Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari - Geodeziya - Slaydlar

Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari

Yuklangan vaqt:

27.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

253.0673828125 KB

Ko'chirib olish

GIDROMELIORATIV TIZIMLARDA SUV ISROFGARCHILIGI KAMAYTIRISH YO‘LLARI 1 .SUG’ORILADIGAN MAYDONLARDA SUV ISROFGARCHILIGI SABABLARI 2. SUV ISROFGARCHILIGIGA QARSHI KURASHISHNING TEXNIK-IQTISODIY KO’RSATKICHLARI 3. SUG’ORISH TARMOKLARINI O’Z VAQTIDA TA’MIRLASH, O’T BOSGAN KANALLARNI O’Z VAQTIDA TOZALASH

BBB Bilib oldim Bilardim Bilmoqchiman

Sug’oriladigan maydonlarda suv isrofgarchiligi sabablari Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirishda suv taqsimotidagi suv isrofgarchiligi qiymatlarini bilish juda zarurdir. Sug’orish tizimlarida suvni isrofi sug’orish kanal tubi va yon devorlarida sizilishidan, suv yuzasida bug’lanishdan, inshootlarni noto’g’ri ishlashi, nosozligi va suvni tashlamalarga tashlashdan xosil bo’ladi. Suv isrofini aksariyat kismini uni sizilishga bulgan isrof, ikkinchi urinda texnik isroflar, oxirgi urinda esa parlanishga bulgan isroflar tashkil etadi.

Kanallarda bug’lanish va sizilish leakage and evaporation in the channels 1-leakage-sizib chiqish 2.Evaporation-bug’lanish 3.Rainfall-yog’in miqdori

Sizilishga bulgan isrof qiymati kanal o’zani tuprogini suv utkazuvchanligi, kanalning uzunligi va undagi suv sarflar mikdoriga boglik bulib, uning mikdori sug’orish tarmogini ish tartibiga kanal tubini xolatiga, ish mavsumiga, tabiiy shart-sharoitlarga boglikdir. Tuproq o’zanli sug’orish tarmoklarida sizilishga bo’lgan suv isrofi kanalni dastlabki ish davrida katta qiymatga ega bo’ladi. Keyinchalik kanal tubi va yon devorlarini shibbalanishi xamda loyka cho’kishi natijasida bu qiymat keskin kamayadi. Bu xolat yarim qazilma va yarim ko’tarma hamda qazilma kanallar uchun o’rinlidir.

Agarda kanal to’lik ko’tarmada o’tgan bo’lsa, teskari xolat namoyon bo’ladi. Ba’zida kanallarda suvni isrof bulishini keskin ortishi ularda ildiz poyali usimliklarni usishi yoxud yer kavlovchi jonivorlar xosil kilgan teshiklar sababli xam vujudga keladi. Kanal o’zani loykalardan tozalanganda suv isrofi ortadi, sungra loyka chukishi bilan yana kamayadi. Yilni issik davrida isrof mikdori ortib kuz va kishda bu qiymat kamayadi.

Kanal bir xil tartibda ishlaganda suv isrofi nisbatan kam bo’ladi. Kanal ish tartibini tez-tez uzgarib turishi va ayniksa kanalda suv sarfini kam bulishi suv isrofi qiymatini kupayishiga sabab bo’ladi. Amaliyotda aniklanilishicha suv isrofini turlari buyicha taksimoti quyidagicha: Umumiy suv isrofi 100 % dan sizilishga – (90-95)% parlanishga-(2-4)%, texnik sabablarga kura (3-6)%. Bundan kurinib turibdiki suv isrofini asosiy turi bu kanallardan suvni sizilishga bulgan isrof qiymatidir.

Suv isrofgarchiligiga qarshi kurashishning texnik- iqtisodiy ko’rsatkichlari Kanal o’zanini shibbalash . Bu uslubda suv isrofi 50-60% ga kamayadi. Uni amalga oshirish yullari turlichadir. Tuproq optimal namlikka erishganda (ogir sof tuproqlarda 22-25 %, urta sof tuproqlarda 21-23 %, yengil sof tuproqlarda 15-18 %, kumok tuproqlarda 12-15 %) ekskavator xartumiga osilgan ogirligi 3-5 t.li yuk (temir beton, plita) 3-5 m balandlikka kutarilib bir joyga 3-9 marotabagacha tashlanadi. Zichlangan tuproq kalinligi 40-50 sm bulishligi va u 3-5 yil xizmat kilishi mumkinligi Mirzachulda utkazilgan tajribalardangina ma’lumdir. Kichik kanallarda galtakli matin (kotok)lar xam kullaniladi.

Davriy ishlaydigan kanallarni o’zanini yumshatish . Bu usulda davriy ishlaydigan sug’orish tarmoklarini o’zani ularga suv berishdan oldin va sungra 10-15 sm chukurlikdagi kultivatorlar bilan yumshatilishiga asoslangandir. Bu usulda ushbu kanallarda suv isrofgarchiligi 40 %gacha kamayishi kuzatilgan.

Gruntni bitumlash. Kumok tuproqni bitum emulsiyasi bilan aralashtirib yoki issik bitum emulsiyasini tugridan-tugri o’zanga berish orkali amalga oshiriladi. Birinchi xolatda 50oS gacha isitilgan bitum emulsiyasi 16-24 % xajmida kumok tuproq bilan aralashtirilib kanal o’zaniga yotkiziladi va zichlanadi. Ikkinchi uslubda esa 1500Sgacha kizdirilgan bitum emulsiyasi 1m2 yuzaga 4-9 kg mikdorida sepilish orkali amalga oshiriladi. Emulsiya tarkibida bitum 40-50 % bulishi va bitum markasi P bulishi kerak. Bu tadbir 3-4 yilgacha uz ta’sirini utkazib suv isrofini 2-4 marotabagacha kamaytiradi.

Gruntlarni silikatlash Gruntlarni silikatlash gruntga suyuk shishani albatta bosim ostida berishga asoslangan. Bu xolda natriy kremneftorid,yoki kaltsiy xlorid eritmasi bilan silikat kislota ajralib tuproq kavakchalarida maxkam urnashib koladi. Bu tadbir shur tuproqlarda va yogingarchilikda yaxshi natija bermaydi, lekin sovukka chidamli va plastikdir. Beton yoki temir beton qoplamalar. Kanal o’zanini bunday qoplamalar bilan koplash asosan suv juda tankis bulgan tizimlarda suv tezligini boshkarish zaruriyati bolgan tizim kismlari va inshootlarda, kanal o’zani kup utkazuvchantuproqlarda loyixalanganda kullanilib ular suv isrofgarchiligini 90-95%gacha kamaytirish imkonini beradi va uzok yillar xizmat kiladi.

Nov(lotok) va kuvurlar Nov(lotok) va kuvurlar. Xozirgi vaktda asosan Xo’jalik ichki sug’orish tarmoklari nov (lotok) va kuvurlar bilan jixozlanmokda. Bu xolatda suv isrofgarchiligi 96-98%gacha kamaytirilibgina kolmasdan bu tizimlarda xosil kilinadigan bosimdan qishloq Xo’jalik ekinlarini sug’orishda foydalanish mumkin. Novlardan tugri foydalanilganda ular uzok muddat xizmat kilishi mukarrar va ular 200-900 l/s suv sarfiga muljallanib ularda suv tezligi 6 m/s gacha bulishi ruxsat etiladi. Kuvurlar asbestotsement yoki platmassa materialdan yasalib ularni yer ostiga joylashtirilishi yeFKni qiymatini oshirish imkonini beradi.

Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Plastik (egiluvchan) materialli qoplamalar. Kalinligi 0,1-0,2 mm bulgan plastmassa plyonkalari (polietilen, polivenilxlorid va x.o.) suv isrofini 90-95 %ga kamaytirsada 2-3 mavsumdan sung (ayniksa agarda ularni ustida ximoya tusham bulmasa) uz xususiyatlarini yukotishi kuzatilgan. Bu qoplamalardan beton qoplama tushamlarini qatlamlari orasida xam qo’llashadi. Bu qoplamalarni ustiga ximoya qatlam (tuproq,yoki beton tushalganda, ularni xizmat muddati uzayadi.

Tosh va g’isht qoplamalar Tosh va g’isht qoplamalar asosiy togli va tog oldi sug’orish tizimlarida kullinilib suv isrofini 50- 60%ga kamaytirishi va 20- 30 yil xizmat kilishi kuzatilgan. Bu tadbir asosan kul kuchi bilan bajarilishini xisobga oladigan bo’lsak juda kimmat va kam unumli tadbirlar tarkibiga kiradi.

Sug’orish tarmoqlari umumiy uzunligini qisqartirish Sug’orish tarmoqlari umumiy uzunligini qisqartirish. Bizga ma’lumki suv isrof qiymati tizim uzunligiga tugri proportsional, ya’ni kanal kancha uzun bo’lsa suv isrofi shuncha kup bo’ladi. Sug’orish kanallari uzunligini kamaytirish uchun sug’orish maydonlari kayta kurilishi (sug’orish dalalari kengaytirilishi (12-20 ga), yerlar tekislanishi, zamonaviy sug’orish texnikalari kullanilishi va x.o.) kerak.

SUG’ORISH TARMOKLARINI O’Z VAQTIDA TA’MIRLASH, O’T BOSGAN KANALLARNI O’Z VAQTIDA TOZALASH. Sug’orish tarmoklarini o’z vaqtida ta’mirlash, o’t bosgan kanallarni o’z vaqtida tozalash. Sug’orish tarmoqlarini o’z vaqtida, ya’ni sug’orish mavsumidan oldin ta’mirlamaslik yoki jiddiy shikastlanish bo’lgan joylarda tezda chora tadbirlar belgilamaslik katta mikdordagi suv isrofiga sabab bo’ladi. Buning uchun tizimdagi texnik xizmat tashkilotlari ishni reja asosida amalga oshirishlari va ular kerakli 422 texnika, material va jixozlar bilan ta’minlangan bulishlari kerak. Sug’orish tarmoklarida begona utlarga karshi kurashishda kanalga suv ochishdan 3-4 xafta oldin kanal o’zani gerbitsidlar bilan ishlov berilishi kerak. Ut bilan koplangan meliorativ tarmoklar mavsum oldidan tozalanishi kerak, chunki tozalanmagan kanal tozalangan kanalga nisbatdan 25-30 % kup suv isrof kiladi.

Suv satxi ustida (ayniksa suv omborlarida) monomolekulyar plenka xosil kilish, ya’ni suv bilan aralashmaydigan va parlanmaydigan yogli spirt (ortadekanol, geksadekanol va x.o.)ni 1 m2 yuzaga 0,05 g mikdorda suv satxiga yoyish. Bu xolda suv yuzasidan bo’ladigan parlanish (kuniga) 77%gacha kamayishi kayd etilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Xamidov M.X., Botirov Sh.Ch., Suvanov B.U., Yulchiye D.G. “Suv resurslarni o’lchovi va vositalar” O’quv qo’llanma. T.: TIQXMMI, 2019, 180 b. 2. M.Xamidov, B.Suvanov, K.Isabaev. “Sug‘orish melioratsiyasi” o‘quv qo‘llanma TIQXMMI, 2019: - 292 b. “suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari” mutaxassisligi uchun 3. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “ O‘quv qo‘llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. Suv tejamkor sug‘orish texnologiyalari” 243 bet. 4.Xamidov M.X., Shukurlaev X.I., Mamataliev A.B. “Qishloq xo,jaligi gidrotexnika meliorasiyasi”. Darslik. T. Sharq, 2009, 379 bet 5. B.S.Serikbayev, F.A.Barayev. “Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish”. Toshkent-2008. TIMI6. 6 . ISASHOV A., MATYAKUBOV B.Sh, SOBITOV O.U. IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA darslik ANDIJON - 2019 6.Tomchilatib sug‘orish tizimining ishlashi qo‘llanma.Toshkent 2021,20b. 7. https://www.ecodrip.uz/ 8. http://poliv-standart.ru/kalkulyator-stoimosti-poliva-onlayn 9. https:// water.gov.uz/uz 10. www.tomchi.uz

O'xshashlar

Gidrologik tizimlarda ko'llarning ahamiyati

Gidromeliorativ tizimlarni rivojlantirish va qayta qurishni rejalashtirish

Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirish va navbat bilan sug’orishni tashkil etish

Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Xo‘jalik ichki sug‘orish tarmoqlari hisobiy suv sarfini aniqlash. Suv sarfi qiymatlarini standartlash