Gidrologik tizimlarda ko'llarning ahamiyati - Geodeziya - Slaydlar

Gidrologik tizimlarda ko'llarning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

25.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3067.9453125 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Gidrologik tizimlarda ko‘llarning ahamiyati Reja: 1.Daryo va ko‘llar yotqiziqlari 2. Oqim erroziyasi, ko‘chishi va cho‘kishi 3. Teras sharoitlarda arxeologik obyektlar

Koʻl — chuqur joylarda toʻplangan tabiiy suv havzasi. Yerning barcha iqdim va landshaft zonalari — issiq, moʻtadil va sovuq, koʻp yogʻinli yoki qurgʻoqchil rayonlarida mavjud. Koʻpchilik koʻllar dengizga muayyan daryo orqali oʻtib tushadi. Qurgʻoqchil joylarda oqmas Koʻl ham koʻp.

Eng katta oqmas koʻllar — Kaspiy dengizi va Orol dengizidir. Koʻl oʻrnining paydo boʻlishiga qarab bir necha turga boʻlinadi. Yerning ichki kuchlari taʼsirida paydo boʻlgan tektonik ko'l katta va chuqur boʻladi ( Kaspiy, Yuqori koʻl, Viktoriya, Orol dengizi, Guron, Michigan, Tanganika, Nyasa, Baykal, Issiqkoʻl). Zilzila natijasida daryo oʻzaniga togʻ yon bagʻirlarining qulab tushishidan yuzaga kelgan qulama (toʻgʻonli) Koʻl (Pomirdagi Sarez koʻli, Yashilkoʻl, Zarafshon, havzasidagi Iskandarkoʻl, Ozarbayjondagi Goʻkkoʻl va boshqalar) ham tektonik Koʻl hisoblanadi;

Ko‘lga oid muhitlar va tegishli sersuv yerlar daryoli yerlar bilan bog‘liq, aslida ko‘pchiligi ko‘p oqimlar bilan oziqlanadi. Sharqiy Afrika va Levanten Rift tizimlari ko‘llar zanjirida, ular Afrikadan, deyarli Yaqin Sharqqacha, kelayotgan ilk hominidlar uchun jozibador joylar sifatida xizmat qilgan. Ular shuningdek, Golotsen ichida ham diqqat markazida turishni davom etgan, masalan, Shveysariya va AQSh dagi Buyuk ko‘llar atrofida ko‘p sonli uy-joy yerlari ko‘llarga aylantirilgan.

Ko‘llar – yopiq suvlarning yopiq havzasidir, ular sezilarli darajada farq qiladi. Ular hosil bo‘lgan havzalar ko‘plab kelib chiqishlarga ega, shu jumladan, yoriq (riftli) vodiylar, vulqon va meteorit kraterlar muzlik depressiyalari, yani chirigan muz (chovgum) yoki qaytgan muz (morenalar), allyuvial sel toshqinlari, yoki karstik sarosima (rakovinalar) oqibatida (natijasida) xosil bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, ko‘llar yer yuzasida qisqa umr xususiyatlari bor va qurib ketish yoki to‘lishi mumkin

 Ochiq ko‘llar chiqishi bor bo‘lgan, binobarin, tuzli konsentratsiyasiz, toza bo‘lib qoladi. Ular, shuningdek,barqaror bo‘lishi mumkin va faqat bir necha yengil, qisqa masofaga tebranishlarga ega bo‘lgan ko‘l sohillari mavjud  Yopiq ko‘llar hech qanday oqib chiqish yo‘llari yo‘q va eruvchan moddalar jamlangan; quruq va yarim(nim) quruq joylarda bug‘lanish odatda daryolar yoki buloqlardan kirishidan har qanday oshib chiqadi. Bu maydonlarda manzaradagi ko‘llarning vaqtinchalik xususiyatlari bo‘lishi mumkin (vaqtinchalik ko‘llar), qayerdakim ularning basseyinlari qisqa vaqt davomida to‘ldirilishi mumkin, ko‘pincha ko‘l sathi quruq bo‘ladi. Ko'l turlari:

Ko‘lga oid cho‘kindilar turlicha va bir necha ko‘rinishlar tan olinishi mumkin. Buni bilish hozirda yangi aniqlangan qazilma ko‘lga oid depozitlariga saytlar o‘rnini va vazifasini tushunishda yordam beradi. Fatsiyalar farqlari cho‘kindi kiritish effektiga, chuqurligiga, suv kimyoviy tarkibiga bog‘langan. Bu omillar aksariyati, shuningdek, ko‘l doirasida biologik tuzilishida aks etishi mumkin. Chaqiq cho‘kindilar oqimlardan ko‘lga tashiladi (oqib tushadi) va yig‘ilgan ko‘p qismi chekkalariga tashlab qo‘yilgan. Shamollar yer yuzining turbulentligi va oqimlari mayda moddalarni saqlashga yordam beradi. Shu bilan birga, shamol keltiradigan to‘lqinlar va oqimlar ham qirg‘oq chekkasiga (atrofida) yirik materiallarni qayta tarqatishi mumkin

 Suvning aylanishi

Chuqur suv fatsiyalari keyin balchiq va loylari va organik moddalardan tashkil topgan. Norvegiya va Shvetsiya kabi sovuq hududlardagi ko‘llarda mineral va organik qatlamlari almashinishi fasllar (mavsum) asosida shakllanadi, og‘ir materialning bahor va yozda qor erishi natijasida, hamda yupqa material (organik qismi) qishda ko‘llar muzlaganda yig‘iladi. Bundan tashqari, organik fatsiya radikarbon usulda belgilangan. Arxeologlarga ko‘proq to‘g‘ridan-to‘g‘ri qiziqish bo‘lganligi, shunga qaramay, qadimgi inson faoliyati ko‘llarga yaqin yoki ko‘l chekkasida bo‘lib o‘tgani haqiqatdir.

Suv eroziyasining boshlanishi va kuchayishi relyefi tuzilishi bilan bogʻliq boʻlib, odatda, yer yuzasining nishabligi 1 — 1,5° dan oshganda yuz bera boshlaydi (sugʻoriladigan yerlarda sugʻorish eroziyasi yuz beradi). Suv eroziyasi yemirilish jarayonida tuproq zarrachalarining boʻlaklarga boʻlinish va qayta joylashish usuliga koʻra, yuvilish eroziyasi, jilgʻa va jarlanish eroziyasiga boʻlinadi. Yuvilish eroziyasi tuproqqa singib ulgurmagan suvning oqimi taʼsirida vujudga kelib, tuproq qatlamining nisbatan bir tekisda yuvib ketishi bilan tavsiflanadi. Jilgʻa eroziyasi jilgʻa suvining oqimi taʼsirida uncha chuqur boʻlmagan oʻydimchuqurliklar hosil boʻlishi va bilan yuz beradi.

Ko‘lga oid va ko‘l daryolardagi arxeologik obyektlarni dunyo bo‘ylab topish mumkin. Ayniqsa, o‘rta kenglik va tropiklarda ilk inson izlarini topish mumkin. Sharqiy Afrika Rifti (Keniya va Tanzaniya) va Jordan vodiysi, masalan, o‘tgan 1-2 million yil avval tarixgacha bo‘lgan davrga bog‘liq. Quyi paleolit yodgorliklari “Ubeidiya " Isroil Markaziy Jordan Rift vodiysi Iordan daryosining g‘arbiy qirg‘og‘ida joylashgan, Janubiy Jalila dengizi (Keneret ko‘li) dan taxminan 3,5 km masofada. Bu 1,4 million yil bilan belgilanadi va tashqarida Afrikaning eng qadimgi ilk Acheulean yodgorliklaridir

Yuqori energiyalarda ko‘lning ko‘tarilish yoki pasayish bilan yo‘q qilinishi mumkin. Ikkinchi tomondan, pastenergetik maydadonlik cho‘kindilar bilan qoplangan maydonning suv bosishi tufayli qisman tuzulmalar va cho‘kindilar saqlanib qoladi. Bunday hollarda materiallarning saqlanib qolishi kasb namoyondalari tomonidan tajriba qilinayotgan strategiyalarning zarur minimumini aniqlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

Allyuviy (lotincha: alluvio – oqiziq), shuningdek, allyuvial yotqiziqlar, oqar suvlar (daryo, irmoq va boshqalar) bilan oqib kelib toʻplangan yotqiziqlar. Allyuviy daryolarning oʻzani, qayir qismi va vodiydagi terrasalarni hosil qiladi. Koʻpgina kontinental choʻqindi formatsiyalarning shakllanishida muhim rol oʻynaydi. Allyuvial yotqiziqlar qalinligi suv oqimining katta-kichikligiga bogʻliq. Katta tekisliklardagi allyuviyning qalinligi 10–20 metrga, kengligi esa bir necha oʻn km gacha boradi.

Yodgorlikning stratigrafiyasi ancha murakkab bo‘lgan. Jordan vodiysi ham pleystotsen va golotsen davrining ko‘lga oid qoldiqlarni o‘z ichiga oladi. Ubeydiya yodgorligi

Arxeologlar Iroqning Kurdiston viloyatidagi Duhok viloyatida Mittani imperiyasining Kemune saroyini topdilar.Tübingen va kurd universiteti Iroq Kurdistonidagi qadimiy saroyning aql bovar qilmaydigan xarobalari Dajla daryosi suvidan paydo bo‘ldi. Nemis va kurd arxeologlaridan iborat guruh 2018 yilning kuzida Mosul to‘g‘oni suv omboridagi suvning kamayishi kutilmaganda qadimgi Kemune shahrida qoldiqlarni aniqlaganini ma’lum qildi.

Suv ostidan topilgan topilmalar

Shunday qilib, daryo va ko‘llarning assosiy aspektlaridan bir nechtasi, bir-biriga bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan geoarxeologiya savollari ko‘rib chiqildi. Allyuvial (cho‘kindi) konlarning geoarxeologik kontekstlarida ishlash paytida yer yuzidagi va chuqurlikdagi cho‘kindilarni va maxsus sharoitlarni diqqat bilan kuzatish va tegishli xronometrik natija olish mumkin. Keyingisi ularning tarkibi sanasini bilvosita ko‘rsatish orqali amalga oshirilishi mumkin (14 C sanasi qo‘yilgan organik moddalar yoki boshqa arxeologik materiallar). Bu masalalardan ayrimlarini ko‘l sharoitlarida, ayniqsa ko‘llar va daryolar sharoitlariga, landshaft joylarda, masalan, oqim ko‘lga quyilgan Ubeydiyada topish mumkin.  Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Paul Goldberg and Richard I. Macphail. Practical and theoretical geoarchaeology. Blackwell publishing. 2006. pp. 95- 130 2. http://geography.unt.edu/research/environmentalarchaeology 3. http://geologycafe.com 4. http://geologycafe.com/home/glossary.html 5. https://myportfolio.ucl.ac.uk/

E'tiboringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari

Suv omborlari. Ularning ahamiyati, joylashishi, rostlash usuli, asosidagi tuproqlar bo‘yicha turkumlanishi

Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Gidromeliorativ tizimlarni rivojlantirish va qayta qurishni rejalashtirish

Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirish va navbat bilan sug’orishni tashkil etish