Rim huquqi tushunchasi va predmeti - Huquqshunoslik - Slaydlar

Rim huquqi tushunchasi va predmeti

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

309.4580078125 KB

Ko'chirib olish

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI VA PREDMETI

REJA • Rim huquqi tushunchasi, predmeti, uning ahamiyati va ommaviy huquqdan farqi • O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishning huquqiy asoslarini takomillashtirish, milliy qonunchilikni rivojlantirish va yuridik kadrlarni tayyorlashda Rim huquqining ahamiyati • Rim huquqining rivojlanishi va ularning qo‘llanishida ishtirok etuvchi davlat organlari • Rim huquqining davrlarga bo‘linishi. Davrlashtirish – arxaik (miloddan avvalgi 753-367 yillar), klassik davrdan avvalgi (mil. av. 367-17 yy. ), klassik (mil. av. 17 yildan milodning 235 y.), klassik davrdan keyingi (IV-V asrlar) davrlar, Yustinian davri (527-565)

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Rim huquqi – “ius Romanorum, ius romanum” tushunchasi Rim imperiyasi davrida Rim davlati tashkil topgan davr (mil.avv. 753- 754-yillar)dan to imperator Yustinian vafot etgunga qadar (565-yil) amalda bo’lgan huquq tizimini o’z ichiga oladi Rim huquqining predmeti – tarixiy materialism nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda Rim davlati tarixi, rim huquqi manbalari va rim huquqi institutlarini tashkil etadi Chorvachilik va qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanadigan jamoa huquqidan Rim imperiyasining huquq tizimi

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Rim huquqi tartibga soladigan munosabatlari: Rim quldorlik davlatining, alohida shaxslarning, fuqarolar ning mulkiy munosabatlari Mulk bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy nomulkiy tusdagi munosabatlar Mulk bilan bog’liq bo’lmagan, boshqa shaxslarga o’tkazib berib bo’lmaydigan shaxsiy-nomulkiy munosabatlar Oilaviy-huquqiy munosabatlar

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Qadimgi Rim mashhur tarixchisi Tit Liviy: “ XII jadval qonunlari (odat normalarining yozma holatga keltirilishi) ommaviy va xususiy huquqning manbai ” Qadimgi Rim mashhur huquqshunosi Ulpian: “ Ommaviy huquq – davlatning huquqiy maqomi bilan belgilanadigan, xususiy huquq esa alohida shaxslarning manfaati, foydasi bilan bog’liq harakatlardan tashkil topgan Rim huquqida ius (yus) – huquq, huquqdorlik, vakolat, huquq normalari

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Ommaviy huquq (ius publicum) – davlat manfaatini, erkini, uning huquqiy holatini himoya qiladigan, uning maqomi bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalardan tashkil topgan munosabatlar Ommaviy huquq – davlatni idora etish, davlat organlari tizimi, ularning vakolati, mansabdor shaxslar tushunchasi, muassasalar, davlatning irodasini, erkini amalga oshiruvchi hujjatlar va barcha fuqarolar uchun majburiy va bajarishi shart bo’lgan hamda shaxslarning kelishishi asosida o’zgartirilishi mumkin bo’lmagan yig’indisi Xususiy huquq (ius civili) – alohida shaxslarning erki, irodasi va manfaatlarini ko’zlar ekan, u huquq subyektlarining ixtiyoriy ravishda mustaqil, o’z xohish-irodalarining, avtonomiya, erkin raqobat, fuqaroning o’z huquqini himoya qilish yoki qilmasligini o’zi hal etishini, da’vo qilish yoki rad etish, merosni qabul qilish yoki undan voz kechish kabi va boshqa bir qator munosabatlarga kirishish yoki kirishmasligini o’z ixtiyori, erki asosida amalga oshirilishini ta’minlaydi Mashhur yurist Papinian: Ommaviy huquq ayrim shaxslar o’rtasidagi bitim bilan o’zgartirilishi mumkin emas

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Ius civile (fuqarolik huquqi) Ba’zan pretorlar huquqiga qarama- qarshi qo’yilgan, ko’pchilik holatlarda esa shu davlatdagi barcha huquqiy normalarning yig’indisi yoki davlat qonuni Qadimgi Rim davlatining milliy huquqi, kviritlarga qo’llanilishi, “kviritlar huquqi” Mashhur yurist Gay alohida shaxslarga tegishli xususiy huquq 3 turga bo’linishini aytgan: 1) ius quod ad personas pertinent – shaxslarga oid huquq (Rim davlati fuqarolari o’rtasidagi munosabatlarni va shaxsiy huquqlarni tartibga solgan) 2 ) ius quod ad res pertinent – buyumlarga bo’lgan huquq (fuqarolarning mulkiy huquqlarini tartibga soluvchi normalar) 3) ius quod ad actiones pertinet – da’volarga oid huquq (shaxsiy va mulkiy xarakterdagi subyektiv huquq himoyasi bilan bog’liq huquq normalari) Xalqlar huquqi (ius gentium) – butun Rim davlatidagi istiqomat qilib turgan barcha insonlar ga qo’llanilishi Xalqlar huquqi – peregrinlar va Rim fuqarolari hamda boshqa fuqarolarga, fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga ham qo’llanilishi Ius privatium – sivil huquqlari, xalqlar huquqlari (jus gentium) va pretorlar huquqlari (ius praetorium) Rim xususiy huquqining asosiy maqsadi – quldorlarning erki, manfaatini ko’zlab, qullarning obyekt ekanligini va ularni ayovsiz ekspluatatsiya qilish uchun qonunlarni istagan tarzda talqin qilish orqali mulkdorlarning manfaatlarini himoya qilish

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI Rim jamoasiga kiritilmagan shaxslar ning barchasi dushman sifatida ko’rilishi va ularni hostis (xostis) – dushman deb atalishi Yustinian Digesti: “To’g’ri yashamoq, boshqa odamlarga zarar keltirmaslik, har kimga o’ziga tegishli bo’lgan narsani bermoq” so’zidan kelib chiqib, Rim huquqining asosini yaxshilik, adolat va qonuniylik tashkil etishi Rim xususiy huquqi – mulk huquqi, boshqa shaxslarning mulkiga bo’lgan huquq, ashyolarga bo’lgan huquq, shartnomalar va majburiyatlar haqidagi ta’limotlarni, oilaviy- huquqiy va vorislik huquqi munosabatlari

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Qadimgi davrda Rimda urug’larning ishlab chiqarish vositalari takomillashuvi konsorsium deb atalgan ijtimoiy guruhlarning paydo bo’lishiga olib kelganligi, bu guruhlarga yer maydonlari va ishlab chiqarish vositalari 5yilga muddatga berilishi, keyinchalik bu yerlar konsorsiumlarning xususiy mulkiga aylanish orqali xususiy mulkning paydo bo’lishi, eksplutatsiyaning turli shakllari paydo bo’lishi Dastlabki davrda Rimda 300 ta urug’ mavjudligi, urug’ oqsoqol – pater gentes va boshqa erkaklar tomonidan boshqarilib, har bir kuriya 10 urug’dan tashkil topishi, mudofaa va urug’lar o’tasidagi nizolarni hal qilish kabi maqsadlarni amalga oshirganligi, kuriyaga boshchilik barcha urug’ a’zolaridan bo’lgan xalq majlisi – komitsiy tomonidan olib borilishi, kuriyalar o’z navbatida qabila yoki tribalarga birlashib, har bir qabila 10 kuriya yoki 100 urug’dan iborat bo’lganligi Rimda o’sha davrda 3 triba – Ramnenses, Titienses, Luceresdan mavjudligi, bu 3 triba ittifoqi Populus romanus Quiritum – kviritlarning rim xalqi deb atalganligi, bu ittifoqqa rex deb ataluvchi shoh hamda senat – barcha urug’ oqsoqollaridan iborat organ va kuriya komitsiyalari boshchilik qilganligi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Kuriya komitsiyalari – urug’-qabilaning boshqaruv organi, har bir kuriya bir ovozga egaligi, jamiyat boshqaruvi va shaxslarning huquqlariga taalluqli masalalar hal qilinishi Senat urug’ oqsoqollaridan tashkil topganligi, shohga boshqaruv bo’yicha maslahatlar berish, majlis qabul qilgan qarorlarni ma’qullash va yangi shoh nomzodini saylash Shoh – qabilalar ittifoqi tomonidan umrbod saylanadigan boshliq, oliy qo’mondon, oliy sudlov va oliy diniy vakolatlarga ega bo’lgan, kuriya komitsiyalarida saylangan Oila boshliqlari yuzaga kelganligi, urug’ tashkilotlarida a’zolar boyligiga qarab badavlat va kambag’allarga bo’linganligi, badavlat oilalar kambag’allarga nisbatan patron (homiy) hisoblanganligi, kambag’allar esa – klient hisoblanib, ular o’rtasidagi munosabatlar patronlik huquqi bilan tartibga solinganligiMil.avv. 326-yilda Peteliy qonuni bo’yicha qarzdor qarzi uchun o’z mulki bilan javob berish tartibi o’rnatilishi va neksum shartnomasi bekor qilinishiPatritsiylar va plebeylarning holati Lex Canuelia (mil.avv. 445-yil) mulkiy va oilaviy masalalarda tenglashtirilishi, plebeylarning senat va magistraturaga saylanish uchun olib borgan kurash natijasida, ular dastlab kvestor, so’ngra konsul va senzor bo’lib saylanishiga ruxsat berilishi Mil.avv. 287-yilda qabul qilingan Lex Hortensia bo’yicha plebeylar yig’inining qarori patritsiylar uchun majburiyligi belgilab qo’yilganligi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Triba komitsiyalari – ilk respublika ko’rinishi, patritsiylar va plebeylardan iboratligi, qonun chiqaruvchi, sudlov va boshqaruv vakolatlariga egaligi Ularning tuzilishi Rimning hudud jihatidan 4 shahar va 31 qishloq tribalariga bo’linishi Plebeylardan iborat majlislar – konsiliylar, siyosiy tashviqot olib boradigan fuqarolarning norasmiy uyushmalari – konsioneslar mavjudligi Kuriya komitsiyalari – urug’-qabilaning relikti bo’lib, ular oilaviy-huquqiy va meros masalalarini hal etgan Senturiya komitsiyalari – Rim xalqining “comitiatis maximus”i, ya’ni bosh majlisi, ularni oliy magistratlar majlisdan 3 hafta oldin chaqirgan, barcha muhim va asosiy masalalar bo’yicha qaror qabul qilgan, ularning qarorlari Lex Publilia Philonisga ko’ra senat tomonidan tasdiqlanishi lozim bo’lgan Triba komitsiyalari – eng quyi faoliyat ko’rsatuvchi xalq majlisi, yersiz dehqonlar – shahar tribasiga, badavlat tabaqalar – qishloq tribasiga kirgan Concilia plebes tributa – plebeylarning majlisi bo’lib, bu majlislar asosan plebeylarning tribunlari va edillarini saylash uchun chaqirilgan, ularning qarorlari plebitsita deb atalib, dastlab barcha plebeylar uchun, keyinchalik uchun barcha Rim xalqi uchun majburiy bo’lgan

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Dastlab Senat 300 nafar patritsiylardan iborat bo’lgan, keyinchalik plebeylar ham bu organga kirish huquqini qo’lga kiritgan, senatorlarning ro’yxatlarini tuzish senzorlar zimmasiga yuklatilgan, ro’yxatga axloqi, mulkiy va oilaviy ahvoli, davlat mulkiga bo’lgan munosabati jihatidan ijobiy hisoblangan, iste’foga chiqarilgan magistratlar kiritilgan Senatga kirgan senatorlar konsul, pretor, senzor va edil senatorlariga bo’lingan, ularga princeps cenatus boshchilik qilgan Senat majlislari har doim ibodatxonada o’tkazilgan, masala ovozga qo’yilganda, qarorni ma’qullaganlar bir tarafga, qarshi chiqqanlar esa boshqa tarafga o’tganlar Senat qabul qilgan qarorlar senatus consulta va senatus auctoritasga bo’linib, senatus auctoritas orqali senat qabul qilingan qonunlarni tasdiqlagan yoki bekor qilgan Senat ichki siyosat sohasida magistratlarning maslahat organiga aylangan, Rim davlatiga xavf tug’ilgan paytda esa senat senatus consulta ultimum orqali favqulodda holat e’lon qilgan, tashqi siyosat sohasida senat yagona tashqi siyosatni olib borish bilan birga, magistratlarning bu yo’nalishdagi faoliyatini muvofioqlashtirgan

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Magistraturalar – davlat ishlarini amalga oshirish uchun doimiy ish olib boruvchi bir qator organlar Magistratlar yoki gonores – magistraturalarda faoliyat olib boruvchi saylangan yoki ma’lum hokimiyatga ega bo’lgan mansabdor shaxslar, 1 yilga saylangan Magistratlar cheklangan huquqqa, intersessiya huquqi, ya’ni boshqa magistratlar tuzgan aktlarni bekor qilishi mumkinligi Magistratlar o’z faoliyati uchun javobgar bo’lib, qonunga xilof harakatlar sodir qilganlarida turli xil javobgarlikka tortilganligi Davlat xizmatini bajarish honor, ya’ni sharafli deb e’tirof etilishi sababli ular o’z faoliyatini bepul olib borganlar, shuning uchun badavlat odamlar bu faoliyat bilan shug’ullanishi mumkinligi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Magistraturalarning quyidagi turlari mavjud edi: Patritsiylar va plebeylar magistraturalari. Patritsiylar magistraturalariga faqat patritsiylar, plebeylar magistraturalariga esa faqat plebeylar kirgan Yuqori va quyi magistraturalar. Yuqori magistraturalar cum imperio magistraturalari hisoblanib, ular barcha davlat masalalarini tinchlik davrida (imperium domi) ham, urush paytida (imperium militae) ham hal qilganlar, cum potestate magistraturalari quyi organ bo’lib, ular belgilangan biron ish, masalan, ediktlar qabul qilish bilan shug’ullangan Ordinar va ekstraordinar magistraturalar. Ordinar magistraturalar doimiy va joriy davlat ishlarini olib borganlar. Ular komitsiylarda yoki Concilia plebeslarda saylangan. Bularga cum imperioga ega bo’lgan konsullar, pretorlar, senzorlar, kurul edillari, kvestorlar, ruhoniylar kirgan Konsullar avvalgi shohlar o’rniga senturiya komitsiylarida asosan patritsiylardan saylangan. Ularning vakolatlari shohlar vakolatlariga o’xshash bo’lib, oliy ma’muriy, sudlov va farmoyish beruvchi hokimiyat ga ega bo’lgan. Keyinchalik konsullardan biri plebeylardan saylana boshlangan. Pretorlar konsullar kabi senturiya komitsiylarida saylanib, 242- yildan boshlab, 2 ta pretor – shahar pretori va peregrinlar pretori saylana boshlangan. Shahar pretori – faqatgina Rim fuqarolari o’rtasidagi, peregrinlar pretori esa Rim fuqarolari bilan peregrinlar o’rtasidagi nizolarni hal etgan Cum potestatega ega magistratlarga kiruvchi senzorlar 443-yildan saylanadigan bo’lib, ularning asosiy vakolati senz – soliq to’lovchi va harbiy xizmatga chaqiriladigan fuqarolar ro’yxatlarini tuzishdan iborat bo’lgan, senzorlarga senatorlarning ro’yxatlarini tuzish vakolati berila boshlangan vaqtdan senzorlik lavozimining ahamiyati ortgan, keyinchalik o’z vakolatlarini o’tab bo’lgan konsullar senzor bo’lib saylanadigan bo’ldi Kurul edillari – politsiya vakolatlari yuklatilgan bo’lib, ular tartibotni saqlovchi organ sifatida savdo-sotiq ishlari bo’yicha yuzaga kelgan nizolarni hal qilgan. Kurul edillarining qabul qilgan ediktlari olish-sotish shartnomasining, majburiyatlar huquqining rivojlanishiga sharoit yaratib bergan

RIM HUQUQINING DAVRLARGA BO‘LINISHI H.Muhamedov Rim huquqi tarixini quyidagicha davrlarga bo’ladi: Eng qadimgi davr (m.a. VI asr – m.a. III asrning o’rtasi) asosiy xususiyatlari: asosiy insitutlarning polischa mahdudligi (o’zgalar uchun yopiqligi), qadimiyligi va eskirib qolganligi, rivojlanmaganligi va diniy xarakterda bo’lganligi Klassik davri (m.a. III asr o’rtasi – III asr oxiri) asosiy xususiyatlari: patriarxallik va diniy qoldiqlardan xalos bo’lishi va dunyoviy yuridik tizimga aylanishi Postklassik, yangi klassik davri (IV-VI asrlar) asosy xususiyatlari: quldorlik jamiyati va davlat yemirilishi, iqtisodiy va siyosiy inqiroz, Rim huquqining tizimlashtirilishi va vujudga kelayotgan yangi feudal munosabatlarga asta-sekin moslashtirilishi Z.Shomuhamedova quyidagi davrlarga bo’ladi: Qadimgi (arxaik) davr – m.a. 753-367- yillar Klassik davrdan oldingi davr – m.a.367- 17-yillar Klassik davr – m.a. 17-yildan milodiy 235-yilgacha Klassik davrdan keying davr – IV-V asrlar Yustinian davri – 527-565-yillar

RIM HUQUQINING DAVRLARGA BO‘LINISHI L.V.Krujalova quyidagi davrlarga bo’ladi: Qadimgi davr yoki kvirit huquqi davri – m.a.753-130- yillar Klassik huquq davri – m.a. 130-230-yillar Postklassik davr huquqi – m.a.230-527- yillar Yustinian davri huquqi – 525- 565-yillar

RIM HUQUQINING DAVRLARGA BO‘LINISHI Rim davlati va huquqi o’zining rivojlanish jarayonida asosan 3 bosqichni bosib o’tgan: Qadimgi davr – qadimgi patritsiy va plebeylar davlati va qadimgi rim huquqi (jus civile) (mil.avv. 754-242- yillar) Klassik davr – klassik quldorlik davlati va pretor yoki klassik rim huquqi davri (peregrinlar pretori magistraturasi o’rnatilishidan to imperator Karakalla edikti qabul qilingunga qadar – mil.avv. 242-yildan milodiy 212-yiligacha) Yustinian davri – markazlashgan mutlaq imperiya va yagona imperator rim huquqi davri (imperator Karakalla ediktidan to G’arbiy Rim imperiyasi tanazzulga yuz tutishi yoki imperator Yustinian vafot etgunga qadar (212-565-yillar)

O‘ZBEKISTONDA DEMOKRATIK HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATINI SHAKLLANTIRISHNING HUQUQIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH, MILLIY QONUNCHILIKNI RIVOJLANTIRISH VA YURIDIK KADRLARNI TAYYORLASHDA RIM HUQUQINING AHAMIYATI 1804-yilgi Napaleon kodeksi, 1896-yilgi Germaniya Fuqarolik Ulojeniyasi, Yevropa, Osiyo va Afrika mamlakatlari ko’pchiligining fuqarolik va savdo kodekslari asosi Xususiy mulk asosiga ega bo’lgan huquq (burjua huquqi) Sivilistika (fuqarolik huquqi)ga oid tushunchalar: shaxslar tushunchasi, fuqarolik huquq va muomala layoqati, da’vo muddatlari, ashyolar, mulk huquqi, boshqa shaxslarning mulkiga bo’lgan huquqi, uning turlari va elementlari, egalik tushunchasi, foydalanish va tasarruf etish, shartnomalar, majburiyat huquqi, bitimlar, oila-nikoh munosabatlari, vorislik va h.k. (yuridik iboralar laboratoriyasi) Pretorlar tomonidan qabul qilingan ediktlar majburiy bo’lib, bir yillik qonun deb atalgan (Sitseron) (m.a. 250- 80-yillar Yustinian Kodifikatsiyasi muallifi Dorofey: “Insonlarga taalluqli bo’lgan odat normalariga yangiliklar kiritilishi natijasida vaqtlar o’tishi bilan ikkala huquqning o’zaro muvofiqlashuvi oqibatida yangi bir huquqni vujudga keltirdi” Huquqshunos Marsian: “Haqiqatan ham pretorlar huquqi xalqning tirik ovozidir, chunki ular o’z ediktlari orqali yangi-yangi qonunlarni keltirib chiqarib, xalqning talablariga to’liq javob bera oladigan samarali huquqiy munosabatlarni vujudga keltirdi Rim magistratlari oliy ommaviy va harbiy hokimiyatga ega bo’lib, o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida barcha shaxslar uchun mo’ljallangan tartib-qoidalar ishlab chiqqanlar

O‘ZBEKISTONDA DEMOKRATIK HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATINI SHAKLLANTIRISHNING HUQUQIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH, MILLIY QONUNCHILIKNI RIVOJLANTIRISH VA YURIDIK KADRLARNI TAYYORLASHDA RIM HUQUQINING AHAMIYATI Pretorlar ediktlar chiqarish huquqini rasman saqlab qolganligi, imperator yakkahokimligi qarama-qarshiligiga duch kelganligi, shu sababli pretorlar o’z o’tmishdoshlarining ediktlarini to’liq nusxa qilib olishni qoida qilib olganligi va xohlasalar qisman o’zgartirishlar kiritganligi, yangi huquq normalarini keltirib chiqarish funksiyasi o’z kuchini doimiy yo’qotib borganligi Imperator Adrian pretor huquqini kodifikatsiya qilish ga ahd qilganligi va bu ishni taniqli huquqshunos Salvia Yulianga (125-138-yillar) topshirgan. Oxirgi tuzilgan Yulian edikti rasman senatus-konsult deb tasdiqlangan va “abadiy edikt” nomini olgan, magistratlar uchun majburiy bo’lgan Senatus-konsultlar – I asr birinchi yarmida sanksiyaga ega emasligi, lekin pretor edikti sharofati bilan ular majburiy kuchga ega bo’lganligi, ammo Adrian senatga qonun chiqarish hokimiyatini yana qaytarib berganligi va qonun sifatida chiqa boshlaganligi, huquq manbai sifatida roli o’sganligi, ular printseps nomidan tuzilishi Rim imperatorlarining mustaqil qonun chiqarish hokimiyati – huquqning eng muhim manbai, Rim davlatining butun hududida amalda bo’lganligi, shahar yoki alohida provinsiyalar doirasida cheklanib qolmaganligi

O‘ZBEKISTONDA DEMOKRATIK HUQUQIY DAVLAT VA FUQAROLIK JAMIYATINI SHAKLLANTIRISHNING HUQUQIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH, MILLIY QONUNCHILIKNI RIVOJLANTIRISH VA YURIDIK KADRLARNI TAYYORLASHDA RIM HUQUQINING AHAMIYATI Imperator hokimiyati hujjatlari (konstitutsiyalari) quydagilar: Ediktlar – “imperium” hokimiyatiga asoslanishi, magistrat ediktlaridan o’zining barcha fuqarolari uchun majburiyligi nuqtayi nazaridan farq qilishi, faqat mazkur imperator hayotlik chog’ida yuridik jihatdan majburiy bo’lgan umumiy qoidalar, II asrdan boshlab ediktlarga imperatorning vorislari tomonidan amal qilish majburiyligi belgilanganligi Reskriptlar – imperatorning huquqiy masalalar bo’yicha konsultatsiyalar so’ragan alohida shaxslarga yoki magistratlarga bergan javoblari yoki maslahatlari Dekretlar – imperator tomonidan sud ishlari bo’yicha chiqarilgan qarorlar, mustaqil imperator yurisprudensiyasiMandatlar – provinsiyalarning hokimlariga yo’llangan instruksiyalar (yo’l-yo’riqlar, qo’llanmalar), ba’zan peregrinlar va boshqa fuqarolarga nisbatan qo’llaniladigan fuqarolik va jinoyat huquqi me’yorlari mavjud bo’lishiImperator konstitutsiyalari – dastlab faqart ommaviy tarkibdagi davlat tuzilishi, uning organlar (ma’muriyatni tashkil etish, jinoyatlarni hal etish), endi esa ularni huquqiy tartibga solishning hamma sohalarini tobora ko’proq qamrab olayotganligi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Rim huquqi – yozma aql Xususiy mulkka asoslangan huquq tizimi kvirit (fuqarolik) huquqi – muqaddas xarakteri, ko’p darajada an’anaviyligi, odat normalari va marosimlariga bog’liqligi, XII jadval qonunlari, kviritlar – Rimning tub fuqarolari Rim fuqarolari Respublika siyosiy hayotida ishtirok etish, davlat fondidan yer uchastkasi ajratib olish kabi imkoniyatlarga egaligi Kviritlar – kohinlar, pontifiklar faoliyati bilan bog’liqligi Pontifiklar – ma’lum bir davr mobaynida sud ishlari bo’yicha yuridik faoliyat bilan bog’liq munosabatlarni tartibga solib turganligi Tantanali sud odatlariga yoki sud protsessini o’tkazish tartiblariga qat’iy amal qilish katta ahamiyatga ega bo’lganligi Imperator Karakalli m.a. 212-yildagi farmonida ozod bo’lgan shaxslar va boshqa fuqarolar o’rtasida tenglik mustahkamlangan Shartnoma instituti Individualizm – hamma huquqni faqat o’zi tomonidan amalga oshirishi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Qadimgi Rim fuqarolik huquqi hozirgi barcha burjua mamlakatlari huquqlaridan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: Rim huquqida huquq ijodkorligi eng yuqori cho’qqiga ko’tarilganligi, pretorlar o’z ediktlari orqali yangi qonunlarni, huquqiy normalarni vujudga keltirganligi, predmeti aniq bo’lgan fikrga kelib huquqiy normalarni qabul qilinganligi, boshqa burjua mamlakatlari NHHlar abstrakt normalar asosida vujudga kelganligi Huquqshunoslar pretorlarning zaruriy yordamchilari bo’lganligi Quldorlik jamiyatining rivojlangan huquq tizimi ekanligi

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Rim xususiy huquqi huquqni rivojlantirishdagi roli quyidagilar: Rimliklar birinchi bo’lib cheklanmagan xususiy mulkchilik huquqi ni ishlab chiqqanligi va rivojlantirganligi Shartnoma masalalari atroflicha ishlab chiqilib, turli xil shartnoma (oldi- sotdi, qarz va boshqa) munosabatlari tartibga solinganligi Rim xususiy huquqi: odatlar, an’analar, qonunlar, senatning qarorlari, senatus- konsultlar, magistratlarning ediktlari, farmoyishlari, farmonlari, imperatorlarning konstitutsiyalari, Rimning ko’zga ko’ringan huquqshunoslari yaratgan asarlari, yangidan ijod etgan normalari va qoidalari

RIM HUQUQINING RIVOJLANISHI VA ULARNING QO‘LLANISHIDA ISHTIROK ETUVCHI DAVLAT ORGANLARI Rim huquqi retsepsiyasi – huquqning davrdan davrga o’tishi Germaniyada XVI-XVII asrlarda Pandekt huquqi va sistemasi, Rim huquqining normalarini buzgan holda “Zamonaviy Rim huquqi”ni vujudga keltirganligi Rim davlatining rivojlanishi: Rim respublikasi (m.a.753-509), prinsipat (m.a.27), dominat (28-476-yillar)

RIM HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, UNING AHAMIYATI VA OMMAVIY HUQUQDAN FARQI • Qadimgi Rim huquqi qadimgi kviritlar huquqi bo’lganligi uchun kvirit huquqi deb atalgan – ius Quiritium. Bunday nomlanish qadimgi shartnomalar nomida, ayniqsa, mulkdorlarning mulkka bo’lgan huquqi to’g’risida gap ketganda, ko’p uchragan • Bu huquq keyinchalik sivil huquqi – ius civile deb nomalana boshlagan, chunki bunday nomlanish Rim fuqarolari huquqining, shahar-davlat (civitas) huquqining milliy xarakterini ta’kidlab bergan. • XII jadval qonunlari va keyin qabul qilingan qonunlar kvirit mulkchiligi obyektlarini himoya qilish tartibini atroflicha belgilab bergan

E ’ T I B O R I N G I Z U C H U N T A S H A K K U R ! ! !

O'xshashlar

Soliq huquqi tushunchasi metodi va predmeti

Qadimgi Rim davlati va huquqi

Rim huquqida shaxslar tushunchasi

Mulk va mulk huquqi tushunchasi va tamoyillari

Rim huquqida mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar