular obyekt sifatida “gapiruvchi qurol” sifatida e’tirof etilgan, qullarning huquqiy holati ashyolarni huquqiy holati bilan tenglashtirilganligi, hatto Rim huquqshunoslari qullik bu qadimgi Rim davlatining yoki quldorlik tizimini boshdan kechirgan barcha davlatlarga taalluqli bo’lgan institutidir Ozod bo’lgan shaxslarning hammasi ham to’liq huquq layoqatiga ega bo’lmaganligi, ba’zi ozod bo’lgan shaxslar hech qanday huquq layoqatiga ega bo’lmaganligi Ozod bo’lgan fuqarolar Rim davlatining siyosiy, oilaviy va mulkiy munosabatlarida to’liq qatnashishi uchun Rim davlatida yashab turgan, uning fuqaroligiga ega bo’lgan (civis romani Quirites) huquqiga erishgan shaxslar hisoblanganligi Chet davlatlardan kelib qolgan ozod bo’lgan fuqarolar siyosiy, oilaviy yoki mulkiy munosabatlarda qatnasha olmaganligi, balki ularni hostis (dushman) deb hisoblaganligi, ammo ular pretorlik munosabatlari orqali o’ziga patron, ya’ni xo’jayin izlab topib, unga klient sifatida rasmiylashtirilib, undan bitimlar tuzishda va ularning huquqlarini sudda himoya qilishda katta huquqiy yordam olib, xo’jayini (patroni) orqali huquqiy munosabatga kirishganligi , bunda patron chet el fuqarosining vakili sifatida emas, balki uning manfaatlarini himoya qiluvchi va o’z nomidan harakat qiluvchi shaxs bo’lib tanilganligi Rim davlatida yashovchi lotinlar (latini) siyosiy huquqlardan mahrum qilingan shaxslar bo’lib, ularga fuqarolik huquqi normalaridan foydalanishga to’liq ruxsat etilganligi hamda sud ishlari, ularning huquqlarini himoya qilish xuddi Rim fuqarolaridek amalga oshirilishi

AJNABIYLAR (PEREGRINI) 212-yildagi imperator Karakalli tomonidan imperiyada yashab turgan barcha fuqarolarga Rim davlatining fuqaroligi berilishi va ular barcha fuqarolarga rimliklar kabi teng huquq va burchlarga ega ekanligi ta’minlangani Peregrinlar – siyosiy huquqlardan hamda “Rim nikohi”ga kirishish huquqlaridan mahrum bo’lsa ham, ular o’ziga xos bo’lgan oilaviy hamda mulkiy munosabatlarga kirishish bilan Rim fuqarosining huquqiy layoqatiga qaraganda, bir muncha chegaralangan huquq layoqatiga ega bo’lganligi Imperator Yustinian qonunlari bilan peregrinlar Rim fuqarolari deb tanib, teng huquq va burchlarga ega bo’lish imkoniyatini yaratib berishi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI Rimda to’liq huquq layoqatiga ega bo’lgan oila – oila a’zolarining “ota hukmronligi” institutiga bo’ysunmaydigan, mustaqil hayotni, faoliyatni amalga oshiruvchi ittifoqi Ota hukmronligi institutida yashovchi barcha shaxslar uy boshqaruvchisiga, ya’ni otaga bo’ysungan va shartnomaviy munosabatlarga kirishganda o’zlari uchun huquq va majburiyatlar vujudga keltirmasdan, ota uchun vujudga keltirgan, lekin ota majburiyatlarni bajarishdan xalos bo’lgan Ota hukmronligi ostidagi shaxslarning shartnoma munosabatlariga kirishishini sharoit taqozo etib, ularni bu munosabatlarda qatnashishini ta’minlagan, chunki ular harbiy urushlar natijasida ma’lum boyliklarga ega bo’lish, fuqarolik huquqiy munosabatlardan foydalar olish kabi mulkiy huquqlarga ega bo’lishi Yustinian kodifikatsiyasi otani, ‘ota hukmronligi”ni to’liq asosda huquqiy layoqatga ega deb, fuqarolik huquqining subyekti deb tan olib, uni yanada mustahkamlaganligi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI Qadimgi Rim quldorlik davlatida Rim fuqarolariga ega bo’lish asoslari: 1) Rim nikohi asosida tug’ilgan farzand otaning huquqiy holati bilan belgilanishi, nikohda turmagan xotindan tug’ilgan farzand onaning huquqiy holati bilan bog’liqligi a) Rim fuqarolariga ega bo’lgan ota va onadan tug’ilgan farzand, Rim fuqarosi deb atalganligi, ammo otasi Rim fuqarosi bo’lgan, lekin onasi nikohsiz, Rim davlatiga mansub bo’lmagan shaxsdan tug’ilgan bo’lib hisoblansa, undan farzand Rim fuqarosi deb hisoblanmasligi b) Rim fuqarolik huquqi hali tug’ilmagan, lekin ona homilador bo’lgan holatida otasi Rim fuqarosi bo’lib hisoblangan bo’lsa, u vafot etgandan keyin, tug’ilgan chaqaloq ozod bo’lgan Rim fuqarosi sifatida e’tirof etilganligi c) Nikohda turmasdan farzand ko’rgan bo’lsa va onasi farzandning tug’ilish davrida Rim fuqaroligiga ega bo’lsa, bunday holatda farzand fuqaroligi onaning huquqiy holati bilan belgilanganligi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI 2) Rim davlatida qulning o’z xo’jayini tomonidan ozod etilishi 3) fuqarolikka ega bo’lmagan shaxsning Rim fuqarosi tomonidan farzandlikka olinishi oqibatida 4) davlat tomonidan qabul qilingan hujjatlar, normativ aktlar asosida hamda provinsiya va obshinalar (jamoalar) qarorlari asosida fuqarolar ozod bo’lib, ularga Rim fuqarolik huquqi layoqati yoki huquqiy holatni berilganligi asosida Rim fuqarolarining xususiy huquq va oilaviy huquqlarga ega bo’lishida ularning huquqlari bir- biridan biroz farq qilganligi yoki ularning qisman huquqlari chegaralanganligi

ERKINLIKKA CHIQARILGANLAR (LIBERTI) Rim fuqarolari o’zining huquqiy holati nuqtayi nazaridan quyidagi guruhga bo’lingan: ozod bo’lib tug’ilganlar – Rim fuqarolari siyosiy, oilaviy, mulkiy huquqlarga ega bo’lib, ular Rim doimiy armiyasi safida xizmat qilish, xalq majlislarida ovoz berish huquqiga hamda magistrate bo’lib saylanish huquqlariga, ya’ni siyosiy huquqlarga ega bo’lganligi xotin-qizlar siyosiy huquqlarga ega bo’lmaganligi uchun rasmiy ismga ham ega bo’lmaganligi, ularga hayot asosida turmushdan kelib chiqqan holda ism qo’yilganligi, Pomponiyning qizi yoki Modestinning xotini deb ataganligi mulkiy munosabatlar, fuqarolik xususiy huquqi bo’yicha mulkka ega bo’lish, shartnomalarni tuzish, majburiyatlarda qatnashish, o’zi uchun huquq va burchlarni keltirib chiqarish, vasiyatnoma tuzishda guvoh sifatidaa qatnashish kabi huquqlarga ega bo’lishi qullikdan ozod bo’lgan fuqarolar, ya’ni o’z erki bilan qo’yib yuborilgan libertinlar (libertine) – Rim legionlarida xizmat qilinishini mumkin emasligi, senatorlar tarkibiga saylanish yoki kiritilishi taqiqlanganligi bilan, xususiy va oila huquqi sohasida ayniqsa senatorlar bilan nikoh tuzish kabi huquqlari chegaralanganligi o’z ixtiyori asosida ozodlikka qo’yib yuborilgan shaxslar, o’zining oldingi xo’jayiniga (patroniga) ishlab berish, yordam ko’rsatish, aliment olishga bo’lgan huquq, meros huquqi munosabatlarida, ya’ni fuqarolik hayoti bilan to’liq asosda bog’liqligi, hatto o’g’il otasiga qanday majburiy yoki burchli bo’lsa, xuddi shu kabi yoki unga o’xshash, yaqinlik asosida ko’rilganligi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI Qadimgi Rim xususiy huquqida Rim fuqaroligini yo’qotish eng og’ir bo’lgan munosabatlardan iboratligi, hatto og’ir jazoli jinoyatlarni ham keltirib chiqarganligi Fuqarolikni yo’qotish asoslari: Ozodlikni yo’qotish, ya’ni asirga tushishQullikka sotish Og’ir jinoyatlarni sodir qilganligi uchun muddatsiz surgun qilish Fuqaroning o’zi tomonidan ixtiyoriy asosda yer olish uchun lotinlar holatiga o’tish Imperator farmoyishiga asosan Rim davlatining mustamlakalarida yashovchi lotinlar uchun yer ajratib berilganligi, bu yerda yerni olish uchun fuqaro o’z fuqaroligidan voz kechib, yer olganligi va lotinlar holatiga o’tganligi

LOTINLAR Lotinlarning huquqiy holati ikki qismga bo’lingan: Quldorlarning o’zi tomonidan qullikdan lotinlarning ozod qilinishi bilan bog’liq bo’lgan Rim fuqarosi tomonidan alohida shartlar asosida ozod qilingan lotinlar Lotinlarning huquqiy holatiga ega bo’lish asoslari quyidagilar: Tug’ilishi bilan otasi lotin bo’lsa, otaning huquqiy holati belgilanganligi, nikohsiz onadan tug’ilgan shaxs onaning huquqi bilan bog’liq bo’lganligi Davlat hujjatlari asosida lotinlik huquqiy holatiga taqdim etilgan bo’lsa Rim fuqaroligidan ixtiyoriy asosda yer olish nuqtayi nazaridan kelib chiqib, lotinlikka o’tishi Davlat qonunlarida ko’rsatilgan asosda lotin-quldor yoki Rim fuqaroligiga ega bo’lgan shaxslar tomonidan qullikdan ozod qilinishi asosida Lotinlarning ommaviy huquq va xususiy huquqlar asosida huquqlarga ega bo’lishi biroz farqlanganligi

LOTINLAR Ommaviy huquq asosida barcha lotinlar Rim armiyasi safida xizmat qilishlari man etilganligi, ammo Rim shahriga kelgan paytda Rim xalq majlislarida ovoz berish huquqlariga ega bo’lganligi Fuqarolik huquqi asosida savdo, ashyoviy, shartnomaviy huquqlarga ega bo’lganligi, o’zlari uchun huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarganligi va javobgarlikka ham o’taganligi Lotinlar tarkibida liniani lotinlari bo’lib, ularning huquqlari chegaralanib, ularga vasiyatnoma tuzish, qonun bo’yicha meros olish huquqining man qilinganligi va uning o’limi bilan barcha mulklarining o’z xo’jayiniga to’liq o’tkazilishi bilan chegaralanganligi Imperator Yustinian davriga kelib, “lotinlar liniani” degan alohida xalqlar guruhi to’liq asosda lotinlar millatiga qo’shilib ketishi, bulardan tashqari lotinlar qadimgi lotinlar va koloniyalarning lotinlariga bo’linganligiQadimgi lotinlarning mulkiy huquqlari, sudda so’zlash, nikohga kirishish huquqlari bo’linganligiKoloniyalar lotinlari Rim fuqarolari bilan nikohga kirishish huquqiga ham ega bo’lmaganligi, boshqa hollarda esa qadimgi lotinlar bilan teng huquqqa ega bo’lganligi

“ PERSONA” TUSHUNCHASI Peregrinlar – Rim davlati tomonidan bosib olingan mustamlakalarning aholisi bo’lib, bular Gretsiya, Misr, Galliya (Fransiya), Iberiya (Ispaniya) va boshqa mamlakatlardan kelgan shaxslar Peregrinlarni ko’pincha Rim davlati tomonidan tayinlangan mahalliy organlar, prokonsullar, properatorlar, prokuratorlar va legatlar iqtisodiy, siyosiy, harbiy va sud munosabatlari bilan bog’liq bo’lgan faoliyatlarini tartibga solgan va boshqargan Peregrinlarning huquqiy holati Rim davlati tomonidan ishg’ol qilinganligi, bosib olingan yerlar Rim davlati hududiga kiritilgan bo’lsada, lekin xalqlarini qullikka o’tkazmasdan hamda Rim fuqaroligini bermasdan qolib ketgan fuqarolar peregrinlar deb atalganligi Peregrinlarning vujudga kelishi, otasi peregrin bo’lib, farzand tug’ilgan bo’lsa, otaning huquqiy holati bilan belgilanganligi, nikohda turmasdan farzand ko’rgan peregrin onaning bolasi ham peregrin bo’lib hisoblanganligi Respublika davrida jinoyat sodir etganligi uchun sudning qarori asosida peregrinlikka o’tkazish, imperiya davrida uni badarg’a qilish asosida peregrinlikning huquqiy holati kelib chiqqanligi Peregrinlar siyosiy huquqlarga ega bo’lmaganligi, ular saylash va saylanish huquqidan mahrum bo’lib, ular dushman (hostis) deb qaralganligi Fuqarolik huquqida peregrinlar va Rim fuqarolari o’rtasidagi munosabatlarni hal qiladigan huquqiy normalar mavjud bo’lmaganligi, ayniqsa savdo munosabatlari chegaralanganligi, bularning hammasi va bu qiyinchiliklarni bartaraf etish nuqtayi nazaridan (ius gentium) xalqlar huquqi vujudga kelganligi Rim fuqarolariga ega bo’lishning xususiyatlari: 1) Rim davlati oldida ko’rsatilgan xizmatlari, mukofotlarga sazovor bo’lganligi uchun; 2) davlat hujjatlari va qarorlari asosida alohida peregrinlar guruhiga fuqarolikni berish; 3) fiscal maqsadlari (ya’ni, merosdan soliq olish) asosida va boshqa usullarda peregrinlar Rim fuqaroligiga ega bo’lganligi

QULLAR (SERVI) Qullarning egalari har xil shaxslar, ba’zi holatlarda davlatga oid bo’lgan qullarning ham bo’lganligi Qullarning huquqiy holati asosan ular huquqiy munosabatlarni amalga oshiruvchi subyektlar hamda ular shu munosabatlarning obyektlari bo’lib hisoblanganligi Qullar ashyo sifatida ularning hech qanday huquqlarga ega emasligi, uning xo’jayini esa ularga nisbatan istagan harakatlarni amalga oshirish, chegarasiz, mutlaq bo’lgan huquqlarni amalga oshiruvchi shaxs bo’lib hisoblanganligi Rim davlatining boshlang’ich davrlarida qulni asir qilib olgan shaxs, ertaga o’sha qulning otasi yoki ukalari yoki bolalari tomonidan uning ham asir qilib olinishi ehtimolidan kelib chiqib, o’zining ham xuddi shunday qulga aylantirilishini sezgan holda qullar bilan bo’lgan munosabatlarni bir muncha yumshoqroq xarakterda olib borganligi Qullikni o’rnatish usullari: 1) urushlar oqibatida asir olish; 2) chet el fuqarosini egallash; 3) qul bo’lgan ona va otadan tug’ilish natijasida; 4) nikohsiz ona qul bo’lsa undan tug’ilgan farzand ham qul hisoblanishi Pretor ediktlari asosida ozod bo’lgan fuqaroning o’zini qullikka sotishi va keyinchalik o’zi sotgan pulga o’zi va qulning egasi tomonidan ozodlikka chiqaraman degan va’da berilganligi asosida harakat sodir etilganligini bilib qolsa, u umrbod qulga aylantirilganligi Imperiya davriga kelib, qullikka aylantirish tartibi va asoslari o’zgarganligi Sud tomonidan belgilangan jazolar asosida o’lim jazosiga mahkum etilgan shaxslar va ozod bo’lgan xotinning qul bilan doimiy jinsiy aloqada bo’lishi qullikni keltirib chiqarganligi

QULLAR (SERVI) Qullarning shaxsiy huquqiy holati – qullar ashyolar, ularning Rim armiyasi safida xizmat qilishi man etilgan hamda davlat xazinasiga soliq to’lamagan, ya’ni ularni inson yoki fuqaro sifatida tan olmaganligi Oilaviy-huquqiy holati – oila qura olmagan va qulning xotin kishi bilan aloqasi nikoh deb hisoblanmagan Mulkiy munosabatlar bo’yicha qullar individual, umumiy, ashyoviy obyekt, uzufrukt, garov, ya’ni majburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi usul, oldi-sotdi, qarz, mulk ijarasi shartnomalarining obyekti bo’lib hisoblanganligi Qullarning o’zlariga tegishli ashyolari bo’lmagan, qullardagi mulklarning barcha mulklarning egasi qulning xo’jayini hisoblanganligi Rim quldorlik jamiyatining rivojlanishi, ayniqsa ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiy etishi, xalqaro savdo munosabatlarining vujudga kelishi qullarning biroz huquqlarining kengayishiga olib kelgan, chunki qulning xo’jayini bir o’zi hamma munosabatlarda qatnashish uchun jismoniy imkoniyati yetishmay qolgan Quldorlar qullarning aqli borligidan ongli asosda o’z xo’jayiniga xizmat qilishini va ularning tadbirkor ekanligidan foydalanib, o’z nomidan shartnomaviy munosabatlarga kirishish uchun vakolatlar berganligi hamda ulardan savdo kemasi kapitanlari, korxona rahbarlari sifatida foydalanganligi, vujudga kelgan huquq va majburiyatlar yuzasidan qulning xo’jayini kreditorlar oldida ma’sul bo’lganligi Qulning xo’jayini qulni o’z oilasida yashaganligini e’tiborga olib, unga yer, chorva mollari, xo’jalik tovarlari, hatto o’z yerini, hovlisini, ba’zan ishlash uchun (servi vicarri) boshqa qullar ham berganligi Qul mustaqil asosda o’z xo’jalik faoliyatini amalga oshirganligi, o’ziga tegishli bo’lgan mulklardan ozod holatda foydalanganligi va qisman bo’lsada tasarruf etganligi, ya’ni pekuliy instituti vujudga kelganligi, pekuliy – xo’jayinning o’z qullariga mustaqil xo’jalik yuritish uchun berib qo’ygan mulkining bir qismi (yer uchastkasi, hunarmandchilik ustaxonasi, qoramollari va h.k.) ekanligi

QULLAR (SERVI) Qullar tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan kelib chiqqan moddiy javobgarlik uchinchi shaxslar oldida, dastlabki paytlarda xo’jayin javob bermagan bo’lsa, keyinchalik qulning xo’jayini to’liq asosda javob bergan , bu mulklarning barchasi qulning xo’jayiniga taalluqli bo’lsa ham, undan qullar ham foydalanganligi Qullikdan ozod bo’lish doimo qulning xo’jayinini erki bilan bog’liqligi , ayniqsa vasiyatnomalarda qaysi vaqtda, qanday holatda qulni ozod qilish, o’zini o’zi sotib olish uchun kimga qancha summa to’lash lozimligi kabi masalalar ko’rsatilganligi Qullarni ozod qilishning quyidagi usullari mavjud bo’lgan: Meros qoldiruvchi tomonidan vasiyatnomada qaysi vaqtdan boshlab qulning ozodlikka chiqishi mumkinligi ko’rsatilgan holatda Meros qoldiruvchi o’z merosxo’rlariga qachondan, qaysi paytdan boshlab, qulni ozod qilishi to’g’risida ko’rsatmani yozib qoldirgan holatda Qulni ozod qilish uchun biron-bir shart yoki ozod qilishni to’xtatib turuvchi harakatni sodir etishi bilan bog’liq bo’lgan holatda Masalan, mening vorisim Maniliyga sen 200 dinor berganingdan keyin sen qullikdan ozod bo’lasan, degan asoslar qulchilikdan ozod qiluvchi dalilllar hisoblanganligi

QULLAR (SERVI) Respublika davrida qullarni qullikdan ozod qilish uchun quldor guvohlar ishtirokida, qulni qo’yib yuborish, ya’ni ozod qilish to’g’risidagi xatni tuzish asosida ham amalga oshirilgan Prinsipat davrida qul o’z xo’jayinini kim o’ldirganligini aniqlasa hamda 20 yil davomida ozod bo’lib yashab kelgan bo’lsa, qul ushbu muddat o’tishi bilan qullikdan ozod bo’lgan Quldorlik davlatining o’ziga xos xususiyatlardan biri qullarni ozod qilmaslik tamoyilini amalga oshirish, I asrga kelib, davlat tomonidan bir necha qonunlar qabul qilinganligi va bu qonunlarning qullarni ozodlikka chiqarishga qarshi bo’lgan me’yorlarni o’rnatishdan iborat bo’lganligi Xususan, 20 yoshli xo’jayin tomonidan 30 yoshli qulni ozod qilish to’g’risidagi harakatlarni alohida komissiya tekshirib ko’rishi lozimligi Qullarning noqulay bo’lgan xislatlarini borligi va uni chet elga chiqarib yuborish lozimligi Qullarga belgilar, nomerlar qo’yilgan bo’lsa, ularning o’z xo’jayiniga taalluqligini mustahkamlagan hamda gladiatorlarni ozodlikka chiqarmaslik, vasiyatnomada qanday usullarda ozod qilishning chegaralangan usullari ko’rsatilishi mumkinligi Ayniqsa , quldor 3 ta qulga ega bo’lsa, faqat ikkitasini ozod qilishi, 10 ta qulga ega bo’lsa, uning yarmini ozod qilishi kabi usullar ham vasiyatnomaning o’zida ham ko’rsatilishiga ruxsat berilganligi

ERKINLIKKA CHIQARILGANLAR (LIBERTI) Rim quldorlik davlatining sinfiy davrida ozod etilgan shaxslarning huquqiy holatlari kim va qaysi mulkdor tomonidan ruxsat etilganligiga qarab belgilanganligi Kviritlar huquqi bo’yicha kvirit mulkining egasi tomonidan bu shaxs ozod etilgan bo’lsa, Rim fuqaroligiga ega bo’lardi, ammo pretorlar edikti bilan ham bog’liq bo’lgan va imperator Yustinian tomonidan bu farqlar yo’qotilib, to’liq asosda Rim davlatining fuqarosi degan huquqiy holat beriladigan bo’lishi Ozod etilganlar va libertinlar huquqiy holati bo’yicha barcha shaxslar bilan teng bo’lib hisoblansa ham, ular ozod bo’lib tug’ilgan shaxslar bilan tenglasha olmasligi Ozod etilgan shaxslarning fuqarolik- huquqiy munosabatlarga kirishishida cheklanishlar mavjudligi, ya’ni ular ozod bo’lib tug’ilgan shaxslar bilan nikohga kirisha olmasligi, hatto senatorlar bilan nikohga kirishishni taqiqlanishi imperator Yustinian davrigacha saqlanib qolganligi Libertin ilgarigi patroniga (xo’jayiniga) qaram bo’lganligi, uy, xo’jalik ishlarini bajarish, unga hurmat bilan qarash, hatto patronne sudga bera olmaslik kabi chegaralangan huquqlarga egaligi Ozod etilganlar hatto Rim fuqaroligiga to’liq ega bo’lsada, patronning o’ziga xizmat qilgan, patron o’lgandan keyin bu huquqlar uning merosxo’rlariga o’tkazilganligi

KOLONAT. HOMIYLIK (TUTELA) VA VASIYLIK (CURA) Kolonlar – Rim davlatining imperiya davrida vujudga kelgan shaxslar, Feodosiya kodeksida birinchi marotaba kolonlarning huquqiy holati haqida fikrlar yuritilgan Kolonlar – ijarachilar, yerni ijaraga beruvchi quldorlar ma’lum haq to’lab turish evaziga shartnoma asosida ijaraga oluvchilarga, ya’ni kolonlarga yerni topshirishi, kolonlar quldorlardan yerni olib, mustaqil harakat qilishi, hatto ulardan yerni ishlash, urug’lar sotib olish maqsadida pul ham qarz olishi va xo’jayiniga iqtisodiy tomondan qaram bo’lib qolishi Kolonlarni yerga bog’lab qo’yish maqsadida 322- yilda qabul qilingan konstitutsiya bo’yicha kolonlar tomonidan yer o’zboshimchalik bilan tashlab ketilgan bo’lsa, ularni o;z yeriga majburiy qaytarish ni tikladi 357-yildagi qonunga ko’ra, yer kolonlarsiz, ya’ni ijaraga olgan shaxslarsiz sotilishi mumkin emasligi, degan qat’iy norma qabul qilinganligi Yuqoridagi qoidalarning o’rnatilishi, fuqarolik- huquqiy layoqatga to’liq ega bo’lgan kolonlarni yerga bog’lab qo’ydi va shu yerda yashasin va o’z faoliyatini amalga oshirsin degan tamoyilni mustahkamladi Kolonat (kolonlar huquqiga ega bo’lish) asosan ota-onasi kolon bo’lgan shaxslardan tug’ilgan farzandlar, ozod bo’lgan shaxslarning kolon bo’lishi va yer bilan bog’liq bo’lishini e’tiborga olib, o’zaro kelishuvlarni tuzish asosida va 30 yil davomida kolonlar yashagan turmush tarzida istiqomat qilgan shaxslar kolonlar huquqiga yoki uning huquqiy holatiga ega bo’lishi Kolonlikdan ozod bo’lish, kolon tomonidan ijaraga berilgan yerni sotib olish hamda diniy munosabatlarga o’zini to’liq bag’ishlash asosida amalga oshirilganligi va ular ozod bo’lganligi Kolonlar institutining vujudga kelishi, kolonni yer, mablag’, sug’orish, qayta ishlash bilan bog’liq qo’yish quldorlik jamiyatida feudal munosabatlarini (krepostnoy huquq) va feudal jamiyatiga o’tish uchun asos paydo bo’layotganligidan darak berganligi

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Rim huquqida “yuridik shaxslar” atamasi bo’lmaganligi Mulkiy munosabatlarda jismoniy shaxslar bilan bir qatorda ma’lum darajadagi mashhur mulk mablag’iga ega bo’lgan ayrim birlashmalar ishtirok etganligi Rimda xususiy korporatsiyalar mavjudligi, ular diniy maqsaddagi uyushmalar (sodalitates, sollegia sodalicia), mohir duradgorlar uyushmasi (fabrorum, pistorum) dan iboratligi Rim huquqshunoslaridan Gayning guvohlik berishicha, XII jadval qonunlari diniy maqsaddagi uyushmaga o’zlari uchun qonunga xilof bo’lmagan holda nizom yaratishilari uchun huquq berganligi Rim Respublika davrida korporatsiyalar: collegia apparitorum – (magistrlar xizmatchilari korporatsiyasi), turli o’zaro yordam ko’rsatuvchi birlashmalar, collegia funeratucia (dafn etish marosimini o’tkazish bilan shug’ullanuvchi korporatsiyalar), collegia publicanorum (Rimning siyosiy va xo’jalik hayotida muhim o’rin tutgan, davlat bilan shartnoma tuzib, davlat hisobidan sarmoya undirib, davlat imeniyalarida davlat uchun yirik qurilish ishlarini olib boruvchi tadbirkorlar birlashmasi, anchagina yirik mablag’ga ega bo’lgan) Korporatsiyalar ichki hayotlarida uchinchi shaxslar bilan ayrim ma’lum qoidalar asosida o’zaro kelishuv asosida harakat qilishiga to’g’ri kelishi Rim huquqidan hikoya qiluvchi ayrim tarixchilar (masalan, Jirar)ning mazkur birlashmalarni o’sha davrda ularni yuridik shaxslar deb nomlash unchalik to’g’ri emasligi Tarixchi I.A.Pokrovskiyga ko’ra, qadimiy ius civile holati birlashmalarga emas, balki alohida shaxslarga taalluqli Korporatsiyaning umumiy mulki qadimiy huquq societas tomonidan shirkat asosida ko’rib chiqilib, ular birlashmaning barcha a’zosiga tegishli bo’lgan mulkni, garchi birlashma qatnashchilarining barchasi ma’lum miqdordagi o’z ulushiga ega bo’lishiga qaramay, umumiy mulkni qatnashchilardan birining yoki xazinachining mulki deb hisoblab, birlashma ishini o’sha shaxsga boshqarib, qolgan barcha qatnashchilar oldida javobgarlik ma’suliyatini o’z zimmasiga olishi kerak deb belgilab berganligi

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Ayrim tarixchilar (Mommzen fikriga tayangan Jirar kabi) Rim davlati azaldan huquqqa asoslangan davlat deydilar Rus tarixchisi I.A.Pokrovskiyning taxminiga ko’ra, Rim davlati respublikaning ikkinchi yarmiga qadar qator yurishlarda qatnashib, katta miqdordagi turli mol-mulkni qo’lga kiritgan bo’lib, (ex iure Quiritium) o’zining mulkiy munosabatiga nisbatan va boshqa xususiy huquqni qo’llamagan holda alohida huquqiy me’yorlardan foydalangan Davlat mulki to’g’risidagi magistratlar tomonidan tuzilgan bitimlar qadimgi davr qoidalariga, shu jumladan, xususiy huquq talablariga javob berganligi noma’lumligi, bunday bitimlar to’g’risidagi tortishuvlar odatdagi sud hukmi bilan emas, balki alohida ma’muriy tartibda hal qilinganligiKorporatsiya mulkiga o’z ulushini qo’shgan uning a’zolaridan har biri korporatsiya mulkiy munosabatlariga dosh bera olmay qolganda noxush vaziyat yuzaga kelishini tan olishi lozimligi, bunday vaziyatda korporatsiya anchagina yaxshi rivojlangan bo’lib, uning xo’jalik aylanmasida ishtirok etayotgan a’zolaridan birortasi korporatsiyadan zarur vaziyatda o’z ulushini ololmay undan chiqmoqchi bo’lganida, korporatsiyani mulkiy tanglikka yuz tutmasligini ta’minlash uchun mulkiy munosabatni izga solish va hokazolardan iborat ekanligi Davlat xo’jaliklari bilan xususiy xo’jaliklar o’rtasidagi aloqalarni kengaytirish yo’li bilan ma’lum darajada ularning davlat va xususiy xo’jaliklarning mulkiy huquqlari haqidagi tasavvurga ega bo’lishga erishilganligi Rim davlati tarkibiga kiritilgan, pretor ta’sirida bo’lgan munitsipiyalar, ya’ni shahardagi jamoa kengashlari o’z huquqiy holatiga ko’ra fuqarolik huquqiga ega bo’lib, u o’zini o’zi boshqarish huquqiga hamda xo’jalik mustaqilligiga egaligi , aftidan ular yuridik shaxslar degan g’oyani ko’proq ifodalaganligi

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Xo’jalik mustaqilligining huquqiy ifodasi sifatida munitsipiyalarning o’z mulkiy munosabatlarida xususiy huquqqa bo’ysunishi namoyon bo’lishi: pretor munitsipiyalar sudda o’z huquqlarini o’zlarining maxsus vakillari “actors”lar orqali himoya qilishlari va javob berishlari zarur deb topib, har bir munitsipal kengash dekret ishiga shunday vakillarni belgilashi, shu sababli munitsipiyalar ham “privatae personal” singari mulkiy huquqlar subyekti sifatida tan olinishi, bundan tashqari “ad exemplum rei publikal” xususiy korporatsiyalarning ham protsessual huquqqa ega ekanligi tan olinishi Munitsipiyalar keyinchalik “actors”lar orqali nafaqat fuqarolik protsessida, balki biror bitimni tuzishda ham harakat qildilarki, buning natijasida bitimlarning huquqiy holati muammosi uzoq payt tushunarsiz bo’lib qolganligi Rimdagi siyosiy vaziyat yuridik shaxslar g’oyasining mustahkamlanishiga yo’l qo’ymaganligi, imperiya o’rnatilgach, imperator hukumati kuchayib borgani sari imperatorning shaxsiy g’aznasi “fiscus” asta-sekinlik bilan Rimning shahar g’aznasi hisoblangan avvalgi “aerarium” davlat g’aznasini yemirib bora boshlagani, shu taxlit “fiscus” xususiy huquqa bo’ysunuvchi, tobega aylanishi, lekin davlatning barcha mulkiga egalik qilish huquqi imperatorga berilishi, xususiy mulk huquqiga ega bo’lish g’oyasi bilan o’ziga keng yo’l ochgan davlat esa “princeps” shaxslarning davlatga to’planishi sababli siqib chiqarilishi

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Bunday g’oyalar ko’p sonli “priveligia fisci” azaldan qo’lga kiritilmagan davlat g’aznasining mulki kuchini unchalik mustahkamlamaganligi, davlat g’aznasining majburiy talablari sifatida qarzdorning barcha mulkini garov huquqi bilan ta’minlanishi, qolgan kreditorlar va boshqalarning ham talablari qondirilishi belgilanib, bunday imtiyozlar imperator va uning rafiqasiga tegishli bo’lgan shaxsiy mulkka nisbatan qo’llanganligi va o’z navbatida ular davlat mulkining huquqiy holatiga xilof hisoblanmaganligi Yuridik shaxslar – jismoniy shaxslarning birlashib, ularga o’z huquqlarini, vakolatlarini o’tkazish asosida tuzilgan birlashmalar, korporatsiyalar, diniy ittifoqlar, hunarmandlarning kasaba uyushmalari, non yopuvchi tashkilotlar, sudyalarning yig’indisini boshqaruvchi tashkiliy birliklar

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Muassasalar bundan ikki yarim ming yil avval qadimgi Rim davlatida vujudga kelganligi, rim huquqiga oid manbalarda yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan ko’pgina xayriya muassasalar qayd qilinganligi, bunday muassasalarga cherkovlar, kasalxonalar, maktablar, mehribonlik uylari, harbiylar uchun maxsus kasalxonalar kabi tashkilotlar kirganligi, mil.avv. II asrda imperatorlarning xayrixohligi natijasida muassasalarning soni ham, turlari ham ko’payganligi Qadimgi Rimda xayriya muassasalari orasida yetim qolgan bolalar va judayam qashshoq hayot kechiruvchi oilalardagi farzandlarni o’z bag’riga olgan va ularga har tomonlama yordam ko’rsatgan “alimenta” deb atalgan muassasalar mavjud bo’lganligi, ushbu muassasalar mil.avv. I asrda Rim imperatori Nerva (mil.avv. 33-yil) hukmronligi davrida vujudga kelganligi, bu muassasalar keyinchalik shaxsan imperatorlar tomonidan vujudga keltirila boshlanganligi, ular imperatorlarning buyrug’i bilan shaharning mansabdor shaxslari tomonidan moddiy jihatdan ta’minlab turilganligi, bu jarayonda shaxsan kvestor (konsulning sudlov va moliyaviy ishlar bo’yicha yordamchisi) ham qatnashganligi, aliment muassasalari faqatgina insonparvarlik maqsadida faoliyat yuritib, ko’rsatilgan yordamlarning barchasi beg’araz hisoblanganligi, alimentdan nafaqat yetim bolalar va og’ir sharoitdagi oilalarning qatnasha olmaydigan bolalar ham, yetim qolgan va yolg’iz qizlar ham foydalanganligi 82-161-yillarda Rimda yetim qolgan qizlar uchun alohida stipendiyalar (stipendium) ajratilgan, aliment muassasalarning ko’payishida va rivojlanishida Pliniy, Antonin Piy, Septimiy Sever (222-235) kabi imperatorlarning faoliyati katta rol o’ynaganligi, bu muassasalar fuqarolik- huquqiy munosabatlarda yuridik shaxs sifatida qatnasha oladigan, aniq bir xayriya maqsadlarida faoliyat olib boradigan va o’zining jamg’armasiga ega bo’lgan tashkilotlar bo’lgan

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Dafn marosimlarini o’tkazuvchi kollegiyalar (collegia tenuiorum, collegia funeraticia) bo’lib, ular I asrning ikkinchi yarmida tashkil topganligi, qadimgi rimliklar o’z tanalarining nafaqat tiriklik paytidagi holatiga, balki uning vafot etganlaridan keyin qanday ahvolda bo’lishi haqida ham qayg’urganligi, I-IV asrlarga oid manbalarda ko’rsatilishicha, o’sha davrdagi jamiyatning boy odamlari shahar tashqarisidan o’zlari va o’z yaqinlari uchun oilaviy mozor uchun yerlar sotib olganligi Bundan farqli ravishda aholining qashshoq qatlami bunday imkoniyatga ega bo’lmaganligi va dafn marosimini o’tkazuvchi kollegiya (collegia teniorium)ga a’zo bo’lganligi, bu kollegiyaning a’zolari har oyda uning hisobiga ma’lum miqdorda pul o’tkazib turishlari natijasida o’zlari uchun dafn etiladigan joy sotib olish huquqiga ega bo’lganligi, lekin ular o’zlariga tegishli yerga ega bo’lganlaridan keyin ham kollegiya bilan bo’lgan aloqalarini uzib qo’ymaganligi, ushbu jamiyat o’zining a’zolariga yer ajratib berish bilan birga ular vafot etganlaridan so’ng, tegishli diniy rasm-rusumlarning o’tkazilishini ham ta’minlaganligi, bu kollegiyaga jamiyatning quyi qatlamiga mansub shaxslar, ozod qilingan shaxslar (libertine), o’z xo’jayinining ruxsati bilan qullar va shu kabi shaxslar a’zo bo’lganlar (tenuis – lotincha “kambag’al”) Xarakterli xususiyati shundaki, ular ham jamoat muassasalariga, ham muassasalarga xos xususiyatlarga egaligi. Xususan, jamoat tashkilotiga xos xususiyati quyidagilar: 1) collegia tenioriumning asosida jamoat tashkilotchiligi yotishi; 2) uning a’zolari huquq va majburiyatlarda teng bo’lganligi va uni boshqarganligi, umumiy kelishuv asosida uning faoliyatini to’xtatib qo’yish huquqiga ega bo’lganligi; 3) oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalar uning faol a’zolarining shaxsiy xohish-istagi orqali amalga oshirilganligi Collegia teniorium Rim huquqiga oid manbalarda xayriya muassasasi sifatida talqin qilinishi, chunki xristian cherkovi vaqt o’tishi bilan uni mablag’ bilan to’liq yoki qisman ta’minlab tura boshlashi va uning bosh asoschisiga aylanishi, endi mazkur muassasaning asosiy ishchi va boshqaruvchilarini xristian cherkovi vakillari tashkil etib, bu muassasaning xayriya va boshqa maqsadlarini ko’zlovchi faoliyati ular tomonidan boshqarilib turiladigan bo’lishi Collegia teniorium jamoat tashkiloti sifatida talqin qilinganda ham, muassasa sifatida talqin qilinganda ham shuni ko’rish mumkinki, uning bosh maqsadi va vazifasi aholining qashshoq va qiyin ahvolda hayot kechiruvchi qatlamiga yordam berish, ularni bir oila sifatida birlashtirish hamda ularga har tomonlama muruvvat ko’rsatish

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR “ Ad pia causa” deb atalgan xayriya muassasalari ham mavjud bo’lib, ular imperator Konstantin (306-337) hukmronligi davrida vujudga kelganligi, ushbu muassasalar tarkibiga kasalxonalar (nosocomial), qariyalar uylari (gerontocomia), yangi tug’ilgan chaqaloqlarni boquvchi uylar (brephotrophia), yetim qolganlar uchun yashash joylari (orphanotrophia), qashshoqlar uchun yashash joylari (ptochotrophia), uysiz bechoralar va musofirlar uchun yashash joylari (xenodochia yoki xenones) hamda beva ayollar uchun yashash joylari kirganligi, xayriya muassasalaridagi bunday xilma-xillik ularning turli xil yo’nalishlarda rivoj topganidan dalolat berishi “ Ad pia causa”ning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularning faoliyati ma’lum bir belgilab qo’yilgan maqsadni amalga oshirish bilangina chegaralab qo’yilmaganligi, ya’ni aniq bir xayriya maqsadini ko’zlab vujudga keltirilgan muassasa boshqa bir xayriya maqsadidagi faoliyatni ham amalga oshirganligi, masalan, bemorlarni davolash maqsadida amalga qurilgan kasalxonalardan bemorlardan tashqari yashash joyga muhtoj, nochor ahvolda bo’lgan boshqa shaxslar ham o’zlariga boshpana topganligi Lotin manbalarida “xenodochia”, “xenones” tarzida tilga olingan, uysiz bechoralar va darveshona hayot kechiruvchilarni o’z bag’riga olgan xayriya muassasalarining orqasidan IV asr o’rtalaridan boshlab shunga o’xshash boshqa turdagi muassasalar soni va turi jihatidan ko’payib borishi, jumladan, ushbu davrda birgina Konstantinopol shahrida ularning soni 35 tani tashkil etishi, keyinchalik bunday muassasalar G’arbiy Yevropada ham tashkil topa boshlaganligi Turli xil yo’nalishlarda faoliyat ko’rsatgan muassasalarning ilk tashkil topish davrlarida imperator xazinasining muruvvat va xayr-ehson maqsadida sarf qilinadigan bir qismi sifatida qaralganligi, lekin xristian dinining keng yoyilishi va davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan mustaqil faoliyat yuritish huquqiga, ya’ni yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan muassasalar vujudga kela boshlaganligi, bu muassasalar (asosan alohida cherkovlar) mulk sotib olish yoki vasiyat bo’yicha unga egalik qilish, kreditor bo’lish, sudda ishtirok etish kabi huquqlarga egaligi

YURIDIK SHAXSLAR. FONDLAR VA KORPORATSIYALAR Yuqoridagi huquqlarga vaqt o’tishi bilan cherkov nazorati ostida bo’lgan boshqa muassasalar ham ega bo’la boshlaganligi, mustaqil yuridik shaxs hisoblangan mazkur xayriya muassasalari umumiy nom bilan “piae causae”, “piae corpora”, “venerabiles domus” deb atalganligi, bu muassalarning faoliyatini yuritib turuvchi va nazorat qilib turuvchi shaxslar “oeconomus” deb atalishi, lekin Rim huquqi barcha yuridik shaxslar singari jamiyatda mavjud bo’lgan mazkur muassasalarning ham huquqiy maqomi to’g’risida mufassil bir ta’rif qoldirmaganligi Ilk muassasalar (alimenta, sollegia tenuiorum) Rim imperiyasining G’arbiy qismida – G’arbiy Yevropada vujudga kelganligi va bir xil yo’nalishda rivojlanib borganligi, ular IV asrga kelib, Sharqiy Rim imperiyasi – Vizantiyada soni va turi jihatidan G’arbga qaraganda ancha yuqorilab ketganligi VII asrdan boshlab slavyan xalqlarining ham o’z davlatlariga asos sola boshlashi bilan Vizantiya imperiyasi bilan turli jabhalardagi siyosiy, ijtimoiy aloqalar yo’lga qo’yilganligi va bu aloqalarning rivojlanib borishi bilan X-XII asrlarda muassasalar slavyan davlatlarida ham vujudga kela boshlaganligi, ayniqsa, X asrda (988) slavyanlarning Vizantiyadan xristianlikni qabul qilishi bu jarayonning yanada jadallashuviga, shu asnoda turli xil muassasalar to’g’risidagi tushunchalar turli mamlakatlariga tarqalganligi, bu esa muassasalarning boshqa davlatlarda ham tashkil topishiga olib kelganligi Muassasa – fuqarolik munosabatlarida huquqning mustaqil subyekti sifatida qatnasha oladigan va aniq bir maqsad yo’lida tijoratga oid bo’lmagan faoliyat, Fuqarolik kodeksining 76-moddasi : “Boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki tijoratchilikdan iborat bo’lmagan vazifalarni amalga oshirish uchun mulkdor tomonidan tashkil etilgan va to’la yoki qisman ta’minlab turiladigan tashkilot muassasa hisoblanadi” Muassasalar qatoriga davlat va mahalliy hokimiyat organlari, ta’lim, fan, madaniyat, sog’liqni saqlash, sportni boshqarib turuvchi tashkilotlar – maktablar, oliy ta’lim muassasalari, institutlar, kasalxonalar, muzeylar, kutubxonalar, sud-prokuratura organlari va h.k. Muassasalar ularni vujudga keltiruvchi subyektlarga qarab ommaviy (davlat va mahalliy hokimiyatga tegishli) va xususiy (jismoniy va yuridik shaxs tomonidan asos solingan) bo’lishi mumkinligi

HUQUQIY LAYOQATNING KAMAYTIRILISHI (CAPITUS DEMINITIO) Rim fuqarolarida muomala layoqatining cheklanishi: Muomala layoqatiga ega bo’lmaganlar: 1) 7 yoshgacha bo’lgan shaxslar; 2) ruhiy kasallar va aqli ojizlar, ularga vasiylar tayinlangan Muomala layoqati cheklanganlar: 1) 7 yoshdan 14 yoshgacha bo’lgan shaxslar; 2) isrofgarlar; 3) vijdonsiz nomini olganlar; 4) ayollar Muomala layoqatiga ega bo’lganlar: 1) 14 yoshdan 25 yoshgacha bo’lgan shaxslar; 2) pretor ushbu shaxslarning iltimosi bo’yicha ularga restitutsiya berishi mumkin bo’lganligi; 3) II asrdan boshlab bu shaxslar ayrim bitimlar haqiqiy deb tan olinishi uchun o’zlariga vasiy tayinlashlarini talab qilishlari mumkinligi

E ’T I B O R I N G I Z U C H U N T A S H A K K U R !!!

O'xshashlar

Rim huquqida shartnomalar

Rim huquqida oilaviy-huquqiy munosabatlar

Rim huquqida mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar

Rim huquqi tushunchasi va predmeti

Fuqarolik huquqida bitimlar