Rim huquqida oilaviy-huquqiy munosabatlar - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqida oilaviy-huquqiy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

368.2109375 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQIDA OILAVIY-HUQUQIY MUNOSABATLAR

REJA: • Rim oilasining umumiy tavsifi • Rim oilasining tuzilishi • Patria potestas (ota hukmronligi)ni qo‘lga kiritilishi va bekor bo‘lishi • Nikoh. Rim nikohiga umumiy tavsif • Manus (er hukmronligi ostida o‘tish) • Cum manu va sine manu nikohlari • Nikohni bekor bo‘lishi: obyektiv va subyektiv asoslar • Er-xotin o‘rtasidagi mulkiy munosabatlar • Sep (dos): tushunchasi va uni belgilash usullari • Konkubinat. Otalik. Qonuniy va noqonuniy bolalar. Qonuniylashtirib olingan va farzandlikka olingan bolalar • Agnat va kognat qarindoshlik • Qarindoshlik darajalari • Vasiylik va homiylik

RIM OILASINING UMUMIY TAVSIFI Oila – uy xo’jaligini boshqaruvchisi, ota-ona, aka- uka, opa-singillar, qullar, vasiylik yoki homiylikda bo’lgan shaxslarning jamoasi II asr mashhur huquqshunosi Gay Rim oila tizimini shunday tipik xususiyatga egaki, u hech qanday xalqlar tomonidan barpo qilingan oilalarga o’xshamaydigan “Rim xalqining erishgan buyuk yutug’idir” deb ta’riflagan Rim davlatining oilasi oila boshlig’i (paterfamilias)ning chegaralanmagan dastlabki davrda mutlaq huquqlarga, hokimiyatga (manus) ega bo’lganligi asosida, ya’ni o’z bolalari, nevaralari, chevaralari, xotini ustidan va uy xo’jaligida bo’lgan shaxslarning barchasi ustidan amalga oshiruvchi hukmronligiga tushunilgan. Bularning hammasini “o’zimniki” (sui) deb ta’riflab, oilaning otasi, ya’ni o’zini “o’zimga o’zim xo’jayinman” (sui iuris) va “barcha huquqlarga egaman” deb e’tirof etgan

AGNAT VA KOGNAT QARINDOSHLIK Rim oilasining o’ziga xos xususiyatlaridan biri oila dastlab agnat usulida vujudga kelgan, ya’ni ular qon- qarindoshlik munosabatlari asosida emas, balki bo’ysunish va hukmronlik, boshqaruv munosabatlarini birinchi o’ringa qo’yib tuzilgan oilalardan iborat bo’lgan Agnatlar oilasi – oila boshlig’ining o’z oilasidagi bolalari, xotini, xo’jaligi, qullari va ularning oilalari hamda shu oila xo’jaligida yashovchi barcha shaxslarning jamoasi Oila boshlig’ining qizi turmushga chiqib, boshqa oilaga tushgan bo’lsa va uning turmush o’rtog’i ota hukmronligi ostida bo’lsa, u ham shu ota hukmronligi boshqaruviga o’tardi va agnatlar oilasiga tushardi. O’zining aka-ukalari va ota-onalari uchun faqat qavm- qarindoshlik, bayram munosabatlarida ko’rishish, hol- ahvol so’rashish bilan bog’liq bo’lgan, ya’ni ota- onalari uchun “begona” deb hisoblangan Qadimgi Rim jamiyatida oila boshlig’ining huquqi chegaralanmagan. U 1) o’zining oila a’zolarini sotish, 2) qarzni to’lash uchun uni qarz olgan shaxsga, qarzni to’lash uchun ishlab berish, xizmat ko’rsatish, hatto xotinini (xotini o’zining qizi qanday vakolatlarga ega bo’lsa, shunday huquqlarga ega bo’lgan) majburiyatni bajarish nuqtayi nazaridan kelib chiqib, uni ma’lum bir muddatga boshqa shaxsga xizmat ko’rsatish uchun berib yuborish huquqiga ega edi. U 3) o’z bolalarini o’ldirish, ayniqsa voyaga yetgan o’g’lini uch martagacha sotish va qizini va kichik ukalarini, nevaralarini bir marta sotib yuborish huquqiga ega bo’lgan.

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI O’g’illari yoki oilada yashovchi boshqa shaxslar tomonidan shartnomalar tuzilgan bo’lsa, bu shartnomalardan kelib chiqadigan foydalar otaga zarar yetkazish bilan bog’liq bo’lgan munosabatlar uchun ota javobgarlikni bo’yniga olmagan Ota yoki uy boshqaruvchisi hukmronligi ostidagi shaxslarning huquqiy holati ota yoki oila boshlig’ining o’lishi yoki oila boshlig’ining erki, roziligi asosida ularga ozodlik berish munosabatlari asosida o’zgargan. Paterfamiliasning o’limi ota hukmronligi institutining barham topishiga olib kelgan Rim davlatida vujudga kelgan oilalar dastlab ibtidoiy jamoa tuzumining xususiyatlarini o’zida ifodalab, urug’chilik tuzumi bilan bog’liq bo’lgan Rim jamiyatining rivojlanishi natijasida ishlab chiqarish munosabatlarining taraqqiy etishi, ota hukmronligi ostida bo’lgan shaxslarning xususiy huquqlarini tan olish zaruriyatlari kelib chiqa boshlashi, natijada ota hukmronligi instituti dastlabki hokimiyat bilan bog’liq bo’lgan mohiyatini yo’qota boshlashi va agnatlar oilasining o’rniga qon- qarindoshlik bilan bog’liq bo’lgan kognatlar urug’lari vujudga kela boshlaganligi

NIKOH. RIM NIKOHIGA UMUMIY TAVSIF Rim quldorlik jamiyatida nikoh orqaligina oila vujudga kelganligi Rim huquqshunosi Modestin: “ nikoh – er va xotin o’rtasida xudo va insoniyat huquqlariga asoslanib, butun umr bo’yi tuziladigan, hamda o’ziga tegishli bo’lgan munosabatlarni muddatsiz amalga oshiradigan ittifoq ” “ Sim mani” – oilada erning ustunligini tan oladigan nikoh, ota hukmronligi instituti er va xotinning tengligini hech qachon e’tirof etmagan, chunki turmushga chiqqan xotin doimo oila boshqaruvchisi homiyligiga o’tgan Rim huquqi o’zining rivojlanish tarixida 2 xil nikohni tan olgan: 1) qonuniy nikoh; 2) nikohning konkubinat usuli (noqonuniy nikoh) Qonuniy nikoh – (ius conubii) qonuniy nikohga kirish huquqi asosida vujudga kelgan, tug’ilgan farzandlar Rim davlatining fuqarosi hisonlanadigan va otasining o’z bolalariga bo’lgan hukmronligini, hokimiyatini ta’minlab bera oladigan nikoh munosabatlari Konkubinat usuli - (ius conubii)ga ega bo’lmagan shaxslar tomonidan, lekin qonun tomonidan ruxsat etilgan doimiy ravishdagi birga yashash faoliyati, bu nikoh haqiqiy bo’lmasada, ba’zi huquqlarni vujudga keltirgan, ulardan tug’ilgan farzandlar ota hukmronligiga, hokimiyatiga taalluqli bo’lmagan holda o’z munosabatlarini amalga oshirgan Imperator hokimiyati – Respublika davrida Rim oilasining monogamiya xarakteriga ega ekanligini bilsalar ham erkaklar uchun o’z xotinlaridan tashqari yana bir xotin bilan konkubinat usulida yashashga ijozat berilgan. Lekin eri bor xotin kishi konkubinat usulida boshqa shaxs bilan yashashi ma’lum bo’lib qolsa, er kishi o’z xotinini o’ldirish huquqiga ham ega bo’lgan

NIKOH. RIM NIKOHIGA UMUMIY TAVSIF Rim huquqida konkubinat usulida birga yashash faoliyatiga yo’l qo’yilganligi sababli ba’zan qullar, peregrinlar va boshqa kambag’al bo’lgan shaxslar nikohga kirisha olmaganlar, chunki ularning nikoh tuzishlari uchun mablag’i, uy-joyi ham bo’lmagan Rim davlati ko’p urushlar olib borishi natijasida erkaklar qirilib ketganligi uchun konkubinat usuliga yo’l qo’yilgan I asrda 2 ta qonun qabul qilinib, ularda erkaklar 25 yoshdan 60 yoshgacha, xotin-qizlar 20 yoshdan 50 yoshgacha turmush qurishlari shart qilib qo’yilgan Nikohda turmagan shaxslarning mulkiy huquqlari chegaralangan, ya’ni bu qonunlarga binoan vasiyatnoma asosida meros olish huquqidan mahrum qilingan. Agar farzandlarga ega bo’lmasa, qoldirilgan merosning yarmini olishi mumkin edi Xatto, er kishiga 1 bola, xotin kishiga 3 boladan to’g’ri kelmasa, ozod qilingan xotinlar 4 bolaga ega bo’lmasa, ular “farzandlari yo’q” bolasizlar deb atalgan hamda ular jamiyatning huquqiy normalari yoki odat normalari, yashash qoidalari orqali ularning huquqlari chegaralangan. Shuning uchun oilaning asosini nikoh tashkil etgan

CUM MANU VA SINE MANU NIKOHLARI Imperator Yustinian davriga qadar Rim davlatida nikoh shakllari 2 xil tuzilishda amalga oshirilgan: Cum manu mariti – oilada erning hukmronligi ta’minlangan nikoh shakli, ushbu nikohda turmushga chiqqan xotin erining hikmronligiga, qaramligiga, agar eri oila boshlig’iga qaram bo’lgan bo’lsa, bunday holatda oila boshqaruvchisi (pater familias)ga qaramligi, hokimiyat ostiga o’tishi Sine manu – xotinning hukmronligini ta’minlash asosida tuzilgan nikoh shakli, xuddi, konkubinat, ya’ni nikohdan o’tmasdan yashash huquqiga o’xshasa ham, lekin xotin Rim oilasini vujudga keltirishi hamda bolalarga ega bo’lib, ularni tarbiyalash maqsadi borligi bilan farqlanishi

NIKOH. RIM NIKOHIGA UMUMIY TAVSIF Nikohga kirish uchun shartlar quyidagilar: Nikohga kiruvchi shaxslarning umumiy roziligi bo’lishi lozim bo’lgan, agar ular uy boshqaruvchisi hokimiyati asosida yashab kelayotgan bo’lsa, uy boshqaruvchisining roziligi olingan bo’lishi, u rozi bo’lmagan taqdirda, uning ustidan magistratga arz qilib, uning rozilik berishi uchun majbur qilishi mumkin edi Nikoh yoshiga yetish, ya’ni balog’atga yetish – qizlar uchun 12 yosh, yigitlar uchun 14 yosh , jinsiy balog’atga yetish – bola tug’ish qobiliyatini hamda umr bo’yi birga yashayman, bizlarning tuzgan ittifoqimiz bu nikoh, muqaddas narsa degan ma’nolarni xayolidan hech qachon chiqarmagan holda umrini davom ettirishga tushunilishi Er yoki xotindan birining nikohi hali ajratilmagan bo’lsa, ya’ni boshqa shaxs bilan nikoh munosabatlari hali ham davom etayotgan bo’lsa Nikohga kiruvchi shaxslar qonuniy asosda nikohga kirish huquqiga, ya’ni “ius conubii”ga ega bo’lishi shartligi

NIKOH. RIM NIKOHIGA UMUMIY TAVSIF Rim davlatining Imperator Yustinian boshqaruv davriga qadar chet el fuqarolari Rim fuqarolari bilan nikohga kirisha olmaganlar, chunki chet el fuqarolari qonuniy asosda nikohga kirish huquqi (ius conubii)ga ega bo’lmagan ligi, hatto ularni nikohdan o’tkazmaslik masalasiga siyosiy nuqtayi nazardan yondashib, che tel fuqarolarini Rim oilasiga aralashtirmaslik hamda ularga Rim davlati fuqaroligi huquqini bermaslikni ko’zlaganligi Qadimgi Rim tarixi nikohga kirishish marosimlarining quyidagi turlari mavjud bo’lgan: 1) kelin-kuyovga maxsus tayyorlangan nonni yoki shirinlikni birga yeyish, qolgan qismini esa Yupiterga sadaqa asosida olib kelish tartibida tuzilib, kohinlar va boshqa shaxslar bilan bir qatorda 10 nafar guvoh ham qatnashganligi 2) plebeylar marosimi, ya’ni tarozibon va simob tayoqchasi bilan bog’liq bo’lib, unda er-xotinning ota va onalari hamda 5 ta guvoh qatnashib, ilgaridan o’rnatilgan so’zlarni, luqmalarni takrorlashi majburiyligi; kelin turmushga chiqayotganda kelindan “Men uchun haqiqiy xotin, ya’ni “materfamilias” bo’lishga qodirmisan”, deb so’ragan. Bo’lajak xotin esa “Sen qayerda bo’lsang, Gay, o’sha joydan meni ham topasan”, degan ifodani qaytarishi hamda kuyov qizning otasiga misdan qilingan quymani “qalin” sifatida topshirgan , bu marosimlar sinfiy davrning oxirigacha saqlanib kelgan 3) hech qanday marosimlarsiz, XII jadval qonunlarida ko’rsatilganidek, xotin kishi o’z taqdirini er kishi bilan bog’lashni jazm qilganligi, ular nikohdan o’tishi va u er hokimiyati ostida to’liq qolib ketmaslikni e’tiborga olib, 3 kechayu kunduz 1 yilda boshqa joyda yashab kelishi lozim bo’lgan va natijada er hukmronligining mustahkamligini bo’shashtirganligi yoki bir yillik xotinga egalik qilish huquqi uzilganligi

MANUS (ER HUKMRONLIGI OSTIDA O‘TISH) Bu marosimlardan yoki amalga oshirilayotgan harakatlardan ko’rinib turibdiki, hamma holatlarda nikoh munosabatlarini o’rnatishga qaratilmasdan, er kishiga (manus) hokimiyat yoki “musht” berishni, ya’ni xotin kishi ustidan erning hukmronligini o’rnatish maqsadidan kelib chiqqanligi Imperator Kanuley qonunlariga (445- yillar) asosan patritsiy va plebeylar o’rtasidan nikoh munosabatlariga yo’l qo’yilmaganligi hamda shu munosabat Rim fuqarosi va peregrinlar o’rtasida mavjud bo’lganligi Imperator Avgust qonunlariga asosan, ozod tug’ilgan shaxslar bilan ozod etilgan shaxslar o’rtasida, Rim fuqarolari bilan aktrisalar, fohishalar hamda qo’shmachilar bilan nikoh tuzishga ruxsat berilmagan , man etilgan Rim davlatida nikohning tugatilish asoslari quyidagilar: 1) er-xotindan birining vafot etishi; 2) er-xotindan birining ozodlik holatlarini yo’qotilishi natijasida; 3) sud tomonidan og’ir jazoga tortilishi; 4) ruhiy va jismoniy tomondan “aqli noraso” deb topilishi; 5) ajrashish munosabatlarining ro’yobga chiqishi bilan nikoh munosabatlari tugatilgan deb hisoblanishi

NIKOHNI BEKOR BO‘LISHI: OBYEKTIV VA SUBYEKTIV ASOSLAR Rim davlatining sinfiy davrida nikohdan ajratish ozod bo’lib, er va xotinning birgalikdagi roziligi, o’z xohishlariga binoan ajratilganligi, undan tashqari bir tarafdan birining istagi bilan ajratilganligi Mutlaq monarxiya davriga kelib, nikohdan ajratish murakkablikka ega bo’lishi, imperator Yustinian tomonidan qabul qilingan qonunlarga asosan, ikki tarafning roziligi asosida tuzilgan nikohdan ajratish man etilganligi, lekin bir tomonlama erkni izhor qilish natijasidan nikohdan ajralishga qat’iy sabablar, ya’ni er va xotinning bir-biriga xoinligi, bevafoligi yoki erining yoki xotinining hayotiga suiqasd uyushtirish yoki ayb bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni amalga oshirgan bo’lsa, katta jarima to’lab nikohdan ajralish rozilik berilganligi Nikohdan ajralish usullaridan yana biri – er va xotin tomonidan ayb harakatlari bo’lmagan taqdirda ham, birining jinsiy aloqaga layoqatsizligi hamda diniy vakillar bilan butunlay monastirga o’tish ixtiyorini tanlagan bo’lsa, bunday holatlarda ham nikohdan ajratish mumkinligi Gay Institutsiyasida, nikohdan hech qachon er va xotinning jahli chiqqan paytida ajratilishi mumkin emasligi O’z eridan ajrashgan xotin – beva “xafachilik” yilini o’tkazib, yangi turmushga chiqishi mumkin bo’lgan, ammo axloq, odat normalari talab etgan hamda oldingi eridan agar homilador bo’lgan bo’lsa, 6 oy ichida farzand ko’rishi lozim bo’lishi va bu munosabatlar xotin kishining sofdil, ya’ni boshqa shaxslar bilan aloqada bo’lmaganligini ko’rsatgan hamda u 18 oydan keyin nikohga chiqa olganligi Eri o’lgan ayol bo’lsa, 2 yil o’tgandann keyin nikoh qurishi mumkinligi, yangi erga chiqqan xotin, bolalarining manfaatini o’ylagan holda, yangi oilaga oldingi eridan qolgan mulklarini unga o’tkazmasligi va bermasligi lozimligi

NIKOH. RIM NIKOHIGA UMUMIY TAVSIF Nikohga kirish shartlari quyidagilar: 1) uy egasining roziligi (nikohga kirayotganlar oilalar boshliqlarining izmida bo’lgan taqdirda) 2) kuyov va kelinning ixtiyoriy roziligi (klassik davrda yuridik jihatdan tan olindi) 3) tomonlarning qonun bilan tan olingan nikohga kirish huquqi borligi (rimliklar bilan peregrinlar yoki qullar, senatorlik tabaqasidagi shaxslar bilan erkin qo’yib nikoh taqiqlangan) Ushbu huquqdan rimliklar va ba’zan qadimgi lotinlar foydalanganligi Nikohga kirayotganlar o’rtasida yaqin qarindoshlikning yoki xislatlarning bo’lmasligi (masalan, bevosita qarindoshlar o’rtasidagi, aka- ukalardan biri bilan boshqasining xotini o’rtasidagi nikoh taqiqlangan) Nikohsizlik (nikohdagi shaxsning nikohga kirishiga yo’l qo’yilmagan) Nikoh yoshiga yetganlik (erkaklar uchun – 14 yosh; ayollar uchun – 12 yosh) Boshqa shartlar (masalan, magistrat bilan ushbu viloyat fuqarosi o’rtasidagi nikoh taqiqlangan)

ER-XOTIN O‘RTASIDAGI MULKIY MUNOSABATLAR Qadimgi Rim davlatida er- xotinning shaxsiy va mulkiy munosabatlar, huquq va majburiyatlar quyidagilarga ko’ra farqlangan: Cum mani asosida tuzilgan nikoh huquqiy munosabatlar – xotin kishi o’z bolalari bilan “filiae loco” (filiae loko)ga binoan, er kishining hokimiyatiga, ya’ni qo’l ostiga o’tishi, butun hokimiyat erga berilishi, Rim davlatining dastlabki davrlarida erning hukmronligi cheksiz, mutlaq monarxiyadek, lekin keyinchalik er hukmronligi, uning hokimiyati ancha chegaralanib, xotinini o’ldirish yoki uni ijaraga berib yuborish kabi huquqlari tamoman yo’qola boshlashi Sine manu asosida tuzilgan nikoh munosabatlari – xotin kishi o’zining haqiqiy otasi hukmronligida qolib, oldingi oilasiga mansub bo’lib, mustaqil asosda o’zining huquqiy holatini saqlab qolganligi, lekin xotin kishi boshqa oilaga tushgandan keyin eri baribir ustunlik, imtiyozli holatlarga ega bo’lgan huquqlarini saqlab qolganligi

ER-XOTIN O‘RTASIDAGI MULKIY MUNOSABATLAR Turmushga chiqqan xotin kishi erining familiyasiga, uning jamiyatda tutgan o’rni bilan bog’liq bo’lgan (masalan, pretor bo’lsa, pretor xotini, zodagon bo’lsa, zodagonlar oilasi kelini) huquqlarini o’zlashtirish hamda erning doimiy yashab turgan joyi xotinining yashash joyi deb hisoblanganligi Er kishi da’vo tartibida xotinini egallab olgan har qanday kishidan talab qilib olish huquqiga egaligi, er-xotinning bir-biriga hurmat bilan qarashi lozimligi, faqatgina er va xotinning bir-biriga bevafolik yoki xoinlik qilishi, kimning aybi bilan bo’lganligiga qarab nikohdan ajratish amalga oshirilishi, aybi bo’lgan tomon uyidan olib kelgan va birgalikda yashash davomida orttirilgan mol-mulklari aybsiz tomonga qoldirilishi, ayniqsa xotin kishiga uning o’z eriga xoinligi juda og’ir holda javobgarlikka olib kelishi Rim davlatida (cum manu) asosida tuzilgan nikohda barcha xotin tomonidan olib kelingan mulklar erning ixtiyoriga o’tkazilishi va nikohdan oldingi mulklari bilan to’liq asosda qo’shilib ketishi Xotin tomonidan olib kelingan mulk, xatto er-xotin ajralib ketgandan so’ng, xotinga qaytarilmasdi, aksincha u erining vafot etganligi munosabati bilan meros tartibi asosida o’zining hissasini yoki unga tegishli ulushini olishi “ Sine manu” nikohida er-xotinlar alohida bo’lib, hatto oddiygina asosda mulkni boshqarish hamda xotinining roziligiga binoan amalga oshirilib, er- xotinlar o’rtasidagi munosabat topshiriq berish shartnomasi orqali turmushga tatbiq etilishi Nikoh munosabatlari asosida xotin o’z uyidan olib kelgan ashyolarini, uy boshqaruvchisi va boshqa shaxslar tomonidan berilgan, hadya qilingan mulklar “to’y sovg’asidek” er-xotinning oilaviy hayotidagi moddiy qiyinchiliklarni yengillashtirish maqsadida ishlatilishi

ER-XOTIN O‘RTASIDAGI MULKIY MUNOSABATLAR “ Sine manu” nikohi asosida olingan yoki xotini va boshqa shaxslar tomonidan berilgan mulklarga boshqacha huquqiy rejim o’rnatilib, agar nikohdan ajralish yoki erning vafoti bilan bog’liq munosabat kelib chiqsa, barcha olingan to’y sovg’alarini og’zaki kelishish asosida er tomonidan qaytarib berish ni o’z zimmasiga olishi Agar nikohdan asossiz ravishda ajralishga xotin sabab bo’lgan bo’lsa, pretor tomonidan da’vo qo’zg’atilib, mulkning ma’lum bir qismini erga qaytarib berganligi va bunga asos xotin kishining aybi, ya’ni nikohdan ajralish sababi ko’rsatilishi I-III asrlar mobaynida to’y sovg’alari alohida huquqiy tartibga solinganligi, ya’ni nikoh davomida er barcha mulklarning egasi bo’lib hisoblanganligi va mulkni tasarruf qilishni amalga oshirganligi, lekin xotinning manfaatini e’tiborga olgan holda, imperator Avgust tomonidan qonunlar qabul qilinib, xotin kishining roziligi bo’lmagan taqdirda unga taalluqli bo’lgan yerni (yer uchastkasini) tasarruf qilish huquqi taqiqlanganligi To’y sovg’alarini qaytarib olish uchun xotin-qizlar da’vo arizasini berganligi va bu ariza to’y sovg’asini qaytarib berish to’g’risida deb atalganligi, er to’y sovg’asini bolalarini o’ylagan holda (chunki, bolalar ko’pincha er kishida qolardi) ma’lum bir qismini olishi hamda harakat qilingan summalarni jarima asosidagidek ushlab qolishi Imperator davrida to’y sovg’asini olgan er o’zining xotinini hisobiga (o’z oilasiga) hadya sifatida ma’lum sovg’alarni, mulk yoki ashyolarni berishi, dastlabki paytda bu hadyalar nikohga qadar amalga oshirilgan bo’lsa (chunki er-xotin bir- biriga biror-bir mulk hadya qilishi mumkin emasligi) keyinchalik esa nikoh tuzish huzurida hadya etishga ruxsat etilib, baribir bu mulklar erning mulki hisobiga o’tkazilishi, ammo erning aybi bilan nikoh bekor bo’lsa, bu mulk xotiniga to’liq o’tkazilishi

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Rim quldorlik jamiyatining eng buyuk yutuqlaridan biri – bu ota hukmronligi instituti ning vujudga kelishi “ Oltin asr”da faoliyat ko’rsatgan Rim huquqshunosi Gay: “Ota hukmronligi instituti Rim fuqarolarining qat’iy belgilangan milliy institutidir …. yana shunday shaxslarning bo’lishi amri maholki, o’z bolalarining ustidan shunday hukmronlikka, hokimiyatga ega bo’lgan Rim fuqarolaridek” Ushbu huquqiy munosabatda mustaqil shaxs bo’lib (persona sui iuris) faqat ota hisoblanganligi Ota barcha huquqlarga ega bo’lgan “o’ziga o’zi xo’jayin” sifatida e’tirof etilganligi, uning o’g’il-qizlari esa “begona shaxslarning huquqi”ga (persona alieni iuris – persona alieni yuris) ega bo’lganligi Ota hukmronligi ostidagi voyaga yetgan o’g’li u yuqori mansabga (senator bo’lishdan tashqari) erishsa ham, ozodlik va fuqarolik holatiga ega bo’lganligidan qat’iy nazar, oilada o’zining oilasi, bolalari bor bo’lsa ham, baribir ota hukmronligiga bo’ysunganligi, ota hukmronligi faqat bir odamda, ya’ni otada bo’lganligi, otaning xotiniga o’z o’g’illari bo’ysunmaganligi

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Ota hukmronligi instituti quyidagi asosida vujudga kelgan: 1) o’z ota va onasidan tug’ilgan farzandlar, ya’ni nikoh asosida tug’ilgan farzandlarning otasi ularning haqiqiy otasiligi, bu qoidani 1804-yilgi Napaleon fuqarolik kodeksi o’ziga asosiy qoida qilib qabul qilganligi 2) nikohsiz tug’ilgan farzandni qonuniy asosda rasmiylashtirib, o’zining farzandi deb hisoblash (konkubinat nikoh asosida) 3) farzandlikka olish asosida

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Ota hukmronligi instituti nikohsiz tug’ilgan farzand ota- onalarining nikohga kirishishlari bilan qonuniy rasmiylashtirish deb tushunilishi va farzand shu kundan boshlab Rim fuqarosi huquqiga to’liq ega bo’lishi Ota hukmronligining vujudga kelishi, farzand huquqiy holatining rasmiylashtirilishi yoki qonuniylashtirilishi imperator tomonidan qabul qilinadigan reskriptlar asosida amalga oshirilganligi, ba’zi hollarda nikohsiz tug’ilgan farzandning munitsipal senat a’zosi bo’lishi, qizning esa senat a’zosiga turmushga chiqishi sababli ularning huquqiy holati o’zgarganligi va qonunlashtirilganligi Farzandlikka olish uchun ota hukmronligi ostida bo’lmagan shaxslar imperator reskriptlarini olishga majbur bo’lganligi Ota hukmronligi ostida bo’lgan shaxslarni farzandlikka olish uchun ota-ona farzandlikka olinayotgan shaxs huzurida uning ilgarigi ota-onalarini chaqirgan holda kelishib olishgani va bu kelishuv sud bayonnomasiga kiritilganligi

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Farzandlikka olishning o’ziga xos shartlari quyidagilar: 1) farzandlikka oluvchilar asosan er kishilar va istisno tariqasida xotin- qizlar bo’lishiga yo’l qo’yilgan, lekin ular farzandlikka olishga qadar o’z farzandlari bo’lgan va ularni yo’qotib qo’ygan bo’lishlari lozim bo’lgan 2) farzandlikka oluvchi shaxs ota hukmronligiga mansub bo’lmagan, barcha huquqlarga hamda “o’ziga o’zi xo’jayin” bo’lgan shaxs bo’lishi talab etilgan 3) farzandlikka oluvchi shaxs farzandlikka olinayotgan shaxsdan 18 yosh katta bo’lishi lozim bo’lgan

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Rim jamiyatining tarixida ota-onalar va bolalarning huquq va majburiyatlari xilma-xil bo’lgan, xususan, Qadimgi Rimda otaning huquqi o’z bolalariga nisbatan chegaralanmagan bo’lib, “hayot va o’lim” huquqini ham hal qilgan, farzandlarini ham sotish huquqiga ega bo’lgan Vaqt o’tishi bilan bu qahrli jazolar asta-sekinlik bilan zaiflashib, bo’shashib, o’z farzandlariga nisbatan uy jazolarini qo’llashga olib keldi. Ota, ona va farzandlar bir-birlarini o’zaro hurmat qilishlari, aliment bilan ta’minlashlari va boshqa munosabatlar takomillashib bora boshlagan Ota hukmronligi ostida bo’lgan farzandlarning mulkiy holati shundan iborat bo’lganki, ular shartnomalar tuzish huquqiga ega bo’lganlar, ammo shartnomalardan kelib chiqadigan barcha huquq va majburiyatlar otaga taalluqli bo’lgan Ota hukmronligi ostidagi voyaga yetgan shaxslar shartnomalar tuzish oqibatida yoki biror-bir huquqbuzarlik asosida yoxud boshqa shaxslarga zarar yetkazish munosabatlari kelib chiqqan bo’lsa, xuddi qullarning da’vosiga o’xshash da’vo asosida oila boshlig’iga da’vo joriy etilgan Oila boshlig’i da’voni qabul qilishi va keltirigan zararlarni to’lashi yoki zarar yetkazgan shaxsni zararni qoplashni talab etayotgan shaxsga topshirishi mumkin edi. Ya’ni, agar zarar yetkazgan shaxs boshqa uy boshqaruvchisiga o’tib ketgan bo’lsa, qilingan ayb ham shu shaxs bilan bog’liq bo’lib, o’sha oila boshlig’iga da’voni qaratgan, ya’ni javobgarlik doimo ayb qilgan shaxsning yashashi bilan bog’liq bo’lgan Rim davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va xo’jalik munosabatlarining rivojlanishi natijasida ota hukmronligi ostidagi shaxslardan foydalanish oila boshlig’i uchun samara bermay qoldi. Ayniqsa, hukmronlik ostidagi shaxslar bilan boshqa huquq subyektlari shartnomaviy- huquqiy munosabatlarga kirishmay qo’ydi va uy egasi o’zining qullaridan, voyaga yetgan farzandlaridan maqsadga muvofiq foydalana olmagan

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Yuqorida ko’rsatilgan holatlar uy boshqaruvchisini o’zining qo’l ostidagi qullariga, voyaga yetgan shaxslariga ma’lum vakolatlar berishni taqozo etgan. Natijada qullar va voyaga yetgan shaxslarning mulkiy layoqatlari kengaygan va ko’proq, keng ma’noda muomala layoqatiga ega bo’lgan Qadimgi Rim jamiyatida qullarga qo’llanilgan pekuliy munosabatlari, ya’ni qullarga yer, mollar, ho’kizlar, ba’zi holatlarda esa qullarni berish munosabatlarini kengaytirish zaruriyati kelib chiqqan Pekuliy institutining mohiyati – qul o’z tomorqasida jon-jahdi bilan ishlab, o’z bolalari, xotinining ham mehnatlarini qo’llab, samara olishga harakat qilgan va o’z uyi yoki o’z mulki asosida, hatto bu mulkning egasi quldor yoki oila boshlig’i hisoblansa ham, mustaqil harakatni amalga oshirgan, mulkdan foydalangan va uni boshqarish yoki yashirish asosida kam bo’lsa ham tasarruf etgan Rim davlatida huquqiy munosabatlarning yanada rivojlanishi natijasida pekuliyga qaraganda mustaqil bo’lgan yangi pekuliy – harbiy pekuliy vujudga kelgan. Bu pekuliy ilgarigiga qaraganda mulkiy huquq layoqatini kengaytirgan holda va haqiqiy fuqarolik-huquqiy munosabatlarining subyekti bo’lishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergan Ya’ni harbiy xizmat davrida sotib olgan mulklari, maoshi, harbiy xizmat yoki urushlar natijasida qo’lga kiritgan mol- mulklari, harbiy xizmatga o’tayotgan paytda berilgan sovg’alar, hadyalar uning o’zining mulki hisoblansa ham, lekin harbiy pekuliy olgan shaxsning o’zi otasi hukmronligi ostidagi mulk hisoblangan Ota hukmronligi ostidagi pekuliy o’lim oldidan vasiyatnoma qoldirmagan bo’lsa, barcha mulklar, ashyolar oddiy pekuliyga o’xshab ota hokimiyatiga, ya’ni uning mulkiga o’tkazilgan

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Rim jamiyatining mutlaq monarxiya davri ga kelib, harbiy pekuliyga ona tomonidan biror-bir mulk, meros, hadya tariqasida qoldirilgan bo’lsa, bu mulk uning o’ziga tegishli bo’lgan Ota bu yerda mulkni umrbod boshqarish va foydalanish huquqiga ega bo’lib, hukmronlik ostidagi bo’lgan shaxs bilan teng asosda foydalangan Ayniqsa, bu qoida imperator Yustinian tomonidan yanada mustahkamlangan

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Rim huquqida ota hukmronligi quyidagi asoslar bo’yicha tugatilishi mumkin edi: 1) oila boshlig’ining, ya’ni otaning vafot etishi bilan 2) voyaga yetgan, lekin ota hukmronligidan ozod bo’lmagan shaxsning vafot etishi bilan 3) uy boshqaruvchisi yoki unga qarashli bo’lgan shaxslarning ozodlik va fuqarolik holatlarini yo’qotishi asosida 4) uy boshqaruvchisi qaramog’idagi shaxslarga yordam bermaganligi asosida uy boshqaruvchisi lavozimidan ozod qilinishi natijasida 5) uy boshqaruvchisi qaramog’idagi shaxsning faxriy unvonlarga ega bo’lishi 6) ota hukmronligi qaramog’ida bo’lgan shaxsga emansipatsiya usulini qo’llash, ya’ni otaning o’z roziligi va qaram bo’lgan shaxsning roziligi asosida amalga oshirilgan

PATRIA POTESTAS (OTA HUKMRONLIGI)NI QO‘LGA KIRITILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Imperator Yustinian davriga kelib, emansipatsiya quyidagi asoslar da amalga oshirilgan: 1) imperator reskriptiga binoan va bu reskript sud bayonnomasida yozilishi lozim bo’lgan 2) uy boshqaruvchisining arizasi asosida sud bayonnomasiga yozilishi majburiy bo’lgan 3) uy boshqaruvchisining ruxsati bilan ancha yillar davomida faktik holat asosida unga ozodlik berganga o’xshab yurishi natijasida emansipatsiya qo’llanilgan

VASIYLIK VA HOMIYLIK Rim davlatida (sui iuris) o’z- o’ziga xo’jayin, ya’ni ozod bo’lgan Rim fuqarolari hamda shu davlat hududida istiqomat qilib turgan shaxslar o’zining kasalligi, nogironligi yoki boshqa holatlar bilan bog’liq holatlarda, o’zining fuqarolik huquq layoqatlarini amalga oshiruvchi shaxslarning yordam berishiga muhtoj bo’lgan Muomalaga layoqatsiz fuqaro shaxsini, uning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun, shuningdek qonunda nazarda tutilgan holatlarda mulkiy huquqlarini qo’llash, voyaga yetmagan shaxslar, yengil tabiatli xotinlar, eri o’layotgan paytda vasiyatnomada xotiniga kim vasiy yoki homiy bo’lishini tayinlab ketgan holda – bu xotinga, aqli zaif bo’lgan shaxslarga vasiylik va homiylik belgilangan Vasiyning vakolati o’ziga- o’zi xo’jayin bo’lgan shaxsning kasalligi yoki boshqa holatlari tufayli o’z mulkini qo’riqlay olmasligi, boshqarishi yoki uni tasarruf eta olmasligi, uning jismoniy yoki ma’naviy tomonidan qilinayotgan harakatlarini tushunib yeta olmayotganligi sababli bu harakatlarni qonuniy asosda amalga oshirishdan iborat bo’lgan Ota hukmronligi institutining yaxshi ishlamaganligi, o’z qo’li ositdagi shaxslarning huquqlarini himoya qila olmasligi vasiylik va homiylik ni keltirib chiqargan

VASIYLIK VA HOMIYLIK Vasiylik Gay institutsiyasi va XII jadval qonunlariga asosan, xotinlar ayniqsa pul va ashyolarga o’ch bo’lganligini, ularning tabiati yengilroq ekanligidan kelib chiqib 25 yoshgacha, hatto vasiyatnomada to turmushga chiqmaguncha degan so’z va muddat bo’lsa, turmushga chiqquncha vasiylik tayinlangan Vasiylik (tutela) ota-ona qaramog’idan mahrum bo’lgan shaxslarga ham tayinlangan. Ko’pincha u magistrat tomonidan tayinlangan, ammo vasiy o’zining kasalligi, yoshi, davlat xizmati yoki harbiy xizmatlarini vaj qilib o’z vakolatidan soqit qilishi mumkin bo’lgan Vasiy faqat o’z vasiyligida bo’lgan shaxsning manfaatini ko’zlab harakatlarni amalga oshirishi lozim bo’lgan, o’zining manfaati uchun biror-bir harakat qilinsa yoki vasiylikda bo’lgan shaxsning mulkini, uyini yoki biror ashyoni sotib, vasiyligida bo’lgan shaxsga zarar yetkazilgan bo’lsa, da’vo qilish lozim bo’lib, yetkazilgan zarar vasiydan to’liq undirib olingan Vasiyning burchi vasiyligida bo’lgan shaxs tomonidan tuzilgan shartnoma va majburiyatlarni tasdiqlash, shartnoma tuzish uchun maslahatlar berish yoki oldindan kelishib olish masalalarini hal qilishdan iborat bo’lgan Imperator Sever (195-yil) davriga kelib, vasiy o’z vasiyligida bo’lgan shaxsning qishloq yerlarini yoki shahardagi yerlarini sotish yoki garovga qo’yishi to’liq asosda man etilgan. Ulardan tashqari, vasiy va uning homiyligida bo’lgan shaxslar o’rtasidagi nikoh tuzishlariga ham yo’l qo’yilmagan

VASIYLIK VA HOMIYLIK Rim huquqida vasiylikdan tashqari homiylik ham mavjud bo’lgan Homiy – (kura) voyaga yetgan shaxslar tomonidan o’z mulkini boshqara olmayotgan, aqli zaif, jismoniy tomonidan kamchiligi bor shaxslar yoki qilgan harakatlarini oqibatini to’liq tushunib yeta olmaydigan shaxslarga tayinlangan Homiy ko’pincha vasiy tomonidan o’z vakolatini bajara olmaganligi yoki vasiyatnomada ko’rsatilgan shartlarni, vazifalarni intizomsiz, yomon va lozim darajada bajarmaganligi sababli vasiyning o’rniga tayinlangan

E ’T I B O R I N G I Z U C H U N T A S H A K K U R !!!

O'xshashlar

Rim huquqida shartnomalar

Rim huquqida shaxslar tushunchasi

Huquqiy munosabatlar

Huquqiy munosabatlar 2

Huquqiy munosabatlar 3