Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirish va navbat bilan sug’orishni tashkil etish - Geodeziya - Slaydlar

Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirish va navbat bilan sug’orishni tashkil etish

Yuklangan vaqt:

27.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1160.2666015625 KB

Ko'chirib olish

SUVDAN FOYDALANISH REJASINI AMALGA OSHIRISH VA NAVBAT BILAN SUG’ORISHNI TASHKIL ETISHTOSHKENT IRRIGATSIYA VA QISHLOQ XO’JALIGINI MEHANIZATSIYALASH MUHANDISLARI INSTITUTI MTU NING QARSHI IRRIGATSIYA VA AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI “ Irrigatsiya va melioratsiya” kafedrasi

* REJ A • Suvdan foydalanish rejasini tuzish asoschilari 2. • Suvdan foydalanish rejasini mohiyati 3. • Suvdan foydalanish rejalarini tuzish va uning turlari 4. • Navbatlab sug‘orish parametrlarini aniqlash 5. • BB B1. 6.

Suvdan foydalanish rejasini tuzish asoschilari Suvdan foydalanuvchi xo‘jaliklarda sug‘orish tizimlari uchun tuziladigan suvdan foydalanish rejalari o‘zaro bir-biriga bog‘liq holda bir yechimli qilib tuziladi. Tizimlardagi suv sarfini boshqarish tizim suv bilan ta’minlangan ekin maydonlaridan yuqori va barqaror hosil olishni ta’minlash bilan birga, tizimni normal ishchi holatda saqlash uchun bajariladigan ishlar va ularni amalga oshirish rejalari bilan bog‘lagan holda olib borilishi kerak bo‘ladi va SFRni ishlab chiqarishda qaytalanishi ishlab chiqarish yo‘nalishini belgilaydi. SFRni tuzish O‘zbekistonni sug‘oriladigan maydonlarida dastlab 1929 yil N.A.Yanishevskiy (surat) tomonidan ishlab chiqilgan. Keyinchalik 1938 yili I.A.Sharov va 1950 yillarda prof. X.A.Axmedov (surat) tomonidan mukammallashtirilgan. 1949 yilgacha SFRni faqat xo‘jaliklararo tarmoqlardagina tuzilgan. 1949 yildan so’ng to hozirgacha SFR suvdan foydalanuvchi xo’jaliklar va xo’jaliklararo tizimlar uchun ham tuzilib kelinmoqda.

Suvdan foydalanish rejasini tuzish asoschilari N.A.Yanishevskiy X.A.Axmedov

Suvdan foydalanish rejasini mohiyati Xo‘jalik bo‘yicha tuzilgan suvdan foydalanish rejasi O’zbekiston Respublikasi Suv xo’jaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan ko’rgazmalar asosida bajariladi va olingan ma’lumotlar dispetcherlik grafigida ko‘rsatiladi. Quyidagida suvdan foydalanish rejasini tuzish misoli keltirilgan. Sug‘orish tizimlarining asosiy vazifasi sug‘orish uchun mo‘ljallangan suvni kerakli hajmda, kerakli muddatlarda sug‘orish manbaidan olib, sug‘orish tizimlari yordamida ekin dalalariga yetkazib berishdan iboratdir. Sug‘orish suvini manbadan olib, uni sug‘orish tizimlari orqali ekin dalalariga yetkazish, hamda sug‘orish, texnikasi (usullari) yordamida suyuq holatdagi suvni tuproq namiga aylantirish borasidagi barcha tashkiliy, boshqarish ishlari suvdan foydalanish deb yuritiladi.

Suvdan foydalanish rejasini mohiyati Suvdan foydalanish gidromeliorativ tizimlardan foydalanishni asosini tashkil qiladi. Bunda quloq boshidan uzoqqlashgan sayin sug‘orish tarmoqlari va ulardagi suv sarfini tarqatuvchi tarmoqlar soni ortib boradi va shu bilan birga suvni boshqqarish ishlari murakkablashib boradi. Shuning uchun ham barcha sug‘orish tizimlari uchun mavjud maydonlarni me’yoriy holatda suv bilan ta’minlash maqsadida suvdan foydalanish rejalashtiriladi. Suvdan foydalanishni rejalashtirishni mohiyati sug‘orish uchun mo‘ljallangan suv miqdorini suvdan foydalanuvchi xo‘jaliklarga ularni ekin maydonlari va ekin turlariga qarab ekinlarni sug‘orish rejasiga muvofiq rejalashtirish sug‘orish manbaidan olib sug‘orish tizimlari orqali yetkazib berishdir. Suvdan samarali foydalanish suvdan foydalanish rejasini tuzishga olib keladi. Suvdan rejali foydalanish sug’orish tizimidan maqsadli va unumli foydalanishni asosidir.

Suvdan foydalanish rejalarni tuzish va uning turlari Suvdan foydalanish rejasi bir yilda ikki marta tuziladi. Vegetatsiya davri uchun (1,04-31,10) va novegetatsiya davri uchun ya’ni kuzgi-qishqi, hamda erta bahorgi (1,11 - 31,03) tuziladi. Vegetatsiya davri uchun tuziladigan suvdan foydalanish rejasida barcha qishloq xo‘jalik ekinlari, bog‘lar, uzumzorlar va boshqa ekinlar qatori paxta hamda boshqa texnik ekinlar sug‘orish bilan birga ekinlarning qator oralariga ishlov berish ham ko‘zda tutiladi. Kuzgi - qishqi va erta bahorgi davrlar suvdan foydalanish rejasida sho‘r bosgan yerlarni yuvish, yaxob berish bog‘, bashoqli ekinlar, ildizlilar va boshqalarni sug‘orish ko‘zda tutiladi.

Rejaviy sug’orish rejimi – sug’orish tizimiga va uning suvidan foydalanuvchilarga ma’lum hisobiy davr uchun suvdan foydalanishni rejalashtirishda qaytalaniladi. Rejaviy sug’orish rejimini loyihaviy su’gorish rejimidan farqi shundan iboratki, aynan hisobiy davr uchun o’zgaruvchan tabiiy va iqlimiy holatlar ko’rsatkichlarini hisobga olishidir. Shuning uchun ham rejaviy sug‘orish rejimi tez o‘zgaruvchan va manovrchan bo‘ladi. Odatda bu sug‘orish rejimi tuproq va gidrogeologik shart-sharoitlar, ekinlarga agrotexnik ishlov berish darajasi, xo‘jalik imkoniyati uchun mo‘ljallangan rejaviy hosildorlik va o‘simliklarni novlarini hisobga olgan holda aniqlanadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish rejimi sug‘orish tarmoqlarida suvdan foydalanish rejasini tuzishda asosiy ma’lumotlardan biri hisoblanadi. Sug‘orish amaliyotida loyihaviy, rejaviy va foydalanuvchi (ekspluatatsion) sug‘orish rejimlari bo‘ladi. Loyihaviy sug‘orish rejimi qishloq xo‘jalik ekinlarining agrotexnik talablari va iqlimiy sharoitlardan kelib chiqqan xolda sug‘orish tarmoqlarini loyihalash jarayonida ishlab chiqiladi. Ulardan foydalanish orqali sug‘orish tarmoqlarini, gidrotexnik inshoatlarni suv o‘tqazuvchanlik qobiliyati aniqlaniladi.

* Suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun kerakli ma’lumotlar Sug‘orish manbaidan – sug‘orish tizimidagi suvdan foydalanuvchilarga kerakli bo‘lgan suv hajmini aniqlash sug‘orish dalasi asos qilib olinadi. Bunda dalaga sug‘orish uchun beriladigan suv hajmi, rejaviy hosildorlik va qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orish rejimi orqali belgilanadi. Shuning uchun ham rejaviy sug‘orish rejimi sug‘orish tizimiga sug‘orish manbaidan olinadigan suv hajmini aniqlashda asos qilib qabul qilinadi. Foydalanuvchi (ekspluatatsion) sug‘orish rejimi suvdan foydalanish rejasini amalga oshirishda va sug‘orishni o‘tkazish jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Bu rejim biror bir qishloq Xo‘jalik ekinini yetishtirishda amaliyotda (ishlab chiqarishda) vujudga kelgan sug‘orishlar soni, me’yorlari va ularni vaqt mobaynida taqsimoti bilan xususiyatlanadi. Agarda suvdan foydalanish rejasini tuzishda bashorat qilingan ko‘rsatgichlar mos kelsa va ilmiy asoslangan agrotexnik talablarga to‘liq rioya etsa foydalanuvchi (ekspluatatsion) sug‘orish rejimi rejaviy sug‘orish rejimiga mos kelishi mumkin.

* Suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun kerakli ma’lumotlar Qishloq xo‘jaligida suvdan foydalanishni rejalashtirish qoidalariga kelsak ular «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasining Oliy majlisida qabul qilingan qonunni 48 moddasida ko‘rsatilgan. Chunonchi, O‘zbekistondagi barcha sug‘oriladigan maydonlar daryolar, suv omborlari, basseynlar, magistral quduqlar sug‘orish uchun mo‘ljallangan tik quduqlar,buloqlar va boshqa sug‘orish manbalari suv zahiralarida suvlar hisobiga sug‘oriladi. Shu sababli suvdan foydalanishda va uni amalga oshirishda yuqorida keltirilgan sug‘orish manbalarini xususiyatlarini hisobga olish kerak bo‘ladi. Suvdan foydalanuvchi xo‘jaliklar, korxonalar, tashkilotlar, hamda muassasalar uchun tuzilgan suvdan foydalanish rejalari Respublika mintakalarining irrigatsiya izimlari Havza boshqarmalari tomonidan o’rnatilgan limit miqdori asosida tasdiqlanadi) sug‘orish rejimi rejaviy sug‘orish rejimiga mos kelishi mumkin.

7Suvdan foydalanuvchi xo‘jaliklar, korxonalar, tashkilotlar, hamda muassasalar uchun tuzilgan suvdan foydalanish rejalari O‘zbekiston Respublikasi suv xo‘jaligi vazirligi, suv ob’ektlaridan foydalanish boshqarmalari bilan kelishilgandan so‘ng tumanlarning hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanishi lozim. Suvdan foydalanish rejalarini: - tuman ahamiyatidagi tizimlar bo‘yicha - tumanlarning hokimiyat organlari: - viloyat, respublika ahamiyatiga ega tizimlar bo‘yicha – tegishli ravishda viloyat, respublika suv xo‘jaligi organlari tasdiqlaydilar.

Yuqorida ko‘rsatilganlaridan tashqari gidromeliorativ tizimlarda suvdan foydalanishni rejalashtirishda qo‘yidagilarga rioya qilish talab etiladi: - Sug‘orish manbalarining ta’minlanganligi 95, 75, 50, 25 va 5 % li yillar uchun suvni olish chegirmasi (limiti) belgilanadi; - Ekinlarning sug‘orish rejimi va ariqlarni FIK qiymatlari ilmiy tekshirish institutlarining tajriba stansiyalari tavsiyalariga asosan qabul qilinadi; - Xo‘jaliklararo tarmoqlarga suv sarfi uzluksiz va to‘xtovsiz uzatiladi; - Navbat bilan sug‘orish tartibi suvdan foydalanuvchilar orasida qayta aniqlanadi.; - Navbat bilan sug‘orish tartibi yuqori tashkilotlarni qaroriga asosan suv ta’minoti taqchil davrlar uchungina qayta aniqlanadi; - Sug‘orish uchun berilgan suv sarfi suvdan foydalanuvchilar tomonidan kechayu- kunduz tinimsiz foydalanishlari shart; Suvdan foydalanish rejasini bajarilishi yuqori tashkilotlar tomonidan nazoratda bo‘lib, unda xo‘jalikga olingan suv hajmi bilan qancha maydon sug’orilishi lozim ediyu va berilgan suv hajmi bilan qancha maydon sug‘orilganligi taqqoslanib suvdan foydalanish koeffitsenti (SKF) miqdori aniqlanadi. Bu koeffitsentning optimal miqdori 0,95 – 1,05 atrofida bo‘lsa, yaxshi ko‘rsatgich hisoblanadi

xo‘jalik sug‘orish tarmog‘ining uzunligi, gidromeliorativ tizim sxemasi, xo‘jalik yerlarining dalachilik brigadalari chegaralari, xo‘jalik va xo‘jalik ichi sug‘orish tarmoqlari sug‘oriladigan uchastkalarning chegaralari va nomerlari, kollektor-zovur, ortiqcha suvlarni tashlash tarmoqlari, xo‘jaliklararo tarmoqlardan suv sarfini olinadigan nuqtalar, gidrotexnika inshootlari, gidrometrik nuqtalar, yo‘llar va daraxtzorlar ko‘rsatilgan 1:10000 yoki 1:25000 miqyosdagi haritasi; xo‘jalikda rejalashtirilgan qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish rejimi jadvali.xo‘jalikning muayyan yil uchun yuqori tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan ekin maydonlari va bu ekin maydonlarini qaysi sug‘orish tarmoqlaridan suv olishligi va qaysi gidromodul mintaqaga mansubligi ko‘rsatilgan bo‘lish kerak;* Suvdan foydalanuvchi xo‘jalik bo‘yicha suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun quyidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lishi kerak:

Navbat bilan suvdan foydalanish Suvni iste’molchilarga ya’ni xo‘jaliklarga, xo‘jalik ichi tarmoqlari orasida suvdan foydalanish birlik maydoni ichida sug‘orish ishlarini bajarish, ekinlarga ishlov berish boshqa tashkiliy ishlarni bajarishga sharoit yaratish uchun suvdan navbat bilan foydalaniladi. Xo‘jalik ichi sug‘orish tarmoqlari (suvdan foydalanish birligi maydonlari) orasida suvdan navbat bilan foydalanish, sug‘orish manbaidan kelayotgan suvning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Sug‘orish manbai xo‘jalik uchun rejalashtirilgan suv sarfi miqdorini 100% ta’minlasa, xo‘jalik ichi sug‘orish tarmoqlari orasida navbat bilan sug‘orish joriy etilmaydi. Sug‘orish manbaining suv sarfi iste’mol uchun rejalashtirilgan suv sarfidan ko‘p yoki kam bo‘lgan davrlarda shu sug‘orish manbaidan suv oluvchi sug‘orish tarmoqlariga “limit” bo‘yicha suv sarfi beriladi. Limit suv sarfi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Ql = Qbr. K

Ql = Qbr. K Bu formulada: K – suvni iste’mol etuvchilarni suv bilan ta’minlanganligi koeffitsienti. Bu koeffitsient, sug‘orish manbaidagi mavjud suv sarfini, shu manbadan suv oluvchi iste’molchilarning rejalashtirilgan suv sarflariga bo‘lish orqali aniqlanadi: K

* Suv bilan ta’minlanganlik koeffitsienti navbat bilan suvdan foydalanish davrida navbatdagi sug‘orish tarmoqlarini limit suv sarflarini aniqlashda ishlatiladi. Sug‘orish tarmog‘iga beriladigan suv sarfi miqdori suv bilan ta’minlanganlik koeffitsientiga to‘g‘ri proporsional. Bu koeffitsient kancha kichik bo‘lsa, barcha suvdan foydalanuvchilarga beriladigan suv limiti shuncha kam bo‘ladi. * Masalan: Xo‘jaliklararo sug‘orish tarmog‘iga iyul oyining ikkinchi dekadasida hisoblangan reja bo‘yicha 2,0 m3/s suv sarfini olish kerak edi. Ammo sug‘orish manbalarining shu vaqtdagi suv bilan ta’minlanish koeffitsienti past, ya’ni K=0,6 (60%). Bunday sharoitda xo‘jaliklararo sug‘orish tarmog‘iga ajratiladigan limit suv sarfi, * Ql = K . Q= 0,6 . 2,0 = 1,2 m3/s bo‘ladi

* Ayni shunday xollarda xo‘jaliklararo suvdan foydalanuvchilari suvdan foydalanish birligi maydonlar (dehqon xo‘jaliklari, fermer xo‘jaliklari pudratchilar guruhi) o‘rtasida navbat bilan suvdan foydalanishi joriy qilinadi. Navbat bilan suvdan foydalanishdagi elementlar: * navbatlar soni – N, marta; * navbat bilan suvdan foydalanish davri - t, sutka; * limitlangan suv sarfi - Ql/s; * navbatdagi suv sarfini olish vaqti - t; * Navbatlar soni Qishloq xo‘jalik ekinlarining suvga bo‘lgan fiziologik extiyojlari va xo‘jalikka ajratilgan limitli suv sarfini hisobga olgan xolda xo‘jalikdagi ekinlarning ishlab chiqarish imkoniyatlari yuqori va samarali ekinligi nuqtai nazaridan kelib chiqib aniqlanadi. * Navbatlar soni nazariy jihatdan samarali ekin turi gidromodulining maksimal ordinatasini, sug‘orish manbaining shu davrdagi suv sarfini undan sug‘oriluvchi jami ekin maydonlarini bo‘lish natijasida hosil bo‘lgan songa (davr gidromoduli) bo‘lish orqali aniqlanadi, ya’ni:

1. B.S.Serikbayev, F.A.Barayev. “Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish”. Toshkent-2008. TIMI 2. Б.С.Серикбаев, Ф.А.Бараев. Эксплуатация гидромелиоративных систем. Ташкент, ТИИМ. 2012. 3. “ Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish” fanining o’quv uslubiy majmuasi electron versiyasi. 4. “ Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish” fani amaliy va kurs loyihalarini bajarish bo’yicha o’quv qo’llanma, Toshkent-2008. TIMI 5. Internet ma’lumotlari .ADABIYOTLAR RO’YXATI

Bilib oldim * Bilardim BilmoqchimanBBB

E’tiboringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Gidromeliorativ tizimlarni rivojlantirish va qayta qurishni rejalashtirish

Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari

Davlat o'rmon kadastri

Teodolit bilan plan olish

Koordinatalar hisoblash jadvalini ishlab chiqish