Rim huquqida shartnomalar - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqida shartnomalar

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

449.4365234375 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQIDA SHARTNOMALAR

REJA: • Rim shartnoma huquqining rivojlanishi • Qat’iy huquq (stricti iuris) va insoflilikka (bonae fidei) asoslangan shartnomalar • Ikki tomonlama va bir tomonlama shartnomalar • Shartnomalarning haqiqiyligi shartlari • Shartnoma tuzish. Vakillik • Verbal shartnomalar – stipulyatsiya va boshqalar • Literal shartnomalar – kirim-chiqim kitobiga kiritilgan yozuvlar, singraf va xirograflar • Real shartnomalar oldi–sotdi, ijara, pudrat, shirkat, topshiriq va boshqalar • Nomsiz shartnomalar – ayirboshlash, vositachilik, inspeksiya • Shartnomaning alohida turlari. Paktlar va kvazikontraktlar

VERBAL SHARTNOMALAR – STIPULYATSIYA VA BOSHQALAR Verbal shartnomalar shartnomalar ichida eng qadimiy shartnomalardan biri U odatda og’zaki kelishuv ko’rinishida bo’lib, belgilangan so’zlarni ifodalash yo’li bilan huquqiy kuchga ega bo’lgan Shartnomani tuzish uchun stipulyatsiyani amalga oshirish verbal shartnomaning asosiy ko’rinishidir Agar berilgan savol qisman javobni ifodalovchi mazmun kasb etib, savol bilan javob o’zaro mos bo’lsa, masalan: “200 sestertsiy berishga va’da berasanmi?” degan savolga “va’da beraman” degan javob bo’lsa, u holda stipulyatsiya amalga oshirildi deb hisoblangan Agar mabodo, “200 sestertsiy berishga va’da berasanmi?” degan savolga “100 sestertsiy beraman” yoki “bilmayman” degan mavhum javob bo’lsa, bunday holatda shartnoma tuzishda stipulyatsiya amalga oshmagan deb hisoblangan Imperiya davrida stipulyatsiyani amalga oshirish ancha zaiflashib qoldi. Savol-javob shaklining qanday ko’rinishda bo’lishidan qat’iy nazar, stipulyatsiya haqiqiy deb hisoblangan. Stipulyatsiya nafaqat lotin tilida, balki boshqa tillarda ham amalga oshirilgan Respublika tugatilayotgan davrdan boshlab, stipulyatsiya o’zining sof og’zaki shartnoma sifatidagi qiymatini yo’qotib, yozma akt sifatida rasmiylashtirila boshlangan. Shu yo’sinda stipulyatsiya yozma ravishda shartnoma qiyofasini aks etgan Mashhur huquqshunos Pavelning e’tirof etishicha: “ Agar hujjatda kimdir nimanidir kimgadir yozma ravishda va’da qilgan bo’lsa, u holda bu savolga munosib javob bo’lishi shart deb hisoblangan ” Stipulyatsiya majburiyati bir tomonlama bo’lgan, ya’ni bir tomon faqat huquqqa, ikkinchi tomon esa va’da qilingan vazifani bajarish majburiyatiga ega bo’lgan. Hakam qarzdorning va’dasini mazmuniga o’zicha o’zgartirishlar kirita olmagan

VERBAL SHARTNOMALAR – STIPULYATSIYA VA BOSHQALAR Mavhum shartnomani amalga oshirish asosida stipulyatsiya mavjud bo’lgan. Ya’ni, zaruriy savol-javob o’tkazilganda, hech kim majburiyat asosini va kelishuv maqsadini izlamasligi kerak Stipulyatsiyaning bunday mavhum xarakteri har qanday munosabatlar bo’yicha majburiyatlarni amalga oshirganlar uchun qulay bo’lib, stipulyatsiyaning bunday shakli ashyo xarid qilganda to’lovni amalga oshirishda hamda qarz majburiyatini olganda anchagina qo’l kelgan Majburiyatlar bajarilmay qolgan holda javobgarni aniqlashda (masalan: “Agar belgilangan muddatga uyni bo’shatmasang, 100 sestertsiy (haqini) to’lashni va’da qilasanmi?”) stipulyatsiya qo’llanilgan Stipulyatsiyadan novatsiyani amalga oshirishda (avval mavjud majburiyatlarni tugatib, uning o’rniga stipulyatsiya yo’li bilan keyin yuzaga kelgan yangisi bilan almashtirish) foydalanilgan Stipulyatsiyaviy kelishuv qarzdordan majburiyatlarga so’zsiz itoat qilishni talab qilgan. Hatto salgina ehtiyotsizlik oqibatida ham qarzdor javobgar hisoblangan Verbal shartnomalarga ozod etilgan qulning o’z xo’jayiniga bergan va’dasi hamda yangi oila qurayotganda kelinga sep berish majburiyatlari ham kirgan Ozod etilgan qulning o’z xo’jayniga bergan va’dasi – ozod etilgan qullarning majburiyati bo’lib, u o’zining aniq majburiyatlarini sobiq xo’jayni manfaati, uning foydasiga bajarishi shart bo’lgan. Odatda bu va’da ozod etilgan qul tomonidan qasamyod shaklida berilgan Yangi oila qurayotganda sep berish majburiyatlari kelinning otasi yoki kelinning o’zi yo kelinning qarindoshlari tomonidan og’zaki yo’l bilan belgilangan

LITERAL SHARTNOMALAR – KIRIM-CHIQIM KITOBIGA KIRITILGAN YOZUVLAR, SINGRAF VA XIROGRAFLAR Literal shartnomalar – shartnoma tuzishda vujudga kelgan va verbal shartnomalardan farqli ravishda faqat yozma shaklni talab qiluvchi kelishuvdir Respublika tugatilayotgan davrda literal shartnomaning ilk shakllaridan biri – kirim-chiqimni jurnalga qayd etish vujudga keldi. Bu shakl qandaydir yangi, ilk bora vujudga kelgan majburiyat emas edi. Bu majburiyat ilgari mavjud bo’lgan boshqa asosdagi majburiyatni mazmunan almashtirdi (masalan, xarid asosidagi qarzdorlik) Agar qarzdorga berilgan pulning miqdori kreditorning kitobiga qayd etilgan bo’lib, qarzdor ham o’z burchini tan olib, kitobiga kreditordan olingan pul miqdorini qayd etgan bo’lsa, bunday holatda literal shartnoma tuzish hisoblangan Imperiya davrida (III asrda) yuqoridagi shakl o’z ahamiyatini yo’qotdi Singraflar – yozma majburiyat ko’rinishidagi qarzdorlik tilxati bo’lib, u foizga qarz olish zamirida vujudga kelgan. Singraflar uchinchi shaxs tomonidan quyidagicha bayon qilingan: “Titsiy Leyga 100 sestertsiy qarz”. Bundan qarzdorlik tilxatlari guvohlar ishtirokida tuzilib, ular tomonidan imzolangan Xirograflar – imperiya davrida singraflar o’rniga vujudga kelgan yozma ravishdagi qarzdorlik majburiyati. Xirograflar guvohlar imzosini talab qilmagan va birinchi shaxs tomonidan quyidagicha tuzilgan: “Men, Tit Leydan 100 sestertsiy qarzman”

REAL SHARTNOMALAR OLDI–SOTDI, IJARA, PUDRAT, SHIRKAT, TOPSHIRIQ VA BOSHQALAR Real shartnomalar mahsulot oldi-sotdisi paytida, bir vaqtning o’zida vujudga kelgan. Real shartnomalarga qarz, ssuda, omonat saqlash hamda garov shartnomalari kirgan Qarz shartnomasi – bir tomon (qarz beruvchi) ikkinchi tomoga pul mablag’i yoki belgilangan xususiyatidan kelib chiqib boshqa mahsulotni bergan, qarz oluvchi esa shartnomada ko’rsatilgan muddat tugagach, shartnomada belgilangan miqdordagi pul mablag’i yoki olingan mahsulotga o’xshash o’sha xildagi boshqa mahsulotni o’shancha miqdorda to’lagan Qarz shartnomasining xususiyatlari: 1) qarz - real shartnoma, tomonlarning o’zaro kelishuvidan so’ng mahsulot ayirboshlanadigan paytdan boshlab huquqiy kuchga ega bo’lgan 2) miqdor, vazn va o’lcham jihatdan bir xil belgi va xususiyatiga ega bo’lgan mahsulotlar qarzga berilgan 3) qarz beruvchi mahsulotni qarz oluvchining shaxsiy ixtiyoriga, keyinchalik undan erkin foydalanishi uchun bergan 4) shartnoma muddati tugagach, qarz oluvchi o’shancha miqdordagi bir xil xususiyatga ega bo’lgan mahsulotni qaytarishi zarur bo’lgan

QARZ SHARTNOMASI Olingan qarzni qaytarish muddati shartnomada (muddat aniq sana bilan ko’rsatilgan) yoki qarz beruvchining talabiga ko’ra belgilangan. Qarzga olingan mablag’ uchun foiz belgilanmagan. Biroq, amalda foizlar belgilangan alohida verbal yoki stipulyatsion shartnomalar tuzilgan Belgilangan foizlar miqdori turlicha bo’lgan. Foizning eng ko’p miqdori mumtoz davrda bir oyda 1 foizni, Yustinian davrida esa bir yilda 6 foizni tashkil etgan. Foiz ustiga foiz qo’shish taqiqlangan Mazkur shartnoma bo’yicha mahsulot oldi-sotdisi o’tkazilgach, mahsulotning holatiga javobgarlik qarz oluvchining zimmasiga yuklangan. Odatda qarz oluvchi qarzni undirayotganida tilxat yozib kreditorga bergan, ba’zan qarzga olingan mahsulotini qaytarguniga qadar bergan Natijada, qarz beruvchi shartnomada belgilangan mahsulotni bermagan, biroq uning o’rniga mahsulot yoki pul to’lashni qarz oluvchidan talab qilgan. Shu kabi dalillar ommaviy tus olganda, bunday ma’suliyatsiz kreditorga qarshi qarzdor pretordan yordam olish huquqini qo’lga kiritgan Bunday jabrdiyda qarzdor birinchi bo’lib, ma’suliyatsiz kreditorga qarshi da’vo qo’zg’atish huquqiga ega bo’lgan. Agar kreditor pul berdim deb, aslida bermagan pulini qarzdordan da’vo qilsa, javobgarga inkor etish (exeptio doli) huquqi berilgan, bu esa o’ta og’ir ma’suliyatsizlikda ayblash deb sanalgan

SSUDA SHARTNOMASI Ssuda shartnomasi – bir tomon (ssuda oluvchi)ning ikkinchi tomon (ssuda beruvchi)ga tegishli ashyodan yakka tartibda vaqtincha beg’araz foydalanish majburiyatini oladi, ashyodan foydalanib bo’lgach, ikkinchi tomon ham xuddi o’sha ashyodan foydalanishi mumkin. Ssuda shartomasining o’ziga xos xussuiyatlari: 1) qarz shartnomasi kabi ssuda shartnomasi real shartnomadir, bu shartnomaning majburiyatlari ashyoni ssuda oluvchiga berilgandan so’ng yuzaga keladi. 2) agar qarz shartnomasida o’zining ma’lum xususiyatiga ega ashyolar bilan oldi-berdi qilingan bo’lsa, ssuda shartnomasida yakka tartibdagi ashyolar bilan oldi-berdi qilingan. Bu ashyolarni ssuda oluvchi ssuda beruvchiga albatta qaytarib berishi zarur edi 3) agar qarz shartnomasida ashyo xususiy mulk sifatida berilgan bo’lsa, ssuda shartnomasida predmet beg’araz foydalanish uchun vaqtincha berilgan, shartnomada belgilangan muddat tugagach, ssuda oluvchi ashyoni bus-butun holda qaytarishga majbur bo’lgan 4) agar qarz shartnomasida bir tomonning majburiyatga egaligi ko’rsatilgan bo’lsa (qarz beruvchining hech qanday majburiyati bo’lmay, faqat talab qilish huquqiga ega bo’lgan) ssuda shartnomasida esa bir tomonlama emas, balki unda ssuda beruvchi zimmasidagi u yoki bu majburiyat ko’rsatilgan. Bu esa o’z navbatida ssuda oluvchini olgan ashyosi orqasidan ziyon ko’rishga, masalan, ssuda beruvchi podani zaharlayotgan kasal chorvani yoki davolashga muhtoj bo’lgan kasalmand qulni bergan hollarda uning ahvolini yaxshilash uchun katta sarf-xarajat qilishga olib kelgan 5) ssuda shartnomasida qing’irliklar mavjud bo’lsayu, undan ssuda beruvchi bexabar bo’lsa, bunday holatda u hech qanday javobgarlikka tortilmagan

SSUDA SHARTNOMASI 6) Agar qarz shartnomasida olingan ashyoning tasodifan halokatga yuz tutishida aybdorlikni qarz oluvchining zimmasiga yuklagan bo’lsa, ssuda shartnomasida esa aybdorlikni ssuda beruvchi zimmasiga yuklagan , ayni paytda ssuda shartnomasiga ko’ra, ssuda oluvchining zimmasiga ashyoni ehtiyot qilib saqlashning qat’iy majburiyati yuklatilgan 7) ashyoga ssuda oluvchi tomonidan hatto arzimas darajada shikast yetkazilgan holda ham u yetkazilgan zarar uchun tovon to’lashga majbur bo’lgan, qonun foydalanuvchining ashyodan shikast yetkazmay, ehyiyotkorlik bilan, avaylab foydalanishni talab qilgan 8) ssuda beruvchi yetkazilgan ziyon uchun ssuda oluvchiga nisbatan da’vo qo’zg’atish huquqiga ega bo’lgan, ssuda beruvchining da’vosi “action commodati directa” (ssudadan to’g’ridan- to’g’ri, asosiy da’vo ), ssuda oluvchining da’vosi esa – “action commodity contaria” (qarama-qarshi yuzaga eklishi mumkin bo’lgan va bo’lmagan to’qnashuv da’vosi) deb atalgan

OMONAT SAQLASH SHARTNOMASI Omonat saqlash shartnomasi – bir shaxs (saqlovchi, depozitariy) boshqa bir shaxs (yuk topshiruvchi, deponent)dan yakka tartibda yuk qabul qilib, qaytib olguniga qadar uni beg’araz saqlab berish majburiyatini oladi va saqlash muddati tugagach, yukni yuk topshirgan shaxsga bus-butun, beshikast holda qaytaradi . Bu shartnomaning xususiyatlari quyidagilar: 1) real shartnoma bo’lib, yuk topshirilgan zahotiyoq yuzaga keladi 2) shartnoma predmeti yakka tartibda belgilangan ashyo bo’lib, saqlash muddati tugagach, mazkur ashyo o’z egasi (deponent)ga qaytarilishi shart 3) beg’araz shartnoma bo’lib, yukni saqlovchi o’ziga topshirilgan ashyoni xuddi haqiqiy egasidek avaylab saqlashi lozim bo’lgan. Ehtiyotsizlik oqibatida yuk saqlovchi ashyoga qo’pollik bilan shikast yetkazgan holda unga javobgar bo’ladi. Gayning e’tirof etishicha, yuk saqlovchi (depozitariy) qanday odam bilan shartnoma tuzayotganini ya’ni, halol, vijdonli insonmi yoki nopok firibgarmi – buni yaxshi tushunishi zarur bo’lgan. Bu qoida 2 holatda istisno etilgan: Yuk saqlovchining o’zi yukni saqlash uchun yordamga muhtoj bo’lsa (ashyoga shikast yetsa, yo’qolsa yoki hatto salgina ehtiyotsizlik qilib uni avaylab saqlamasa, buning uchun javobgar bo’lgan) Ashyo oldi-sotdisi favqulodda holatlarda, masalan yong’in paytida o’tkazilsa, bu holat bo’yicha yuk saqlovchining ma’suliyati yanada ortib, u ashyoga yetkazilgan shikast uchun yuk topshiruvchi oldida 2 barobar javobgar sanalgan. Ulpian aytganidek, bunday holatda yuk topshiruvchi o’ziga depozitariy tanlash imkoniyatiga ega bo’lmasdan, tavakkal qilishdan o’zga chorasi qolmagan 4) ashyoni ma’lum muddatga yoki zarurat tug’ilsa, olinguniga qadar topshirilishi mumkin bo’lgan 5) ssuda shartnomasi kabi, omonat saqlash shartnomasida ham himoyadagi yukni to’g’ridan to’gri yuk topshiruvchi “action directa” da’vosiga ko’ra qaytarish talabi qo’yilgan, agar yuk topshiruvchi topshirayotgan ashyosini shikastlanganligini o’zi bilmagan holda yuk qabul qiluvchiga topshirib, unga zarar yetkazsa, bunday holatda yuk qabul qiluvchiga yuk topshiruvchiga nisbatan yetkazilgan ziyonni qoplash uchun “action depositi contraria” da’vo qilish huquqi berilgan

KONSESSUAL SHARTNOMALAR HAMDA OLDI-SOTDI SHARTNOMASI Konsessual shartnomalar – tomonlarning oddiy kelishuvi, ya’ni konsessus natijasida yuzaga keladi. Bunday shartnomalar jumlasiga oldi-sotdi, pudrat, mulk ijarasi, shirkat, topshiriq va boshqa shartnomalar kiradi Oldi-sotdi shartnomasi – bir tomon (sotuvchi) ikkinchi tomon (xaridor)ga ashyoni taqdim etish, xaridor esa o’zi xarid qilgan mol-mulki uchun ma’lum pul mablag’ini to’lash majburiyatini oladi. Mazkur shartnomaning farqli tomoni shundaki, unda tovar va uning naqd to’lov narxi ask etadi Ushbu shartnomaning predmeti – yakka holdagi muomaladan olinmagan, imkon qadar jonli narsalar bo’lgan. Rim huquqi tabiatda hali mavjud bo’lmagan, masalan, endigina unib chiqayotgan hosilni ham savdoga qo’yishga ruxsat bergan. Bunday shartnoma ma’lum muddatga kechiktirilib, hosil yig’imidan keyin imzolangan. Jonli bo’lmagan mahsulotlar ham oldi-sotdi shartnomasining predmeti hisoblangan Narxlar aniq belgilangan pul miqdorida ifodalangan bo’lib, u ashyoning haqiqiy qiymatiga muvofiq bo’lishi zarur edi Mazkur shartnomada xuddi ikki tomonlama kelishuvdagidek sotuvchining majburiyatlari ham belgilangan. Sotuvchi ashyoni xaridorning mulki sifatida berishga majbur edi Bunda ashyo yaroqli holatda bo’lishi zarur edi. Qadimgi Rim huquqi qonunlar to’plamiga muvofiq, sotuvchi ashyoning kamchiligini bilsayu, bu haqda aytmasa, u javobgar sanalgan Sotuvchi xaridorga aslida yo’q bo’lgan ( aslida mavjud bo’lmagan ashyoning sifatiga kafil bo’lsa hamda garchi ashyoning kamchiligi bo’lsada, kamchiligi yo’q deb ishontirsa) narsani va’da qilsa ham javobgarlikka tortilgan

OLDI-SOTDI SHARTNOMASI Kurul ediktlari kiritgan qoidaga muvofiq, sotuvchi xaridorni ishga yollash uchun sotilayotgan qulni yoki sotilayotgan chorvaning kamchiligi to’g’risida xabardor qilishga majbur bo’lgan Agar ashyoning kamchiligi topilsa, sotuvchi ashyo narxiga 2 barobar haq to’lashga majbur bo’lar edi Da’voning 2 xil turi mavjud bo’lgan: 1) 6 oylik da’vo muddati bilan – shartnomani bekor qilish to’g’risidagi; 2) bir yillik da’vo muddati bilan – xarid narxini qisqartirish to’g’risidagi Vaqt o’tishi bilan sotuvchi ashyoning oldindan o’zi bilmagan kamchiliklari uchun javob bergan Sotuvchi ashyosini sotayotgan paytda xaridorning talabiga muvofiq eviktsiya holatida xarid narxining 2 barobari miqdorida to’lashning stipulyatsion majburiyatini o’z zimmasiga oladi Eviktsiya - (evincere so'zidan - talab qilish, sud qilish) xaridorni sotuvchi tomonidan xaridorga buyumni topshirishdan oldin paydo bo'lgan huquq asosida uchinchi shaxs tomonidan sudlanganligi sababli sotib oluvchidan olingan narsaga egalik huquqidan mahrum qilish Ba’zan shunday bo’ladiki, ashyoni mulkning shaxsiy egasi sotmaydi. Bunday holatda mulk egasi yoki uning vakili xaridorga odatdagi mulkiy da’voni qo’zg’ashi mumkin. Shuning uchun qonun xaridorga sotuvchidan eviktsiya holatida kafolat talab qilish huquqini bergan Agar sotuvchi shunday kafolat berishdan bosh tortsa, u holda xaridor bevosita oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha da’vo qilib, arz qilishi mumkin bo’lgan Agar shartnoma tuzilayotgan paytda tomonlar boshqa qoidalarga rioya qilmasa, ashyoning tasodifiy nobud bo’lishi uchun javobgarlik ma’suliyati xaridor zimmasiga yuklangan

IJARA SHARTNOMASI Rim huquqida ijara shartnomasining 3 xil turi mavjud edi: 1) ashyolarni ijaraga berish; 2) xizmatlar ijarasi va 3) ishga yollash Ashyolarni ijaraga berish shartnomasi – bir tomon (ijaraga beruvchi) ikkinchi tomon (ijaraga oluvchi)ga zarur ashyolarni vaqtinchalik foydalanishga berish, ikkinchi tomon esa mazkur ashyolarni foydalangani uchun haqini to’lash va belgilangan muddatda qaytarish majburiyatini oladi Ijaraga beruvchining majburiyatlari: 1) yakka tartibda belgilangan ashyoni (harakatdagi yoki harakatsiz) vaqtincha foydalanishga ijaraga oluvchiga berish 2) ashyoni to’la yaroqli holatda taqdim etish 3) zarur hollarda ijaraga oluvchiga yordam ko’rsatish 4) agar ijaraga beruvchining aybi bilan ashyoda biror kamchilik topilsa, ijaraga oluvchiga yetkazilgan ziyon boshqa xarajatlar o’rnini qoplash uchun haqini to’lashi (binobarin, ijaraga bergan tomon har qanday ayb uchun javobgar hisoblangan ) 5) topshirilgan ashyolar uchun soliqlar va boshqa to’lovlarni to’lash

IJARA SHARTNOMASI Agar foydalanish jarayonida ashyo yaroqsiz holga keltirilsa va bunda ijaraga olgan tomonning aybi bo’lmasa, u holda u ijaraga beruvchining oldida javobgar sanalmagan. Biroq, ijarachi tomon ashyoning yaroqsiz yotgan vaqti uchun ijaraga beruvchidan tovon to’lashni talab qilishga haqli bo’lmagan. Shuning uchun bunday holatda butun ma’suliyat ijarachining zimmasida bo’lgan: Ijaraga oluvchining majburiyatlari: 1) ijara to’lovini to’lash 2) ijaraga olingan ashyoga ziyon yetkazmagan holda mo’ljallagan xo’jalik yumushida foydalanish 3) shartnoma muddati tugagach, ashyoni egasiga bus-butun va yaroqli holda qaytarish Odatda, ijara to’lovi belgilangan pul mablag’i bilan ifodalangan, ammo yer uchastkasining ijara shartnomasida esa to’lovni natura (bug’doy yoki mahsulot) bilan qaytarish ham mumkin bo’lgan Umumiy qoidaga muvofiq, ijara to’lovi ma’lum vaqt oralig’ida to’lanishi mumkin bo’lgan. Agar bu to’lov oldindan yoki shu davr mobaynida to’lab qo’yilgan bo’lsayu, ijarachi ashyodan foydalana olmagan bo’lib, bunda uning aybi bo’lmasa, u holda ijarachiga ijara to’lovini qaytarib olishni talab qilish huquqi berilgan

IJARA SHARTNOMASI Qishloq xo’jalik yerlarini ijaraga olishda quyidagi qoidalarga rioya qilingan: 1) agar tasodifiy tabiiy ofatlar oqibatida hosil yakson bo’lsa, ijarachi ijara to’lovini to’lamaydi 2) hosil yaxshi bo’lmagan yillarda yerni ijarag beruvchi ijara to’lovini qisqartirishi kerak, hosil yaxshi bo’lmagani yil uchun keyingi hosil yaxshi bo’lgan yillarda ijara to’lovini qoplash uchun undirib olish mumkin bo’lgan Ijara shartnomasiga muvofiq, ijarachi ijaraga olingan ashyoni boshqa shaxsga ijaraga berishga haqli (agar shartnomada boshqacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa). Biroq, bu asosiy shartnoma majburiyatlarini bekor qila olmaydi Shartnomani quydagi hollarda tugatish mumkin bo’lgan: 1) shartnoma muddati tugagach 2) ijaraga oluvchi ijara to’lovini 2 yil ichida to’lamagan holatda 3) ijarachi ijaraga olgan mulkini suisste’mol qilsa (agar uni ishdan chiqarsa) 4) agar taqdim etgan ashyo foydalanishga yaroqsiz bo’lsa yoki undan foydalanishda biror jiddiy xavf tug’dirsa 5) agar berilgan ashyo birinchi tomonga zarur bo’lib qolsa 6) ashyo o’z vaqtida qaytarilmasa, ijaraga beruvchi shartnomadan voz kechishi 7) tomonlardan birining o’limi

IJARA SHARTNOMASI Xizmatlarni ijaraga berish shartnomasi – bir tomon (ijaraga oluvchi) ikkinchi tomon (ijaraga beruvchi) foydasiga belgilangan xizmatni ko’rsatish majburiyatini bajarishi, ikkinchi tomon (ijaraga beruvchi) esa ko’rsatilgan mazkur xizmatlar uchun belgilangan to’lov bilan rag’batlantirishi zarur bo’lgan Ushbu shartnoma ma’lum va noma’lum muddatga tuzilishi mumkin Ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga shartlashilgan to’lovni to’lashi shart edi. To’lov vaqt o’tishi bilan, ya’ni ta’mirlash tugagach amalga oshirilgan Quyidagi holatlarda ijaraga oluvchini rag’batlantirishdan bosh tortilgan: 1) ijaraga oluvchining aybi bilan xizmat ko’rsatilmasa 2) ijaraga oluvchi kasalligi tufayli xizmat ko’rsata olmasa Agar ijaraga beruvchining aybi bilan ijaraga oluvchi xizmat ko’rsata olmay qolgan bo’lsa, uni rag’batlantirish mumkin edi. Ijaraga beruvchi vafot etgan taqdirda, ijaraga oluvchi o’z mehnatiga yarasha rag’batlantirishi shart bo’lgan

PUDRAT SHARTNOMASI Pudrat shartnomasi – bir tomon (pudratchi) ikkinchi tomon (buyurtmachi) foydasiga belgilangan vazifani bajarish, buyurtmachi esa bu mehnat uchun pudratchiga belgilangan pul mablag’ini to’lab, rag’batlantirish majburiyatini oladi Pudrat shartnomasi yollov shartnomasidan farqli ravishda ko’rsatilgan xizmatlar bilan emas, balki bu xizmatlarning natijasi bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni buyurtmachi uchun ishning qay yo’sinda bajarilishidan ko’ra uning natijasi muhimroq bo’lgan Mazkur shartnomaning oldi-sotdi shartnomasidan farqini Sabin quyidagicha e’tirof etadi: “ Agar biror kishi zargarga uzuk yasab berishni buyursayu, tilla bermasdan faqat pulning o’zini bersa, bu oldi-sotdi hisoblanadi. Biroq, kimdir o’ziga uy qurdirish uchun biror shaxsga qurilishi ashyolarini taqdim etsa bu pudratdir ” Pudratchining majburiyatlari quyidagilar: 1) ishni yuqori sifatli qilib bajarib, belgilangan muddatda topshirish 2 ) har qanday masaladagi, hatto shaxsiy ayblarga ham javobgarlik 3) o’ziga tegishli bo’lgan boshqa shaxslarning aybiga javobgarlik Agar buyurtmachi hech bir sababsiz pudratchidan bajarilgan ishni qabul qilib olishdan bosh tortsa, u holda buyurtmachi pudratchiga shartnomada belgilangan haqni to’lab, rag’batlantirishi shart

SHIRKAT SHARTNOMASI Shirkat shartnomasi – ikki yoki undan ortiq shaxs xo’jalik bo’yicha ma’lum bir maqsadga erishishni ko’zlab birlashadilar Shirkat mohiyatan quyidagi mezonlarga asoslangan: 1) sheriklar ko’zlagan jamiyatga naf keltiruvchi ; 2) qonun doirasidagi aniq maqsad ; 3) umumiy manfaatni ifodalovchi va maqsadga erishishga qaratilgan doimiy kelishuvlar ; 4) mulkiy hamjihatlik ; 5) foyda va ziyon ko’rishda sheriklarning teng ishtiroki Mulkiy hamjihatlik masalasida – sheriklar barcha mulkni o’rtada taqsimlashni belgilashlari mumkin, natijada qo’shgan ulushlari hamda keyinchalik qo’lga kiritgan mulklari ham o’rtada teng taqsimlangan Sheriklardan har qaysisi ulush sifatida qo’shgan mulkiga o’zining yakka holdagi egalik huquqini saqlagan va o’z mulkini shirkat ko’zlagan maqsadga erishish uchun umumiy foydalanish uchun qo’shgan. Bunday holatlarda sheriklarning shirkatdan chiqishida qo’shgan ulushi qaytarilgan. Qo’shilgan ulushning bir xil miqdorda bo’lishi zarur hisoblanmagan Sheriklarning har qaysisi pul, mulk yoki o’zining kasbiy bilimini ulush sifatida qo’shishi mumkin bo’lgan.

SHIRKAT SHARTNOMASI Umumiy qoidaga ko’ra, qo’lga kiritilgan foyda sheriklarning har qaysisiga teng taqsimlangan, yetkazilgan ziyon uchun ham sheriklarning har qaysisi teng javobgar hisoblangan Lekin , taqsimotning boshqacharoq shakllari ham bo’lgan. Unda sheriklardan biri tushgan foydadan ko’proq ulush olib, ko’rilgan ziyonga kamroq hissa qo’shgan sharoitlarda ham shartnomalar imzolangan. Biroq sheriklardan biriga faqat ziyon keltirish, boshqasiga esa foyda keltirish qat’iyan taqiqlangan Ulush sifatida mulkka qo’shilgan ashyoning tasodifiy kasodga uchrash xavfi sheriklarning barchasiga daxldor bo’lgan. Yakka holdagi ashyolarning yaratilish belgisidan kelib chiqib, umumiy mulkka qo’shilishi shartnoma imzolangan paytdan boshlab kuchga kirgan. Ish davomida mulkni yo’qotish xavfi barcha sheriklar zimmasiga tushgan Sheriklar umumiy xo’jalik ishini hamjihatlik bilan olib borishlari zarur edi, umumiy ishga o’z ishlari va mulklaridan ham yaxshiroq munosabatda bo’lishlari kerak edi Sheriklardan har biri u yoki bu ishni bajarganida mustaqil harakat qilgan , pul mablag’i, buyumlar va hokazolar olgan. Biroq u olgan bu narsalarini o’ziga o’zlashtirmagan, sheriklari bilan yo’lga qo’ygan umumiy ishiga qo’shgan Shirkatning har bir a’zosiga boshqa sheriklariga nisbatan da’vo huquqi – “action pro social” berilgan. Da’vo a’zolaridan qay biriga tegishli bo’lsa, bu uning obro’sini tushirgan

SHIRKAT SHARTNOMASI Shirkat shartnomasi belgilangan muddatga yoki muddati ko’rsatilmagan holda ham tuzilishi mumkin. Muddati ko’rsatilmagan shartnoma sheriklardan har biriga hech bir to’siqlarsiz undan voz kechish huquqini bergan Shirkat shartnomasi quyidagi hollarda tugatilgan: 1) sheriklardan birining shartnoma munosabatlarida qolishdan bosh tortganda 2) sheriklardan birining huquqqa egalikdan mahrum bo’lganida yoki vafot etganda 3) shirkat tarqalib ketgan holda 4) shirkat inqirozga uchragan holda 5) shirkat tuzilganda belgilangan muddat tugagan holda

TOPSHIRIQ BERISH SHARTNOMASI Topshiriq berish shartnomasi – bir shaxsning (“mandans” – ishonch bildiruvchi ) ikkinchi shaxs (“mandatariy” – ishonchni oqlovchi )ga topshiriq beradi va bu topshiriqni beg’araz bajarishi zarur Mazkur shartnomaning haqiqiyligini tasdiqlash uchun quyidagilar talab qilingan: 1) iltimosning qonunga zid emasligi; 2) ishonch bildiruvchining, uchinchi shaxs va hatto topshiriq olgan shaxsning manfaati Shartnoma predmeti sifatida yuridik harakatlar (bitim tuzish va h.k.) singari daliliy xarakterga ega bo’lgan xizmatlar (masalan, kiyim, poyabzal tuzatish va h.k.) ko’rsatish yo’lga qo’yilgan Shartnomaning e’tiborli jihati uning beg’arazligidir. Biroq, ayrim holatlarda topshiriq ba’zi tashvishlar bilan bog’liq bo’lsa, ijrochiga gonorar berilishi kerak edi Topshiriq olgan shaxsning majburiyatlari berilgan topshiriqni aniq va hech bir o’zgartirishlarsiz bajarishdan iborat edi. Mandatariy topshiriqni bajara olmay qoladigan holatlarda u topshiriq beruvchiga bu haqida xabar qilishi zarur edi. Aks holda u topshiriq beruvchining oldida yetkazilgan zarar uchun javobgar sanalar edi. Topshiriq olgan shaxs topshiriqni bajarish maqsadida jalb etilgan uchiinchi shaxs uchun ham javobgar bo’lgan Topshiriq olgan shaxs topshiriqni bajarish paytida yetkazgan zararni, shu jumladan uning harakatida yo’l qo’yilgan har qanday ayb va xato uchun topshiriq beruvchi oldida javobgar sanalgan. Topshiriqni ijro etish paytida topshiriqni bajaruvchi shaxs bajarilgan ishning barchasini topshiriq beruvchi shaxsga topshirishi zarur edi. Bular jumlasiga topshiriq beruvchining qarzdorlaridan undirib olingan, tasodifan uning uchun kelib tushgan mevalar, hujjatlar va boshqalar kiradi

TOPSHIRIQ BERISH SHARTNOMASI Topshiriq beruvchining topshiriqni bajaruvchi oldidagi majburiyatlari topshiriqni bajarish paytida yuzaga kelgan taqchillik va zararlarni o’rnini to’latishdan iborat Topshiriq beruvchining o’z aybi bilan yetkazilgan zararning o’rni ham topshiriqni bajaruvchi to’latishi kerak bo’lgan Biroq, topshiriq ijrosi paytida yuzaga kelgan tasodifiy ziyon yo’l-yo’lakay to’latib borilgan Shartnoma quyidagi hollarda tugatilishi mumkin: 1) topshiriq beruvchi (topshiriqni bajaruvchi topshiriqni bajarib bo’lgan bo’lsa) ijroni qabul qilish yo’li bilan va topshiriqni bajaruvchi bilan hisob-kitob qilib bo’lgach 2) topshiriqni bajaruvchi tomonidan (agar topshiriqni bajaruvchi topshiriq beruvchiga) noqulay bo’lgan paytda bevaqt shartnoma ijrosidan bosh tortsa 3) topshiriqni bajaruvchi hech bir ogohlantirishsiz topshiriq beruvchini nochor ahvolda qoldirib unga zarar yetkazsa 4) topshiqini bajaruvchi topshiriq beruvchiga yetkazgan zararni qoplaganida 5) tomonlardan biri vafot etsa

NOMSIZ SHARTNOMALAR – AYIRBOSHLASH, VOSITACHILIK, INSPEKSIYA Xo’jalik hayoti rivojlana boshlagan davrlardan ilgari Rim davlatida hukm surgan qat’iy cheklangan shartnoma tizimi barham topa boshladi, ilari yo’lga qo’yilgan shartnomalar tizimi doirasidan tashqarida yangi shartnomalar vujudga keldi Hech qanday nom olmagan shunday shartnomalar – nomsiz shartnomalar edi. To’g’ri, ularning ayrimlari nom olishga muvaffaq bo’lgan (ayriboshlash shartnomasi, baholash shartnomasi). Shunga qaramay, ular 4 guruhga oid shartnomalarning hech biriga mansub emas edi. Yustinian digestlarida nomsiz shartnomalar 4 guruhga bo’lingan: 1) Men senga ashyoga egalik qilish huquqini beraman, buning evaziga sen menga boshqa ashyoga egalik qilish huquqini berasan 2) Men senga ashyoga egalik qilish huquqini beraman, buning evaziga sen menga boshqa biror jiddiyroq xizmat ko’rsatasan 3) Men senga biror jiddiyroq xizmat ko’rsataman, buning evaziga sen menga zarur ashyoga egalik qilish huquqini berasan 4) Men sen uchun zarur xizmat ko’rsataman, buning evaziga sen men uchun zarur bo’lgan boshqa jiddiyroq xizmat ko’rsatasan

NOMSIZ SHARTNOMALAR Nomsiz shartnomalar Yustinian kodifikatsiyasiga asosan, 4 ta harakat bilan bog’liq bo’lgan: 1) Men beraman, sen ham berishing kerak – “do ut des” 2) Men beraman, sen harakat qilishing lozim – “do ut fatsias” 3) Men harakatni amalga oshiraman, sen uni berishing kerak – “fatsio ut des” 4) Men harakatni sodir etaman, sen ham harakat qilishing kerak – “fatsio ut fatsias” “ Beraman” so’zi mulkni o’tkazaman, degan ma’noni, “harakat” so’zi esa xizmat va harakatlarni anglatadi Nomsiz shartnomalarning yuridik kuchi shundan iborat ediki, unda birinchi tomon majburiyatni bajarsayu, boshqa tomon asossiz ravishda ijrodan voz kechsa, bu holda birinchi tomon boshqa tomonga nisbatan ijroni qaytarish uchun kondiktsion da’vo qo’zg’atish huquqiga edi

SHARTNOMANING ALOHIDA TURLARI. PAKTLAR VA KVAZIKONTRAKTLAR Paktlar (packta) – norasmiy kelishuv bo’lib, unda qoidaga binoan himoya da’vosi kuchidan foydalanilmagan. Avvaliga pretor paktlardan e’tiroz sifatida foydalanishga imkoniyat berdi. Keyinchalik ayrim paktlar da’vo himoyasiga ega bo’ldi Ikki toifaga bo’lingan “yalang’och”, ya’ni himoya da’vosi bilan ta’minlanmagan hamda “kiyingan”, ya’ni da’vo himoyasi bilan ta’minlangan (imperatordan olingan himoya da’vosi paktlari) paktlar tizimi yuzaga keldi Qandaydir o’zgartirish kiritish maqsadida shartnomaga qo’shilgan paktlar – agar shartnomaga qandaydir o’zgartishlar kiritilsa (masalan, ijroni kechiktirish, foizlar miqdorini kamaytirish) himoya da’vosiga qo’shimcha kelishuv shartnomalari sanaladi Agar shartnoma tuzib bo’lingandan keyin so’ng paktlar qo’shilsa, qarzdorning ahvoli yomonlashadi, bunday holatda bunday paktlardan himoyalovchi da’vo sifatida foydalanilgan. Shunday qilib, foizlar miqdorini oshiruvchi va boshqa paktlar himoya da’vosi bilan ta’minlangan Pretordan himoya oluvchi paktlar qatoriga qarzni tasdiqlovchi (constitum debiti) va retseptum (receptum) ham kirgan. Ma’sul shaxs qarzni tasdiqlovchi (constitum debiti) pakt yordamida to’lov muddatini aniqlagan yoki o’zgalar qarzini to’lash majburiyatini olgan

PAKTLAR Retseptum paktlarning 3 toifasini qamragan: 1) murosaga keltiruvchi hakam bilan kelishuv (ikki bahslashayotgan shaxs o’z tortishuvlarini ko’rib chiqish uchun hakam bilan shartnoma tuzganlar) 2) kema xo’jayini, mehmonxona xo’jayini, o’tkinchilar buyumlarini saqlovchi nozimxona xo’jayini bilan kelishuv (ushbu kelishuvlarga ko’ra, xo’jayinlar zimmasiga buyumlarni saqlashdek jiddiy ma’suliyat yuklangan) 3) paktni imzolovchi uchinchi shaxsga bankir kontragenti uchun ma’lum miqdordagi mablag’ni to’lashda bankir bilan kelishuv (mazkur pakt kuchiga tayanib, banker o’z zimmasiga mijoz oldida uchinchi shaxsga qarzni to’lash majburiyatini olgan; agar mablag’ yo’qligi sababli bankir mijozga haq to’lashdan voz kechsa, mijoz unga qarshi da’vo qo’zg’atishga haqli bo’lgan) So’ngi imperiya davrida imperatordan himoya da’vosini olgan paktlar paydo bo’ldi. Kreditor huquqlari kondiktsion da’vo yordamida paktlar bilan himoya qilingan. Misol uchun, 2 ta paktni ko’rish mumkin: murosaga chaqiruvchi hakamlik sudi yordamida tortishayotgan tomonlar muammosining yechimini topsh uchun 1) murosa kelishuvi hamda 2) hadya qilish to’g’risidagi kelishuv

PAKTLAR Tomonlar huquq talab qilib, tortishib qolgan vaziyatda ularning muammosini hal etish uchun murosaga keltiruvchi hakamning nizoga aralashib, ularni kelishuvga chaqirishi o’rinli bo’lgan. Mazkur kelishuv bo’yicha ashyo murosaga keltiruvchi hakamga berilgan, hakam esa masala qaysi tomon foydasiga hal bo’lgan bo’lsa, ashyoni o’sha tomonga topshirgan. Hakam chiqargan qarorni bajarmagan aybdor shaxs jarimaga tortilgan Ishonch asosidagi kelishuvga muvofiq, bir tomon (hadya beruvchi) boshqa tomon (hadya oluvchi)ga buyumni saxiylik ramzi sifatida taqdim etadi. Ashyoga servitut belgilanib, hadya ekanligi va’da qilingan va hadyani oluvchi shaxs in’om etilgan ashyoga egalik qilish huquqini qo’lga kiritgan (taqdim etilgan, bajarib berilgan va h.k.) Mumtoz davrda norasmiy hadya va’dasi huquqiy kuchga ega bo’lmagan, stipulyatsiyaga rioya qilish zarur edi. Qarindoshlarga hadya qilishdan tashqari, qonun hadya miqdorining haddan tashqari ko’p miqdorda bo’lishini cheklagan. IV asrda hadyalar miqdoriga cheklov bekor qilindi Yustinian hadya hujjatlari rasmiylashtirilayotganda, agar uning miqdori 500 tilladan oshsa, unga hakamlik insinuatsiyasini joriy qilgan (ro’yxatga kiritish sharti bilan sudga arz qilish). Arzonroq narxdagi hadyalar har qanday rasmiyatchilikdan holi bo’lgan. Shunday qilib, hadyaga oid kelishuv da’vo himoyasiga ega bo’lgan

SHARTNOMALARGA O’XSHASH HARAKATLAR ASOSIDA MAJBURIYATLARNING KELIB CHIQISH ASOSLARI Shartnomalarga o’xshash harakatlar asosida majburiyatlarning kelib chiqish asoslari xuddi shartnomalar asosida kelib chiqadigan majburiyatlarga o’xshash bo’lib, o’rtada shartnoma tuzilmasdan kelib chiqadigan huquqiy munosabatlardan iborat. O’z mazmuni va xarakteri bilan unchalik bir-biridan farq qilmaydi. U ko’pgina shartnomasiz, deliktsiz (shartnomalarni buzish, bajarmaslik) bir tomonlama bitimlar yoki boshqa faktlar asosida vujudga keladi Shartnomalarga o’xshash harakatlar asosida majburiyatlarning kelib chiqish asoslari quyidagi turlarga bo’linadi: 1) “Negotsiorium gestio” – topshiriqsiz boshqalarning ishini amalga oshirish yoki boshqa shaxslar uchun g’amxo’rlik qilish 2) Bir shaxsning ikkinchi shaxs hisobiga asossiz ravishda boyib ketishi natijasida

SHARTNOMALARGA O’XSHASH HARAKATLAR ASOSIDA MAJBURIYATLARNING KELIB CHIQISH ASOSLARI “ Negotsiorium gestio” – shartnomalarga o’xshash harakatlar natijasida majburiyatlarning kelib chiqish asoslaridan biri bo’lib, topshiriqsiz bir shaxs hisobiga ma’lim bir shaxs tomonidan ikkinchi shaxs (gestor) nomidan va ikkinchi shaxs hisobiga ma’lum bir harakatni bajarish yoki uning mulkini boshqarishdan iborat Bu majburiyatlar ko’pincha bir shaxsning o’z mulkini boshqara olmasligi yoki uning uzoq vaqt davomida mulk joylashgan hududda bo’lmasligi oqibatlaridan kelib chiqqan Bular quyidagilar orqali aniqlangan: 1) boshqalarning ishini boshqarish, ya’ni bir yoki bir necha harakatni boshqa shaxsning manfaati uchun amalga oshirishdan kelib chiqqan 2) agar biror harakatni bajarmasa ham, faktik holat bilan ham belgilanishi mumkin edi. Masalan, biror-bir shaxsning qoramolni sug’orish yoki qulining qornini to’yg’azib qo’yish xarajatlarini amalga oshirish. Bu harakat tekinga, topshiriqsiz, boshqa shaxsning hisobiga, shartnomasiz amalga oshirilgan munosabatlar jumlasiga kiradi. Bu harakatlar O’zbekiston Respublikasining fuqarolik huquqidagi vakolatnomasiz vakillik institutiga o’xshaydi. Chunki, bu qilingan harakatni agar ikkinchi tomon qo’llab-quvvatlasa, uning harakati baholanib, unga ma’lum bir haq to’langan

SHARTNOMALARGA O’XSHASH HARAKATLAR ASOSIDA MAJBURIYATLARNING KELIB CHIQISH ASOSLARI Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar deganda, qadimgi Rimliklar qonunlarda, shartnoma yoki bitimlarda belgilangan asoslar bo’lmasdan turib, boshqa shaxslarning hisobidan (puliga pul qo’shilishi, ashyolariga ashyo qo’shilishi, talab qilinishi lozim bo’lgan huquqning ko’payishi) mulk orttirish yoki boyish ni tushunishgan Odatda mulkning ko’payishi, asossiz boyish, qarz shartnomasi asosida mulkiga mulk qo’shilishi, oldi-sotdi shartnomalari yoki biron-bir huquqiy oqibatlarning kelib chiqishi natijasida vujudga kelishi mumkin Qadimgi Rim huquqida asossiz boylik orttirish natijasida kelib chiqadigan majburiyatlarning asosiy vazifasi jabrlanuvchining mulkiy holatlarini o’z joyiga qaytadan tiklash, ya’ni asossiz boylik orttirish natijasida qo’lga kiritilgan mulkni yoki tejalgan mulkni qaytarib berishdan iborat bo’lgan. Asossiz boyish natijasida vujudga kelgan majburiyatlarda, mulkni qaytarib olishda kondukstion da’vo qo’zg’atilgan Rim huquqshunoslari da’vo predmetiga qarab, asossiz boylik orttirishni 3 qismga bo’lganlar: 1) haq to’lanishi lozim bo’lmagan harakat uchun yanglishish, adashish yoki boshqacha tarzda haq to’lash 2) oldindan berib qo’yilgan narsani berib, ya’ni (biror harakatni amalga oshirish yoki harakatdan to’xtatib turish uchun mo’ljallangan) qaytarib berish majburiyati 3) boshqa asoslar bo’yicha boyib ketganligi natijasida tushgan boyib ketish predmetini qaytarib berish

SHARTNOMALARGA O’XSHASH HARAKATLAR ASOSIDA MAJBURIYATLARNING KELIB CHIQISH ASOSLARI Bu munosabatlarning amalga oshirilishi uchun quyidagi asoslar bo’lishi talab qilingan: 1) pul, ekvivalent, ashyo boshqa shaxsga o’tkazilgan bo’lishi 2) qarz bo’lmagan holat mavjud bo’lishi 3) adashish, yanglishishni to’g’ri tushunish murakkab bo’lmagan holatda 4) mulkiy manfaatlarning boshqa shaxsga o’tishi 5) maqsad va asos amalga oshirilmay qolishi Bu holatlar esa o’z navbatida, majburiyatlarni keltirib chiqargan

E ’T IB O R IN G IZ U C H U N T A S H A K K U R !!!

O'xshashlar

Rim huquqida shaxslar tushunchasi

Rim huquqida oilaviy-huquqiy munosabatlar

Rim huquqida mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar

Fuqarolik huquqida bitimlar

Xalqaro shartnomalar huquqi