Rim huquqida mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqida mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

563.3173828125 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQIDA MULK HUQUQI VA BOSHQA ASHYOVIY HUQUQLAR

REJA: • Huquq obyekti – tushunchasi • Ashyolar • Mol-mulk tushunchasi • Res corporales va incorporales (moddiy va nomoddiy) • Res mancipi va nec mancipi • Ashyolarning tasniflanishi va res commercio tasnifi • Mulk huquqi tushunchasi • Mulk obyektlari • Mulk huquqining turlari • Umumiy mulk (condominium) • Mulk huquqini qo‘lga kiritish usullari: dastlabki va hosila • Egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat • Mulkdor huquqlari: ius utendi; ius frudendi; ius ius possidendi; ius vindicandi • Mulk huquqining yo‘q bo‘lishi • Mulk huquqini himoya qilish va qo‘shnichilik bo‘yicha ko‘chmas mulkni himoya qilish • Egalik qilish tushunchasi va turlari • Egalik qilishni vujudga kelishi, o‘rnatilishi va bekor bo‘lishi • Egalik qilishning himoya qilinishi • Kvazi egalik qilish va possession iuris

ASHYOLAR Rim huquqining asosiy institutlaridan hamda fuqarolik huquqining asosiy obyektlaridan biri – ashyoviy-huquqiy munosabatlar Qadimgi Rim tarixida, ayniqsa, uning sinfiy davrida ashyolar tushunchasi keng ma’noda ishlatilgan Rim huquqshunoslari: “ashyolar – tashqi dunyoning moddiy munosabatlaridan iborat, ular o’z ichiga yuridik munosabatlar va huquqni qamrab oladi” – deb ta’riflaganlar Ashyoviy-huquqiy munosabatlar – erk, xohish, iroda bilan bog’liq bo’lgan, shaxslar yoki guruhlar o’rtasidagi ashyolarning kimgadir taalluqligini belgilaydigan va mustahkamlaydigan, ba’zi holatlarda o’zgartiradigan holatlar haqidagi umumiy ta’limot dan iborat bo’lib, shaxslarning ashyolar ustidan hukmronligini va boshqarishini ta’minlovchi munosabatlar Ashyolar ko’chmas mulk va ko’chirilishi mumkin bo’lgan, bo’linadigan va bo’linmaydigan, iste’mol qilinadigan va iste’mol qilinmaydigan, jinsiy alomatlarga ega bo’lgan ashyolar va individual ashyolar, oddiy va murakkab ashyolar, asosiy va mansub ashyolar, fuqarolik muomalasidan chiqarilgan va fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan va boshqa ashyoviy-huquqiy munosabatlar ga bo’lingan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Rim tarixchilari va huquqshunoslari ashyolarni 2 qismga bo’lgan: 1) Xudo huquqi (tabiiy huquq) tomonidan yaratilgan ashyolar - faqat Xudoning muayyan, nihoyatda kuchli va yuqori bo’lgan shaxslar, unga bo’ysunishi asosida bo’lgan fuqarolik munosabatidan chiqarilgan va huquqiy munosabatlar bilan tartibga solinmaydigan sakral huquqlar Sakral ashyolar – Xudo huquqi (tabiiy huquq) tomonidan berilgan ashyolar kiritilib, ular ommaviy qarorlar, ya’ni Xudo tomonidan qabul qilingan qarorlar asosida vujudga kelgan Diniy ashyolar – xususiy huquq bilan belgilangan yoki insonning shaxsiy qarori bilan vujudga keladigan munosabatlar kiritilgan: insonning dafn etilishi va bu joyning muqaddas joyga aylanishi, insonning faqat o’z erki bilan bog’liq bo’lgan harakatlarni amalga oshirishi tushunilgan2) Xudoning yerdagi vakili bo’lgan insonlar huquqi tomonidan vujudga kelgan ashyolar - Rim davlatining ommaviy huquqi va xususiy huquqlari bilan tartibga solingan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Rim huquqida shunday ashyolar bo’lganki, ularning subyekti Rim xalqi hisoblangan (Populus Romanus), ular ommaviy huquq bilan bog’liq bo’lgan. Ular quyidagilardan iborat: 1) Rim jamiyati a’zolarining barchasi tomonidan umumiy asosda foydaniladigan, ya’ni daryolar, portlar, yo’llar, teatrlar, stadionlar va boshqa ommaviy xarakterga ega bo’lgan ashyolar 2) davlatga oid bo’lgan maxsus foydalaniladigan ashyolar, davlat xazinasi, harbiy obyektlar, qurol- aslahalar va boshqa ashyolarda iborat bo’lib, ular maxsus huquqiy rejim qo’llanilishini taqozo etadi hamda fuqaro tomonidan foydalanishi chegaralangan huquq obyektlaridan iborat 3) davlatga xos bo’lgan savdo munosabatlarining obyektlari, masalan davlat yer fondidan tashkil topgan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Bo’linadigan ashyolar – xo’jalik maqsadini yo’qotmaydigan shunday ashyolarki, uni qismlarga bo’lganda ham, o’z jinsini, bahosini yo’qotmasdan, qismlarga bo’lingan ashyolarning o’zi ham alohida o’z qiymatini yo’qotmaydigan, lekin kichik, oz bo’lgan tovarlardan, ammo to’liq asosda mavjud bo’lgan munosabatlardan tashkil topgan ashyolar: qand, sariyog’, asal, non, go’sht, kolbasa va h.k. Bo’linadigan ashyolar turkumida, ayniqsa umumiy mulk huquqi bilan bog’liq munosabatlarda huquqqa bo’lgan hissa va obyektga bo’lgan hissalar mavjud bo’lgan. Ularni real va ideal hissalarga bo’lingan Bu munosabatlarning asl ko’rinishi moddiy munosabatlarga o’xshamasligi ham mumkin, lekin o’sha huquqlarning asosini moddiy ashyolar tashkil etadi Ideal hissalar – ashyoga qo’shilgan mol- mulk boshqa mulklar bilan aralashib, o’zining jismini obyekt sifatida yo’qotishi yoki boshqa obyektlarga o’tib ketishi mumkin. Ana shu ashyoga bo’lgan huquq ichida qaysi shaxs tomonidan qo’shilgan ashyo bo’lsa, uning qiymati, bahosi yotadi va hissalarga bo’linadi Mulk bo’lingan paytda qo’shgan hissasiga qarab ashyoga bo’lgan huquqning ma’lum bir qismini olgan. Uni 1/2, 1/3, 1/4 tarzda ulushga ajratib, shaxs shu ashyoga qo’shgan mulkning qiymatini yoki shu qiymatga asosan mulkdan hissa ajratib olgan Ideal hissalar asosida vujudga kelgan obyekt umumiy mulk huquqi asosida bo’lsa, ularning bo’linish va bo’linmasligi muhim ahamiyatga ega bo’lgan, ya’ni barpo qilingan obyekt natura asosida bo’linishi yoki bu ashyo mulk huquqi subyektlarining biriga o’tkazilgan bo’lsa, qolganlari esa pul tovonlari (yoki qo’shgan haqini) olishi mumkin bo’lgan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Bo’linmaydigan ashyolar turkumiga muayyan qismlarga ajralishi natijasida xo’jalik mohiyatini, unga mansubligini yo’qotadigan ashyolar (mashina, traktor, stanok va h.k.) kiradi. Ashyolarni bo’lish majburiyatni bajarishda, javobgarlik o’rnatishda hissalarga qarab belgilanish yoki ashyolarni bo’lmaslik va birgalikdagi umumiy javobgarlik xususiyatlari bilan bog’liq Iste’mol qilinadigan va iste’mol qilinmaydigan ashyolar – ashyoning tayinlanishiga qarab belgilanadi. Iste’mol qilinadigan ashyolar – iste’mol qilingandan keyin o’z jinsini, jismini, urug’ini yo’qotadi. Bular oziq-ovqat mahsulotlaridir Iste’mol qilinmaydigan ashyolar – ulardan foydalangan vaqtda o’z bahosini, mohiyatini yo’qotmaydigan yoki umuman yo’q bo’lib ketmaydigan ashyolar. Masalan, qimmatbaho toshlar, yoqut va zumradlar, olmoslar, oltin taqinchoqlar va boshqa qimmatbaho ashyolar Jinsiy belgilari va xususiy alomatlari, ya’ni individual xususiyatlari bilan farq qiladigan ashyolar. Bular ba’zida Rim huquqshunoslari tomonidan almashtiriladigan va almashtirilishi mumkin bo’lmaydigan ashyolar deb atalgan Jinsiy belgilari bilan farq qiladigan ashyolar – tayinlanishiga qarab, jinsiga qarab, soni, o’lchov belgisi, og’irligi, baholariga asoslanib, har birining huquqiy munosabatda qanday holatda, ya’ni obyekt sifatidami yoki jinsiy alomatga ega bo’lgan ashyomi (ona qo’y yoki qo’chqor), yoki sonining kerakligi (100 nafar soldat), og’irligi (10 tonna)ni yetkazib berish kabi munosabatlarga tushunilgan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Individual va xususiy alomatga ega bo’lgan ashyolar – muayyan shaxslar, ustalar, hunarmandlar tomonidan ishlab chiqariladigan ashyolar, ya’ni individual shaxsning ish faoliyati statusi bilan, hatto, obro’yi, mehnatining sifati, mahsulotning jahon andozalari asosida ishlab chiqarilganligi bilan, umuman individual shaxsning xarakterli xususiyati bilan belgilanadigan ashyolar. Ularning o’rniga boshqa ashyolarni ishlatib bo’lmaydi Asosiy ashyolar va unga mansub bo’lgan ashyolar – asosiy ashyosiz o’z harakatini amalga oshira olmaydgan hamda uning yuridik holatiga bo’ysunadigan ashyolar turkumidan iborat ashyolar Mansub ashyolar – asosiy ashyolarning bir qismi, unga taalluqli yoki uning hosilalaridir. Ular yuridik mustaqil harakatlarni amalga oshira olmaydi, ya’ni asosiy ashyoga bo’ysunuvchidir Hosil va daromadlarni hal qilishda asosiy ashyoga murojaat qilganlar. Ayniqsa, qonuniy, insofli asosdda egallangan shaxs tomonidan jabrlanuvchi da’vo qilgunga qadar olingan foyda va daromadlarni tasarruf qilgan bo’lsa, uni qaytarib olishi mumkin bo’lmagan Tabiiy bo’lgan foydalar mavjud bo’lib, bu yerda ashyoning maqsadga muvofiq ravishda tayinlanishi buzilmasdan, tabiat orqali hosil, daromadlar olish mumkin. Ya’ni, daraxtlardan olingan mevalar, bog’dan olingan hosillar yoki qoramol, qo’y, echki va boshqa nasl beruvchi hayvonlardan olingan ashyolar tushunilgan. Ularning huquqiy holatlari shu ashyolar, ya’ni daraxtlar, bog’lar, qo’y-qo’zilar, qoramollar kimga tegishli bo’lsa, o’sha shaxsning hukmronligida bo’lib, shu shaxs tomonidan belgilangan

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Rim huquqida ashyoviy-huquqiy munosabatlarga kirishayotgan paytda ashyoning huquqiy holati, ya’ni fuqarolik muomalasidan chiqarilganmi yoki chiqarilmaganligini aniqlab olish lozim. Chunki, shunday ashyoviy obyektlar borki, bu munosabatlar fuqarolik huquqiy munosabatlarida yoki aynan fuqarolar o’rtasida shartnomalar tuzishga yo’l qo’yilmaydi Fuqarolik huquqiy munosabatlarning obyektlari xususiy mulk bilan bog’liq ashyolar bo’lib, ko’pchilik holatlarda fuqarolarning o’rtasida hamda fuqarolar va yuridik shaxslar o’rtasida qo’llaniladi Ashyolarning muomaladan chiqarilgan yoki muomaladan chiqarilmaganligiga qarab huquqiy rejim qo’llaniladi. Muomaladan chiqarilgan ashyolarga davlatning o’ziga xos mulklari, shahar mulklari, Rim davlatining hududlar va boshqa mulklar kiritilgan. Bu mulklar yoki ashyolarning ko’proq boshqa ashyolardan farqi tabiiy asosda vujudga kelgan hamda maxsus vazifalarni amalga oshiruvchi mulklardan iboratligi edi Imperator Yustinian Institutsiyalarida bu ashyolarga katta e’tibor qaratilgan. Sinfiy huquqshunoslar hatto tabiat tomonidan yaratilgan ashyolarning mavjudligini, ulardan barcha Rim fuqarolari teng asosda foydalanishi mumkinligini e’tirof etib, ularni quyidagilardan iborat deb hisoblaganlar: 1) havo qatlami; 2) oqar suvlar; 3) dengizlar va ularning ichidagi jonivorlar; 4) boshqa boyliklar

ASHYOLARNING TASNIFLANISHI VA RES COMMERCIO TASNIFI Ommaviy huquq asosida vujudga kelgan ashyolarning egasi butun Rim xalqi hisoblanib, bularga “civitas” (shaharlar mulki) – daryolar, yo’llar, stadionlar, konsert zallari kirgan hamda ulardan butun Rim xalqi foydalangan Diniy yoki Xudo bilan bog’liq mulklar bo’lgan. Ular fuqarolik-huquqiy munosabatlarning obyekti bo’lib hisoblanmagan . Xudo huquqlari ehromlar, cherkovlar, diniy munosabatlarni amalga oshirish uchun ishlatiladigan predmetlar, ashyolar, xilxonalar, alohida shaxslarni, ya’ni oliy mansabli magistrlarni, davlat rahbarlarini, din boshliqlarini, hurmat qozongan shaxslarni dafn etadigan joylar muqaddas deb tanilib, Xudo tomonidan uning yerdagi vakillari tomonidan himoya qilingan Rim davlatida ashyolarga bo’lgan huquq bir necha turlarga bo’lingan: egalik qilish huquqi – xususiy mulk munosabatlarining asosini tashkil etgan. Rim sinfiy huquqshunoslari egalik qilishni ashyolarga bo’lgan to’g’ridan to’g’ri hukmronlik qilish, hech kimning yordamisiz, mustaqil asosda ularni egallab olish deb tushunganlar Ashyolarga bo’lgan huquq to’g’ridan to’g’ri o’zida bo’lmasdan boshqa shaxsga taalluqli bo’lgan mulkdan foydalanish, boshqalarning mulkiga bo’lgan huquq deb atalagan. Uni huquqshunoslar “iura in re aliena” (yura in re aliena) – boshqalarning mulkiga bo’lgan huquq deb e’tirof etganlar Ashyolarga bo’lgan huquq turlari quyidagilar: 1) egalik qilish huquqi’ 2) mulk huquqi; 3) boshqalarning mulkiga bo’lgan huquqlar

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Qadimgi Rim quldorlik davlatida “egalik qilish” tushunchasi amaliyotda ko’pincha “mulk” atamasi bir ma’noda qo’llanilsa ham, Rim fuqarolik huquqi va hozirgi zamon fuqarolik huquqida ikkalasini bir ma’noda tushunmaslik lozim. Rim huquqshunoslari egalikni “men mulkka egaman” so’zi orqali mulkni esa “mening mulkka egalik huquqim bor” degan ta’riflar bilan ajratib olganlar Egalik qilish – bu ashyo ustidan faktik holatda hukmronlik qilishdir. U mulk huquqining kelib chiqishi uchun asos bo’lib, bir joyga joylashish, o’troq bo’lib qolish, egasiz bo’lgan ashyoni, predmetni yoki o’tloq, yaylovni egallab olish tushunilgan Rim huquqida “ager publucus” degan tushuncha bo’lib, umumiy joy, hamma uchun teng ravishda foydalanishi mumkin bo’lgan yer, boshqa shaxslar tomonidan egallanib olinmagan joy tushunilgan Qadimgi Rus tarixchilari “Kie haqida”gi yozma asarlarida Kiening o’z urug’lari bilan Dnepr daryosining yonbag’irlarida joylashgan tog’ga ko’chib kelib, joylashib qolganligini va Kiyev shahrini vujudga keltirganligini misol qilib, egalik tushunchasini “egasiz joyni o’zlashtirish, o’sha joyda o’tirib qolish, o’troq bo’lish yoki joylashib olish” degan ma’no bilan bog’laydilar Egalik qilish institutining vujudga kelishini mashhur huquqshunoslardan biri Labeon (mil.avv. 45 – milodiy 10- yillar) Rim huquqida egalik tushunchasini “o’tirmoq”, “joylashib qolmoq”, “o’troq hayot kechirmoq” degan so’zlar bilan “egasiz bo’lgan joyni ishg’ol qilmoq yoki egallab olmoq” asosida ta’riflangan. Egallash – ashyoni real ravishda egallab, uning ustidan hukmronlikni amalga oshirish degan ma’noni anglatgan Qadimgi Rim va unda yashab turgan jamoa uchun doimo yer yetishmasdan, tanqis bo’lib kelgan. Ular doimo o’zlashtirilmagan joylarni yoki urushlar natijasida joyga, hududga ega bo’lishga ko’p intilganlar

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Mashhur huquqshunos Sitseronning ta’kidlashicha, XII jadval qonunlarida egasiz bo’lgan joylarni, hech kim yashamaydigan qir- adirlarni egallab olishga da’vat etib, 2 yil davomida insofli ravishda yerni, joyni egallab olgan shaxs sivil (fuqarolik) huquqiga asosan, egalik qilish huquqini vujudga keltiruvchi muddat asosida belgilangan va muddatning o’tishi bilan u shu mulkning egasi, ya’ni mulk huquqining subyekti bo’lib tanilgan hamda uni qonuniy asosda mustahkamlab bergan Fuqarolik huquqiga asosan egallash deganda, avvalo ashyoni egallagan shaxs mustaqil shaxs bo’lishi – “persona sui suris” (persona sui yuris) talab etilgan, agar u shaxs mulkiy huquq va muomala layoqatiga to’liq ega bo’lsa va uni egallash hamda faktik hukmronlikni amalga oshirish maqsadini o’z harakatlari bilan tasdiqlasa, u egallash interdiktlari himoyasiga va qo’riqlash munosabatlariga ega bo’ladi Fuqarolik egallash, eng avvalo, o’zi uchun o’zining ismiga, to’liq ishonch asosida, ya’ni mulk huquqining subyekti bo’lishi e’tirof etishni ham o’z ichiga olgan Rim huquqshunoslari ashyolarni egallash va ularni ushlab turishning bir-biridan farqini to’liq anglab, ularga nisbatan har xil huquqiy holatlarni qo’llagan

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim davlatining fuqarolik huquqiy munosabatlarida egallash tushunchasi 2 qismga bo’lingan: Mulkni jismoniy asosda egallash – “corpus possesiones” (korpus possisiones) – uni fizik holatda (gavdasini, jismini) yoki faktik holatda egallashga aytilgan Mulkni ma’naviy asosda egallash – “animus possesiones” (animus possesiones) – o’z erki, istagi, xohishi asosida shu mulkka egalik qilish tushunilgan. Lekin hamma egallashlar fuqarolik egallashga o’xshab huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Egallashga o’xshab ketadigan, ammo egallash kabi o’xshash harakatlar sodir etilsada, lekin huquqni himoya qilish va qo’riqlash munosabatlarini interdiktlarni qo’llash kabi xususiyatlarni keltirib chiqara olmaydigan element – “ushlab turish” (naturalis possession) deb atalgan Ushlab turishning fuqarolik egalik qilish elementidan farqi quyidagilardan iborat: Ashyoni ushlab turish – o’ziga o’tkazib, egalik qilib olish xohishining yo’qligi, ya’ni xuddi o’zining mulkiga bo’lgan munosabatning vujudga kelmasligi bilan Rim fuqarolarning shaxslar o’rtasida shartnomalar, ya’ni topshiriq shartnomasi, deposit mulkni saqlab turish (hozirgi fuqarolik huquqida tuzilgan shartnomalarni o’z vaqtida bajarish uchun sud yoki notarial idoralarga muayyan summani, pulni ushlab turish uchun deposit hisobiga qo’yilishi) shartnomasini, ssuda kabi shartnomalarni tuzganlar va vaqtincha ular bu ashyolarni o’z uyida, omborlarida, seyflarida saqlab turganlar va ular oddiy saqlovchilar yoki ashyoni ushlab turuvchilar deb atalgan

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim davlatining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ayniqsa huquqiy munosabatlarning yanada takomillashishi ilgari tekinga tuziladigan shartnomalar o’rniga yangi, haq evaziga tuziladigan, yerni hamda uy-joylarni ijaraga olish, ko’chirilishi mumkin bo’lgan obyektlarni saqlab turish, umrbod foydalanish asosida tuziladigan yangi-yangi shartnomalar kelib chiqdi Ko’pchilik ashyolarni ushlab turish vakillar orqali amalga oshirilgan bo’lsa ham, lekin ularga saqlab yoki ushlab turgan ashyolarning hosil va daromadlaridan mulk egasining roziligi asosida foydalanishga ruxsat etilgan Haq asosida ashyolarni, mulkni ushlab turish instituti vujudga kelishiga qadar, Rim huquqi vakillik institutini bilmagan. Hatto tuzilgan shartnomalar unda ko’rsatilgan subyektning o’z tomonidan bajarilishi qat’iy ravishda talab etilgan Rim huquqida egalik qilish va ushlab turishning himoya qilinishida ham bir-biridan farqlari mavjud bo’lgan: Shaxslar egaligida bo’lgan ashyolar boshqa shaxslar tomonidan noqonuniy o’zlashtirilgan taqdirda ashyo egalari uni egallab olgan shaxslarga da’vo qilganlar va ulardan mulkni, ashyoni qaytarib olganlar Ijarachilar (ushlab turuvchilar, saqlab turuvchilar) boshqa shaxslarga ashyolar noqonuniy asosda o’tib ketgan bo’lsa, mulkni saqlab turish va foydalanish uchun berilgan mulk egasi orqali mulkni qonunsiz egallab olgan shaxslarga da’vo qilib, buzilgan huquqlarni tiklaganlar

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim quldorlik jamiyatida egallash turlari quyidagilarga bo’lingan: Qonuniy asosda egallash – mulkdor tomonidan ashyolarni, mulkni egallash huquqiga to’liq ega ekanligini anglatadigan munosabatlar (ius possedendi – yus possedendi) Mulkni egallovchi shaxs mulkka xuddi o’zining mulki kabi munosabatda bo’lsa ham, lekin egallash huquqiga ega bo’lmaganligi sababli uni qonunga xilof asosda egallovchi deb tushunilgan Rim huquqida qonunsiz egallash quyidagilarga bo’lingan: Qonunsiz insofli egallovchi – Rim huquqida shunday munosabatlarki, egallab olgan shaxs ashyoning, mulkning yoki biron-bir obyektning kimga taalluqli ekanligini bilmasdan yoki bilishi ham lozim bo’lmagan paytda, u mulkni egallab olishga bo’lgan huquqi yo’qligini bilmasdan yoki mulk huquqining egasi bo’lmagan shaxsdan, mulk huquqining egasi deb tasavvur qilib sotib olishi ga tushunilgan Insofli egallovchi mulkning o’g’irlangan ekanligini bilmaydi, u davlat yoki bozor tomonidan o’rnatilgan narx asosida sotib oladi va biron-bir shaxsning huquqi buzilayotganligini tasavvur qilmasdan odilona asosda ashyoni o’ziga o’tkazib oladi

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Insofsiz egallaovchi – mulkni, ashyoni yoki biron-bir obyektni kimlarga taalluqligini bilaturib, ularga g’araz yoki huquqlarini buzish niyatida, bozor narxidan past narxda sotib olishga tushuniladi. Bu munosabatda insofsiz egallovchi insoflik asosida, o’z manfaatini ko’zlab, boshqa shaxslarning erkini, manfaatini, huquqlarini cheklab qilingan harakatlarni amalga oshiradi Mulkni egallovchilarni insofli yoki insofisz egallovchilarga bo’lish, ularga qo’llaniladigan huquqiy rejim bilan bog’liq, ya’ni insofsiz egallovchidan egallagan mulkni to’liq asosda qaytarib olish hamda uning hosil va daromadlarini undirib olish uchun qat’iy javobgarlik shakllari o’rnatilsa, insofli egallovchi uchun yengilroq huquqiy rejim qo’llaniladi

EGALIK QILISH TUSHUNCHASI VA TURLARI Rim huquqshunoslari egallashning o’ziga xos xususiyatlari va boshqa elementlardan farqi quyidagilar hisoblanadi: Egallashning birdaniga xuddi mulk huquqi kabi o’z merosxo’rlariga o’tkazilmasligi Egallash huquqini buzgan shaxsga, ya’ni insofsiz asosda mulkni egallab olgan shaxsning aynan o’ziga da’vo qilinishi Egallash huquqi asirdan qaytib kelgan shaxsga xuddi mulk huquqidek birdaniga o’tkazilmasligi Mulk huquqi doimo da’volar orqali, egalik huquqi esa interdektlar asosida himoya qilinishi, ya’ni pretor tomonidan huquqni buzgan shaxsga, egallovchini bezovta qilmasligi to’g’risida buyruq berilib, toki sud orqali buzilgan huquqlarini tiklashgacha ketadigan vaqtlarni e’tiborga olib qilingan harakatlardan iborat

EGALIK QILISHNI VUJUDGA KELISHI, O‘RNATILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Egalik qilishning vujudga kelish asoslari quyidagilar: Corpus (korpus) Animus (animus) Egallash – aniq bir shaxsning ashyoga bo’lgan huquqlarining, ya’ni jismoniy egallash va egallash erkini xuddi o’z mulkiga bo’lgan munosabatidek qarash asosida, xohish va istakning birga vujudga keladigan hamda ikkala elementning bir tomoni bo’lmasa, u egallashni tashkil etmagan Mulkni jismoniy egallash qiyinchilikni tashkil etmagan, ammo mulkni egallash erkining ifodalanishini aniqlash murakkab bo’lgan va erkning izhor etilishining kelib chiqish asoslarini (causa) asoslar orqali aniqlash lozim bo’lgan, ayniqsa asoslarning nihoyatda ko’p bo’lishi ularni konkret voqelikka qarab aniqlash lozim bo’lgan

EGALIK QILISHNI VUJUDGA KELISHI, O‘RNATILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Egallashning tugatilish asoslari: Ashyoga bo’lgan “corpus” (jismoniy egallash)ning yo’qotilishi Animus (egallash to’g’risida xohish, istak va erk)ning yo’qotilishi Egallash obyektining shaxs hukmronligidan chiqib ketishi Ashyoning boshqa shaxsga o’tib ketishi Egallash obyektining o’limi Egallash obyektining fuqarolik muomalasidan chiqarilishi

EGALIK QILISHNI VUJUDGA KELISHI, O‘RNATILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Rim huquqida vakillik instituti, homiylar va vasiylar orqali ham egallash amalga oshirilgan Egalik qilish ashyoni egallagan shaxsning vafot etishi bilan tugagan bo’lishi lozim bo’lgan, ammo uning merosxo’ri pretorga murojaat qilib, egallash munosabatining yana davom etishini uzaytirishi mumkin edi Egalik qilishning o’tishi ko’pincha odat normalari, an’analar va boshqa usullar orqali hamda mulkni o’z egaligida uzoq vaqt mobaynida saqlash usullari orqali o’ziga yoki boshqa shaxsga o’tkazilishi mumkin bo’lgan Egalik huquqini himoya qilishning asosiy maqsadi iqtisodda hukmron bo’lgan sinfning quldorlar, kohinlar, magistratlar, pretorlar, bonitorlar va shunga o’xshash moddiy boyliklarga ega bo’lgan shaxslarning manfaatini qo’riqlashdan iborat bo’lgan Egalik huquqi interdiktlar, ya’ni kuchli hokimiyatning buyruqlari, pretor ko’rsatmalari asosida himoya qilingan Egalik huquqini himoya qilish interdiktlari quyidagi asosda amalga oshirilgan: 1) ilgari mavjud bo’lgan egalik huquqini saqlab qolish ; 2) buzilgan egalik huquqini qaytadan tiklash ; 3) dastlabki holatda vujudga kelgan egalik huquqini himoya qilishni kuchaytirish, mustahkamlash

EGALIK QILISHNI VUJUDGA KELISHI, O‘RNATILISHI VA BEKOR BO‘LISHI Egalik huquqining hozirgi davrdagi amalda bo’lgan munosabatlarini qo’riqlash, ya’ni egallab turgan shaxsni egallovchi deb tanib, boshqa shaxslarning tajovuz qilishiga yo’l qo’ymaslik Kuch ishlatish yoki bildirmasdan, qonunga xilof ravishda boshqa shaxs tomonidan egallangan ashyoni, mulkni o’z egallovchisiga qaytarish Birinchi marta yoki dastlabki egallash bilan vujudga kelayotgan interdiktlar va boshqa usullarda himoya qilish munosabatlari amalga oshirilgan Interdiktlarning qo’llanilishi sudlarda ishni hal qilishga qaraganda qulay va tez asosda huquqlarni himoya qilgan, qo’riqlagan va ularning buzilishini ma’muriy huquqlar bilan taqiqlagan. Bu yo’l Rim huquqida eng katta samaralarni bergan.

MULK HUQUQI TUSHUNCHASI Rim huquqi – xususiy mulk huquqiga asoslangan huquq tizimi Rimliklar birinchi bo’lib, cheklanmagan xususiy mulkchilik huquqini, ya’ni xususiy mulk asosiga ega bo’lgan eng mukammal huquq formasi ni ishlab chiqqanlar va riovjlantirganlar Rim huquqida mulk instituti – markaziy institut bo’lib, Rim fuqarolik huquqining rivojlanish bosqichlaridan boshlab, ularga tayanch va o’z munosabatlarini amalga oshirishni aniqlashtirib, ko’rsatib beradigan, hatto ularning (shartnoma, oila, meros va boshqa institutlar faoliyati) mulkiy asoslarini tashkil etadigan huquqiy institute Rim davlatining sinfiy davrdagi mulkchilik munosabatlari – yerlarni va qullarni idora etishda oliy hukmronlikning ifoda etilishi bilan bog’liq Rim huquqshunoslari quldorlik tuzumining sinfiy davriga qadar mulkning umumiy tushunchasini aniqlay olmaganlar va uni egalik qilish elementidan ajrata olmaganlar

MULK HUQUQI TUSHUNCHASI Rim davlatining vujudga kelishi natijasida mamlakatda istiqomat qilib turgan barcha fuqarolarga umrbod, meros qoldirish asosida foydalanishni ko’zda tutib, yer 2 yuger – 8 gektardan bergan Rim davlatini boshqarib turgan quldorlar, magistrlar, kohinlar, bonitor va pretorlar yoki iqtisodni o’z qo’liga olgan boylar yerlarning ko’p qismlarini egallab olganlar va qabul qilingan agrar qonunlarga asosan, yerga bo’lgan xususiy mulkchilik huquqini vujudga keltirib, yanada mustahkamlagan Qadimgi Rim davlatining huquqlarida mulkni ifodalaydigan maxsus tushuncha mavjud bo’lmagan Mulk deganda iqtisodiy munosabatlarni, ko’proq iste’mol qilish qobiliyati bilan bog’liq bo’lgan ashyolarga, tabiiy boyliklariga hamda umumiy asosda barcha vujudga kelgan mulkiy munosabatlarga nisbatan “hukmronlik” degan ma’noni anglatuvchi (dominium) atamasi qo’llanilgan Rimliklar bu tushunchaga kviritlar so’zini qo’shib “kviritlar mulki” degan ma’noni ifodalashga harakat qilganlar Rim davlatida huquqiy munosabatlarning takomillashishi natijasida huquqshunoslar II asrga kelib, mashhur huquqshunos Yulian “dominium” tushunchasini ashyolarga bo’lgan huquq deb isbotlab bergan, lekin ashyolarga bo’lgan mulkiy huquqni “proprietas” (proprietas) deb e’tirof etganlar, mulk huquqining o’ziga xos xususiyatlarini, sifatlarini to’liq aniqlab berdilar

MULK HUQUQI TUSHUNCHASI Rim huquqshunoslar mulk huquqining o’ziga xos xususiyati va sifati, so’zsiz, ashyoga bo’lgan hukmronlikning mutlaq amalga oshirilishi va uni tasarruf etish huquqiga ega bo’lish, ya’ni sotish, almashtirish, ijaraga berish, garovga qo’yish, mulkni yo’q qilish va boshqa munosabatlarni amalga oshirishni ta’minlash deb tushunganlar hamda mulk huquqi asosini nimalar tashkil etishini belgilab berganlar Mulk huquqining tarkibiy qismlari quyidagilar: Mulk huquqi – ashyolar ustidan to’g’ridan to’g’ri bevosita hukmronlik qilish va uni tasarruf etish Ashyolarning boshqa shaxslarga taalluqligini yo’qotadigan, ashyolar hamda nizolar bo’lmasligini ta’minlaydigan, o’ziga xos bo’lgan hukmronlik ni amalga oshirish Ashyolarga bo’lgan boshqa munosabatlardan farq qiladigan mutlaq huquqiy hukmronlikni ta’minlaydigan munosabat Ashyolarga bo’lgan chegaralanishlar va huquqbuzarliklarning tugatilishi bilan tezda hukmronlikni o’rnata oladigan hamda shu hukmronlikka moslasha oladigan harakatlarni amalga oshirish To’liq huquqiy ashyo sifatida, ya’ni hech qanday majburiyatlar bilan bog’liq bo’lmagan faqat ashyoni mutlaq asosda egallab olish istagini ifodalaydigan munosabatlar Ashyo ustidan to’liq va to’g’ridan to’g’ri hukmronlikni amalga oshirish, uni tasarruf etish, foydalanish, hosil va daromadlarini olishga bo’lgan huquqlarni amalga oshirish munosabatlari mulk huquqining tarkibi ni tashkil etib, mulk huquqini keltirib chiqargan

MULK HUQUQI TUSHUNCHASI Rim huquqining rivojlanishida yerga bo’lgan mulkchilik muhim ahamiyatga ega bo’lib, hatto Rim davlatida yer asosan patritsiylar qo’lida to’planib, plebeylar esa kam yerga ega bo’lganligi uchun patritsiy va plebeylar butun kurashining asosiy maqsadi yerga bo’lgan mulkchilik bilan bog’liq bo’lgan Respublika davrida yerga bo’lgan mulkchilik shakllari jamoa, davlat mulki va xususiy mulk bo’lib hisoblangan. Yerga bo’lgan jamoa mulki xususiy shaxslarning xususiy mulkidan ajratilgan Quldorlik munosabatlarining, ayniqsa savdo munosabatlarining yanada rivojlanishi natijasida Rim fuqarolik huquqining institutlaridan biri – xususiy mulk huquqi yanada takomillashib bordi. Rim qullari davlat tomonidan yoki ota hukmronligi asosida ajratilgan yerlarni mulki, urug’liklari bo’lmaganligi sababli ishlata olmas edi, Hatto yerlarni yana boy quldorlarga sotishga majbur bo’lib, proletary huquqiy holatiga, ya’ni mulksiz, yersiz va faqatgina oilasidan farzandlar ko’rish bilan bog’liq boylikka ega bo’lganlar Rim davlatining eng qimmatbaho mulklari: Rim shahri atrofidagi yerlar, davlatga qarashli bo’lgan yerlar, qullar va hayvonlar

MULK HUQUQINING TURLARI Rim quldorlik davlatida eng birinchi mahalliy mulklardan biri – kviritlar mulki, bu mulk faqat Rim fuqarolariga taalluqli bo’lib, fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnasha olish huquqiga ega bo’lgan hamda shu munosabatda qatnashuvchi obyektning o’zi, ya’ni ashyo fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan yoki muomalada qatnashish imkoniga ega bo’lgan holatda bo’lishi taqozo etilgan Bunday mulklarga “res mancipi” (res mantsipi) asosida qat’iy belgilangan ashyolar kiritilgan, ya’ni ular Italiya tuprog’i bilan bog’liq bo’lgan barcha yerlar yer uchastkalari, qishloqdagi yer uchastkalari, hovlilari, shahar yerlari, qullar, yo’llar, 4 oyoqli hayvonlar va boshqa mulklar kiritilgan va bu ashyolar qadimdan eng yuqori baholangan, bu mulklarga ega bo’lish shartnomalar va huquqni o’tkazish asosida amalga oshirilgan Rim davlatida yashovchi peregrinlar mulki – ularning o’zlari obyekt sifatida tan olingan. Ular qaysi davlatdan kelib qolgan bo’lsa, o’sha davlatning fuqarosi bo’lib o’z milliy rejimiga bo’ysungan, ular Rim davlatida mulkka ega bo’lish uchun Respublika davrida shartnomalarni tuzish orqali fuqarolik- huquqiy munosabatlarga kirishib, huquq va burchlarga ega bo’lganlar Peregrinlarning savdo munosabatlarida, muomalada qatnashish huquqlarini kengaytirish lozimligi natijasida ularning o’zlari peregrinlar bilan, ayniqsa tirik insonlar bilan shartnomalarga kirishish uchun bir qancha vakolatlar – oldi-sotdi shartnomasini tuzish, bitimlar tuzish va sivil huquqiy munosabatlariga kirishish uchun imkoniyatlar yaratilgan Bonitorlar, pretorlar va kviritlar mulki III asr oxirida birlashib ketgan, ularning mulki muqaddas bo’lib, o’z manfaatlarini ko’zlab, ko’pincha ashyoni sotuvchi o’zi tuzgan shartnomani haqiqiy emas yoki uning tuzilish shakli noto’g’ri deb hisoblash uchun tuzilgan shartnomani haqiqiy emas deb topish va restitutsiya orqali, ya’ni tuzilgan shartnomani tuzilmagan davrdagi holatga keltirishni (dastlabki holatiga keltirish) talab etib pretorga murojaat qilgan

MULK HUQUQINING TURLARI Pretor esa formulyar protsess asosida ishni ko’rish uchun sudyaga yuborgan va sudya shartnoma tuzilganligini haqiqiy deb topib, tuzilgan paytning o’zidayoq puli berilganligini va sotilgan ashyo sotib olgan shaxsga o’tkazilganligini aniqlab bu shartnomani haqiqiy va qonuniy asosda tuzilgan deb topilgandan keyin sotuvchining da’vosi qanoatlantirilmagan, u himoyasiz bo’lgan fakt deb atalgan. Albatta, bu yerda ashyoni sotib olgan shaxsning huquqi qonuniy hisoblangan. Mulk huquqi egaligi vujudga kelgan, bu huquq fuqarolik yoki kvirit huquq bo’lmasdan pretorlar yoki bonitorlar mulki hisoblangan Rim quldorlik davlatida mulklarning eng yuqorisi, muqaddas deb hisoblangan mulk bu Rim davlatining Yevropa va Osiyo davlatlarining bosib olingan provinsiyalari yerlari, qimmatbaho boyliklar va qullar hisoblangan. Bosib olgan provinsiyalardagi aholiga o’z mulklarining egalari sifatida ularni qoldirib, yerni egallash, foydalanish va uning hosil, daromadlarini olishiga ruxsat etilgan Rim davlati o’zini barcha mulklarning birdan-bir egasi va vakolatli shaxs deb hisoblab, provinsial mulklar bo’yicha qilinadigan harakatlari uchun katta imtiyozlarga ega bo’lgan, ya’ni Rim shahridan chiqarilgan kolonistlariga, veteran-soldatlariga yer ajratib berish huquqiga ega bo’lgan Provinsial mulkka ega bo’lgan shaxslar senatorlar, chavandozlar, ya’ni Rim xalqining yuqori tabaqalari bu yerlarni o’zlashtirib, “possessor” huquqiga ega bo’lib, bularni yerni egallovchilar deb atalsada, lekin mulkdorning vakolatlaridan ularning vakolati hech farq qilmagan Provinisial mulkning o’ziga xos xususiyatlari: 1) mulk uchun soliq to’laganlar (Italiya yerlarini egallagan shaxslar soliqqa tortilmagan); 2) provincial mulkchilik munosabatlari sivil huquqlari bilan boshqarilmasdan, ular peregrinlar huquqi bilan boshqarilgan

XUSUSIY MULK HUQUQI TUSHUNCHASI MAZMUNI Rim huquqshunoslar xususiy mulkni “muqaddas mulk” deb tan olgan bo’lsalar ham, lekin mulk huquqining tushunchasini to’liq yoritib bera olmaganlar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 53- moddasi: “Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin. Xususiy mulk daxlsizdir O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 164- moddasi: “Mulk huquqi muqaddasdir” Musulmon huquqida mulk muqaddas deb e’lon qilinib, uni brivlarning g’ayriqonuniy egallab turishidan talab qilib olish uchun da’vo muddati nazarda tutilgan

MULKDOR HUQUQLARI: IUS UTENDI; IUS FRUDENDI; IUS IUS POSSIDENDI; IUS VINDICANDI Rim huquqshunoslari mulk huquqining mazmunini, tashkil etadigan elementlarini anglab yetganlar. Mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan elementlari quyidagilardan iborat bo’lgan: “ ius utendi” – ashyodan foydalanish huquqi “ ius fruendi” – ashyoning foydali xususiyatlarini, hosil va daromadlarini olish huquqi “ ius abutendi” – ashyoni tasarruf qilish huquqi “ ius possidendi” – ashyoni egallash huquqi “ ius vindicandi” – ashyoni qonunsiz egallab turgan shaxsdan qaytarib olish huquqi Rim huquqshunoslarining yuqoridagi 5 ta elementi to’liq asosda mulk huquqining mazmunini ochib bermasligi mumkin, chunki mulk huquqining egasi o’z mulkidan qonunlarga zid bo’lmagan holatlarda foydalanish huquqiga egadir deb e’tirof etganlar, ammo xususiy mulk subyekti qancha vakolatlarga ega bo’lmasin, baribir bu huquqning chegarasi bo’lgan

MULK HUQUQINI QO‘LGA KIRITISH USULLARI: DASTLABKI VA HOSILA Xususiy mulk huquqiga ega bo’lish – huquqning vujudga kelishiga sabab bo’lgan faktik holatlarga hamda ularni mulk huquqining vujudga kelishini bildiradigan usullar. Ular quyidagilar: Dastlabki usul asosida – mulkka nisbatan egalik huquqi hech kim qarashli, tegishli bo’lmagan asosda birinchi marta vujudga kelishi. Rim huquqida bu usul asosida mulkka egalik qilish maxsus xarakterga ega. Egasiz mulkni egallash, mulkning qo’shilishi yoki aralashib ketishi natijasida, mulkka qaytadan ishlov berish asosida hamda foyda va hosillarni ig’ish asosida va mulkka egalik qilish muddatining o’tib ketganligi natijasida mulk huquqi kelib chiqsa – dastlabki usul asosida mulkka egalik qilish deb e’tirof etilgan. Bu usulda huquqni beruvchi noaniq, hatto yo’q bo’lishi ham mumkin, degan xulosaga ham borilgan Hosila usuli – muayyan shaxs tomonidan mulk huquqini boshqa mulk egasiga o’tkazish yoki huquqni qabul qilib olish huquqi asosida vujudga kelishi. Bu usulda ashyo dastlabki egasidan rozilik asosida ikkinchi subyektga, ya’ni mulk huquqining yangi subyektoiga o’tish jarayonidan iborat. Bu usulda ashyo “tradition” (an’anaviy) asosida, ya’ni ashyoni qo’dan-qo’lga o’tkazish yoki ashyoni berishga, boshqa shaxsga o’tkazilishiga katta e’tibor qaratilib, ashyoning sotib oluvchiga o’tkazilishi mulk huquqini keltirib chiqargan. Lekin ashyolarni berish yoki o’tkazish hamma vaqt ham mulk huquqining egaligini keltirib chiqarmagan, ba’zi holatlarda esa egallab turish yoki ushlab turish munosabatlaridan iborat bo’lgan Mulk huquqining vujudga kelishi uchun albatta ashyoni mulk huquqining egas bo’lasan, degan xohish, istak berish lozim bo’lgan

MULK HUQUQINI QO‘LGA KIRITISH USULLARI: DASTLABKI VA HOSILA Rim huquqshunoslari “an’anani”, ya’ni mulkka ega bo’lish sifatida quyidagicha ta’riflagan: “Mulk egasidan (mulkdordan) ikkinchi shaxsga shartnomalar asosida, haq evaziga (ba’zan tekinga) mulk huquqi egaligini o’zidan boshqa shaxsga o’tkazilishidir” Bu munosabatda ashyoga bo’lgan mulk huquqini ikkinchi shaxsga o’z xohish-istagi bilan o’tkazishga tushunilgan va unda xohish-istak mulkni o’tkazish uchun asos bo’lib hisoblangan Dastlabki usulda ashyoni, mulkni, yerni, tabiat boyliklarini egallab olish yoki egasiz mulkni birinchi bo’lib o’ziga o’tkazib olish ga katta e’tibor qaratilgan, masalan: yovvoyi hayvonlarni, baliqlarni yoki mulk egasining o’z roziligi bilan unga keraksiz ashyolarni egallash kabi munosabatlar. Xususiy mulk huquqi obyektlarini egallash chegaralanmagan

UMUMIY MULK (CONDOMINIUM) Rim huquqshunoslari umumiy mulk huquqi bir obyektga yoki bir ashyoga tegishli bo’lishi mumkin emas degan dastlabki tushunchalarga ega bo’lganlar Umumiy mulk huquqi institutining vujudga kelish asoslari: 1) Rim davlati iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi va takomillashishi; 2) shartnoma amaliyotidan kelib chiqqan holda, ayniqsa shirkat birlashmalarining va boshqa korporatsiyalarning shartnomali munosabatlari; 3) umumiy asosda bir necha shaxslarga taalluqli bo’lgan merosning bo’linmasligi tartiblari; 4) har bir shaxsning umumiy mulkdagi hissalarini aniqlash, mulkning kimga taalluqli ekanligini e’tirof etish munosabatlari Qadimgi Rim huquqshunoslaridan Kvint Mutsiy Stsevola mulkning, ashyoning bir necha shaxslarga taalluqli bo’lishini tan olib, har birining ideal hissalarga ega ekanligini isbotlab bergan Selza huquqshunosning o’g’li Selz fikricha, ikkala shaxsning yoki bir necha shaxslarning bir mulkka nisbatan umumiy mulk huquqi bo’lishi mumkin emas. Hech qanday shaxs bir predmetning ma’lum qismiga mulkdor bo’lishi mumkin bo’lmagan, ammo shu ashyoga, mulkka har bir shaxsning ideal asosda hissasi bo’lishi yoki bo’linmaydigan mulkka nisbatan mulk huquqi bo’lishi mumkin, deb hisoblagan

UMUMIY MULK (CONDOMINIUM) Umumiy mulk huquqi deb Rim fuqarolik huquqida bir ashyoning bir nechta subyektlarga birgalikda taalluqli ekanligi tushunilgan. Umumiy mulkning o’ziga xos xususiyatlari: 1) Foydalanish maqsadiga munosib bo’lishni o’zgartirmaydigan holda taqsimlanishi mumkin bo’lmagan yoki qonun bo’yicha taqsimlanishi mumkin bo’lmagan, ikki yoki undan ortiq shaxslarning mulk huquqiga o’tgan mol-mulk birgalikdagi umumiy mulk deb atalgan 2) Mulk huquqi egalaridan har birining, ularga tegishli bo’lgan umumiy mol-mulkdagi ulushlari aniq belgilab qo’yilgan bo’lsa, bunday mol-mulk ulushli (hissalarga bo’linadigan) umumiy mulk huquqi deb atalgan Umumiy mulk huquqi barcha qatnashchilari yoki subyektlari bilan birgalikda kelishish asosida boshqarilgan. Har bir shaxsning umumiy mulkka qo’shgan hissalari har xil bo’lgan. Qo’shgan hissalariga qarab olinadigan foydalarni taqsimlaganlar va zararlar kelib chiqsa, har bir shaxsning qo’shgan hissasiga qarab mutanosib asosda zararni qoplaganlar Umumiy mulk 2 qismga – ulushlarga bo’linmaydigan, ya’ni birgalikdagi hamda ulushlarga bo’linadigan mulklardan iborat bo’lgan

UMUMIY MULK (CONDOMINIUM) Umumiy mulk huquqi muayyan mol-mulkka nisbatan bir necha subyektlarning mavjudligi hamda tegishliligi bilan ifodalangan. Bu mulkning subyektlari bir necha shaxsdan iborat bo’lar ekan, ular boshqa sheriklari, ya’ni subyektlarning roziligini olmasdan biron-bir harakatni amalga oshira olmagan. Lekin har bir subyekt umumiy mulkdagi bo’lgan ulushidan kelib chiqib, o’z ulushini qaytarib olish yoki boshqa shaxslarga o’tkazish, mulkni bo’lish kabi munosabatlarni amalga oshirishni talab qilish huquqiga ega bo’lgan. Umumiy mulk huquqining qatnashchilari umumiy mulkdan har biri o’zining qo’shgan ulushiga qarab ularga egalik qilgan hamda foydalanish huquqiga ega bo’lgan Rim quldorlik davlatining sinfiy davriga kelib , umumiy mulk huquqi subyektlari umumiy mulk asosidagi mavjud bo’lgan munosabatlarni o’z qo’shgan hissalari asosida yoki miqyosidagi boshqaruvni amalga oshirgan hamda unga o’zgartirishlar kiritishi lozim bo’lsa, boshqa sheriklarining ruxsatini, roziligini olgan holda tartibga solingan. Bu holda ozchilik ko’pchilikka bo’ysungan Shu davrning mashhur huquqshunosi Sabin: “Umumiy mulk huquqiga oid bo’lgan mulk, ashyo bo’yicha taraflarning roziligisiz hech qanday munosabatlarni amalga oshirish mumkin emas. Chunki bu mulkiy huquqining boshqa subyektlari o’z roziligni bermasalar, ular taqiqlash prinsipini amalga oshirish huquqiga egadirlar”

SHARTNOMALAR BO’YICHA MULK HUQUQINING VUJUDGA KELISHI Qadimgi Rim huquqida rimliklar mulk huquqlarining vujudga kelishini tarixiy belgilarga asoslanib, sivil huquqlari va xalqlar huquqlariga taalluqliligi asosida yondashganlar Bunga asosiy dalil sifatida bir shaxsdan ikkinchi shaxsga mulkning hosila asosida o’tishi (shartnomalar orqali) hamda dastlabki, ya’ni egasi bo’lmagan, biron-bir shaxs tomonidan egallanmagan, ashyoga nisbatan birinchi marta huquqning yoki egalikning vujudga kelishi ko’rsatilgan Rim huquqida ashyoga, mol- mulkka ega bo’lish - dastlabki va hosila asosda vujudga keladigan usullar Rim imperatorlarining qonunlariga, farmoyishlariga va pretorlar qarorlariga va boshqa huquqiy hujjatlarga rioya qilingan holda, shaxslar tomonidan o’zi uchun yaratilgan, o’z mehnati asosida ishlangan obyektga, ashyoga, mahsulotga nisbatan egalik huquqi birinchi marotaba paydo bo’lgan Rim fuqarolari o’z mulkiga nisbatan o’ziga bog’liq bo’lmagan holda egalik huquqini yo’qotgan bo’lsa yoki o’z ashyolarini, mulkini tashlab yuborgan bo’lsa va o’z ixtiyoridan chiqib ketgan bo’lsa, qonuniy asosda egallash natijasida mulk huquqi vujudga kelgan. Bu vujudga kelgan egalik huquqi boshqa shaxslarning egalik huquqi bilan butunlay bog’liq emas. Ana shunday ashyoga, obyektlarga, mulkka bo’lgan egalik huquqining vujudga kelishi dastlabki usul asosida mol-mulkka egalik huquqining vujudga kelishi deb tushunilgan Mulkka egalik qilish huquqining hosila usuli – mol-mulk, ashyo yoki biror obyekt shaxslardan shaxslarga kelishuv, shartnomalar asosida, qonun-qoidalarga rioya qilingan holda egalik huquqi sotuvchidan oluvchiga ixtiyoriy asosda, belgilangan narxni to’lash orqali o’tkaziladi. Bunday hollarda mol-mulk o’zining dastlabki sifatini yo’qotmaydi, faqat subyektlar o’zgaradi, ya’ni sotuvchi ushbu ashyoga, mol- mulkka nisbatan mulk huquqi egaligini yo’qotadi, sotib oluvchi esa yangi mulk huquqining subyekti hisoblanadi. “Huquq va burchlarning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o’tishiga huquq vorisligi deyiladi. Mulk huquqining vorislik bo’yicha bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o’tishi hosila usuli deyiladi”

SHARTNOMALAR BO’YICHA MULK HUQUQINING VUJUDGA KELISHI Mulk huquqini shartnomalar asosida o’tkazish – rimliklar “shaxslar o’rtasida biron-bir ashyoni, mulkni bir-biriga shartnomalar, bitimlar asosida, meros tariqasida, vasiyatnomalar va qonunga binoan, merosxo’rlik munosabatlarini qo’llagan holda tirik shaxslar bilan birgalikda qilingan harakatlar, ya’ni o’tkazish, berish, ashyoni topshirish yoki ega bo’lish layoqatlariga aytilgan Mulk huquqiga ega bo’lishning qonunlar bilan nazarda tutilgan yuridik faktlarning vujudga kelishi, mulkka egalik qilish uchun asos, mulk huquqini vujudga keltiruvchi muddatning o’tib ketganligi va boshqa huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi harakatlar ham asos bo’lgan

SHARTNOMALAR BO’YICHA MULK HUQUQINING VUJUDGA KELISHI Rim sinfiy davrida shartnomalar asosida mulkka egalik qilish huquqining vujudga kelishi 3 ta usul: “mansipatsio”, in yure chessio” va “traditsio”larga bo’linib, har bir o’zining mazmunlariga, mulkni o’tkazish usullariga ega bo’lgan Imperator Yustinian davriga kelib, mulkka egalik qilish huquqining vujudga kelish usullaridan “tradition” (an’anaviy) usuli keng tarqalgan, bu usulning o’ziga xos xususiyati o’tkazuvchi shaxs yoki sotuvchi o’tkazilayotgan yoki sotiladigan mulk huquqiga tegishli bo’lib, mulkning subyektlari bo’lishi shart bo’lgan. Agar ular mulk huquqining egasi hisoblanmasa, bunday harakat mulk huquqining yangi egaligini, subyektini keltirib chiqarmagan. Bu usulda mulk huquqi ashyoning faqat “adolatli” ya’ni qonuniy asoslar “jista causa” (yuusta kauza)ning mavjudlig sharoitida amalga oshirilgan “ Mansipatsio” (Mancipatio) usuli – qadimgi usullardan va kviritlar huquqiga taalluqli bo’lib , bu jarayon mulkni, ashyoni 5 ta guvoh oldida, kelishilgan narx asosida, tarozibon ishtirokida xuddi oldi-sotdi shartnomasiga o’xshash bo’lgan qoidalar asosida sotish orqali vujudga kelgan Shartnomalar asosida mulk huquqining vujudga kelishi uchun tomonlarning o’zaro erklarini bayon qilishi, ya’ni roziligi bo’lishi hamda mulkning mavjud bo’lishi, unga nisbatan mulk huquqining vujduga kelishini amalga oshiradigan munosabatlarning yuzaga kelishi shart bo’lgan

MULK HUQUQINI HIMOYA QILISH Qadimgi Rim quldorlik davlatida mulk huquqini himoya qilish o’zining kelib chiqish manbalariga qarab odat huquqlari, sivil va pretorlar huquqlari, ularning yo’nalishi va turlariga asoslanib himoya qilish usullari har xil bo’lgan Mulk huquqini himoya qilish usullari sinfiy davrda, dominat davrlarida, Yustinian qonunlariga asosan o’zgarib, har bir davrning qonun-qoidalariga moslashtirib borilgan Mulk huquqini himoya qilishning eng asosiy usuli vindikatsion da’vo asosida himoya qilish hisoblangan. Vindikatsion da’vo, eng avvalo protsessual huquq normalari bo’lib, “rei vindication” (kuchimni ishlatish to’g’risida e’lon qilaman – vim dicere – kuch ishlataman) degan qadimgi tarixiy ma’nolarni anglatgan. Rim huquqining takomillashib borishi natijasida protsessual normalar bilan birgalikda moddiy- huquqiy normalardan tashkil topgan vindikatsion da’voga aylangan va bu eng asosiy da’vo turlariga kiritilgan Vindikatsion da’vo – mulk egasining roziligisiz boshqa shaxslar tomonidan noqonuniy asosda mulkni, ashyoni egallab olish

MULK HUQUQINI HIMOYA QILISH Vindikatsion da’voning o’ziga xos xususiyatlari: Da’vo qilish mulk huquqining subyektidan – kim tomonidan egallangan bo’lsa, ushlab turuvchi yoki egalik qiluvchi shaxslarga, hatto ularning insofli yoki insofsiz egallovchilar bo’lishidan qat’iy nazar, ashyoni, mulkni egallagan shaxslarga da’vo qaratilgan Da’vo ashyoviy xarakterga ega bo’lib, mulkni egallagan shaxsga yoki egallab olaman degan maqsadni, erkni izhor etgan shaxsga qaratilgan Da’vogar tomonidan da’vo predmeti, uning obyekti, ko’chmas va ko’chirilishi mumkin bo’lgan yoki mumkin bo’lmasligini aniq ifodalab, da’vo arizasida ko’rsatishi lozimligi Rim davlati sinfiy davrining oxirlaridan boshlab, mulkni ushlab turuvchidan ham talab qilib olishning boshlanganligi Javobgarning da’vo arizasini qanoatlantirishi hamda ko’chirish to’g’risida interdiktning qo’llanilishi, agar da’vo ko’char yoki ko’chmas mulk bilan bog’liq bo’lgan bo’lsa, pretor buyrug’i asosida ashyoni topshirish yoki ashyoni, mulkni olib qo’yish hamda obyektni olib ketish munosabatlari Da’vogarning protsessni yutib chiqqandan keyin, da’vo qilgan paytidan boshlab, mulk yoki ashyolarni shu paytning o’zidayoq o’ziga o’tkazib olishi Insofsiz egallovchidan mulkdan olingan hosil va daromadlarini qaytarib olish to’g’risida talab qilinishi Javobgarga nisbatan da’voni yutqazib qo’ygandan so’ng uning ijrosini kechiktirayotganligi uchun jarima qo’llash huquqlarini mavjudligi Mulk huquqi egasining mulkni egallash elementi yoki mulkning to’liq qonunsiz egallovchiga o’tib ketganligi natijasida undan foydalana olmaslik, tasarruf eta olmaslik munosabatlarining chegaralanishi Rim davlatining sud protsessida, ya’ni formulalarga asoslangan protsessda hamda petitor da’volariga asosan, javobgarni ashyoni qaytarib bermasdan, uning o’rniga ma’lum bir ekvivalent yoki pul summasi bilan to’lashning e’tiborga olinishi va bundan da’vogarning qasamyod qilishi natijasida ashyo qiymatining baholanishi

MULK HUQUQINI HIMOYA QILISH Vindikatsion da’voda mulkni noqonuniy egallab olgan shaxs insofli egallovchi bo’lsa, uning javobgarligi biroz yumshatilgan, undan faqat da’vo talablari joriy etilgan kundan boshlab insofli egallovchi o’z qo’lida bo’lgan mulki uchun u javobgar bo’lgan Insofli egallovchi o’zi tomonidan hazm qilingan mulklar, ashyolar bo’yicha javob bermagan, ammo hosil va daromadlari saqlanib qolgan bo’lsa (masalan, omborxonada 2 yashik olma saqlanib qolgan bo’lsa, uni insofli egallovchi qaytarishi lozim bo’lgan), o’zini mulk huquqining egasi sifatida ko’rib, keltirilgan zararni his etib, uning oqibatini o’ylab qaytarib berishi lozim bo’lgan Insofli egallovchi tomonidan egallangan mulkni yaxshilash uchun xarajatlar qilingan bo’lsa, bu xarajatlarni ashyoning yoki mulkning tayinlanishini, mohiyatini buzmasdan, qo’shilgan ashyoni olib ketish mumkin bo’lsa, uni alohida ajratib olib ketishga ruxsat berilgan Noqonuniy asosda egallangan mulkni noinsof (insofsiz) shaxs bu mulkning kimga taalluqligini bilib, o’zining manfaatini ko’zlab, arzon narxda sotib olib, mulkdan, ashyodan foydalangan . Unga da’vo qo’zg’atilgan paytda, da’vo predmetida insofsiz egallovchi tomondan mulk egallangan kundan boshlab, da’vo talablari joriy etilgan kunga qadar bo’lgan mulkning o’zini, hosil, daromadlarini to’liq asosda to’lattirib olish huquqini amalga oshirish hamda javobgar tomonidan mulkni yaxshilash uchun qilingan sarf-xarajatlarni ham qaytarib bermaslik munosabatlarini amalga oshirgan Agar ashyoni saqlash natijasida, undan maqsadga nomuvofiq asosda foydalangan bo’lsa, undan keladigan yoki olinishi mumkin bo’lgan daromadlarni yoki mulkka yetkazilgan zararlarni to’liq qoplashi lozim bo;lgan. O’g’rilarga esa hech qanday sarf-xarajatlar berilmagan, ulardan aksincha, barcha olingan hosil va daromadlar hamda mulkdan ehtiyotlilik, tejamlilik asosida foydalanishi asosida olinishi lozim bo’lgan ashyolarni, mulkni qaytarish talab qilingan

MULK HUQUQINI HIMOYA QILISH Rim davlatida vindikatsion da’vodan tashqari quyidagi da’vo turlari mavjud bo’lgan: Negator da’vo (actio negatoria – aksiya negatoria) – mulk huquqining subyekti o’z mulkidan foydalanishni o’z istagi, xohishi va hukmronligi bo’yicha foydalana olish imkoniyatidan mahrum bo’lish yoki uning chegaralanishiga aytiladi. Mulkdr o’z huquqining elementlaridan biri foydalanish elementini to’liq amalga oshira olmaydi Negator da’vo – mulkdorning egalik qilishdan mahrum etish bilan bog’liq bo’lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish munosabatlari bo’lib, bu da’vo mulk huquqining egasidan, qonunsiz ravishda boshqa shaxs tomonidan mulkdorga tegishli bo’lgan o’z mulkidan maqsadga muvofiq foydalanishini chegaralab qo’yilishidir. Bunday holatda mulkdor bu chegaralashni bartaraf etish uchun noqonuniy harakat qilib turgan shaxsga da’vo talablarini joriy etgan. Bu yerda mulkdor o’z mulkiga bo’lgan va mulk huquqining mazmunini tashkil etadigan 5 ta elementni saqlab qoladi, ammo foydalanish elementi chegaralanganligi uchun 5- element mulk huquqini himoya qilish elementiga asosan, chegaralangan huquqni qo’llab uni dastlabki buzilmagan holatiga keltiradi Mulk huquqining egasi foydalanish huquqining chegaralanganligi natijasida keltirilgan zararlarni chegaralagan shaxsdan qaytarib to’lattirib oladi va kelajakda yana foydalanish elementining chegaralanishiga yo’l qo’ymasligini talab etadi

MULK HUQUQINI HIMOYA QILISH Progibator da’vo – negator da’vo bilan birgalikda vujudga kelib, “taqiqlash” degan ma’noni bildirib, o’z mulkining mustaqilligini ta’minlashda, o’zining “taqiqlash”, “ruxsat bermaslik”, “man etish” huquqlarini faqat o’zining yoki o’z tomonidan amalga oshirishini talab etadigan, boshqa shaxslarning bunga aralashishiga yo’l qo’ymasligidan iborat bo’lgan huquqiy munosabatlar Publikanlar da’vosi – mil.avv. I asrda vujudga kelgan, mulkning, ashyoning egasi bo’lmagan shaxsdan insofli asosda mulkning boshqa shaxs tomonidan egallanilishidir. Bu da’voni ba’zan petitor da’volar deb ham atalgan. Uning asl maqsadi – huquq haqidagi da’vodan iboratdir. Ular bonitorlar mulkini himoya qilishga qaratilgan da’volar bo’lib tanilgan hamda bu da’vo nihoyatda kam qo’llanilib, o’z mohiyatini asta-sekinlik bilan yo’qotib borgan

E ’T IB O R IN G IZ U C H U N T A S H A K K U R !!!

O'xshashlar

Ashyoviy huquqlar tizimi

Rim huquqida shartnomalar

Mulk huquqi

Rim huquqida shaxslar tushunchasi

Mulk va mulk huquqi tushunchasi va tamoyillari