logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Geodeziya
  4. Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Yuklangan vaqt:

27.06.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6805.5205078125 KB
Ko'chirib olish
GIDROMELIORATIV TIZIMLARDAN FOYDALANISHTIQXMMI “MTU”NING QARSHI IRRIGATSIYA VA AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI MAVZU: SUG’ORILADIGAN YERLARNI SHO’RLANISH SABABLARI, SALBIY TOMONLARI VA SHO’RNI KETKAZISH TADBIRLARI. 1. 2. Yerlarning sho‘rlanishi va botqoqlanishiga sabab bo‘luvchi omillari. 3. Tuproqdagi tuzlarning tarkibi, yerlarning sho‘rlanish turi va darajasi. 4. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi kurash choralari. 5. 6. BBB REJA Adabiyotlar ro‘yxatiZax qochirish melioratsiyasining zarurligi. ZAX QOCHIRISH MELIORATSIYASI - tuproqda ortiqcha namlikni maydondan olib chiqib, uning havo, issiqlik va oziqlanish rejimini yaxshilashdir. 1. Zax qochirish melioratsiyasining zarurligi . Zax qochirish melioratsiyasining vazifasi tuproqning unumdorligini oshirish maqsadida, unda o‘simliklar uchun qulay suv tartibini va u bilan bog‘liq bo‘lgan havo, tuz, ozuqa hamda issiqlik tartiblarini vujudga keltirishdan iborat. Zax qochirish - ortiqcha namiqqan yerdagi suvni ketkazish tuproq tarkibida havo miqdorini oshiradi, bu esa unda organik moddalarning chirishi va tuproq unumdorligining oshishiga imkon beradi. O‘simlik ildiz qatlamida maqbul havo miqdorlari,% - O‘t o‘simliklarda havo miqdori 15-20% - Boshoqlilarda havo miqdori 20-30% - Ildiz mevalilarda havo miqdori 35-40% Zax qochirish melioratsiyasining asosiy muammosi qurg‘oqchil zonadagi sho‘rlangan va sho‘rlanishga moyil bo‘lgan sug‘oriladigan yerlarni yaxshilashdir. Sho‘rlangan yerlarga ekilgan paxta, beda va donli ekinlar hosildorligi, shu yerlarning sho‘rlanish darajasiga qarab, 20-80% ga qadar kamayib ketishi aniqlangan. Ekinlar hosildorligining tuproq sho‘rlanishiga bog‘liqlik grafigi0 20 40 60 80 100 Шўрланмаган Кучсиз шўрланган Ўртача шўрланган Кучли шўрланган Sho‘rlanmagan 2336,5 ming ga O‘rtacha sho‘rlangan 541,5 ming gaKuchli sho‘rlangan 98,7 ming ga Kam sho‘rlangan 1316,6 ming ga54,4 % 30,7 % 12,6% 2,3 %Sug‘oriladigan yerlarning sho‘rlanganlik darajasi Respublika bo‘yicha sug‘oriladigan yerlarning sho‘rlanish darajasi 2154,9 2135,5 2289,6 20001850 1900 1950 2000 2050 2100 2150 2200 2250 2300 2008 йил 2015 йил Шўрланган майдон га Шўрланмаган майдон га 2. Yerlarning sho‘rlanishi va botqoqlanishiga sabab bo‘luvchi tabiiy va irrigatsion – xo‘jalik omillari. Tuproqlarning sho‘rlanish sabablari: I. Tabiiy omillar:  Yog‘in (qor va yomg‘ir).  Geomorfologik sharoitlar  Gidrologik sharoitlar  Gidrogeologik sharoitlar II. Sun’iy omil: Sug‘orish-xo‘jalik omillari. I. Tabiiy omillar: Yog‘in (qor va yomg‘ir). Yog‘adigan yog‘in miqdorining umumiy bug‘lanish miqdoridan ko‘pligi ( > 1 ). Bu sharoitda tuproqlar ortiqcha namiqadi va botqoqlanadi, ammo sho‘rlanmaydi, chunki kirim suvlari tarkibida suvda eriydigan tuzlar deyarli bo‘lmaydi. Geomorfologik sharoitlar – yerning relefi. Bu o‘rinda ortiqcha namiqqan, botqoqlangan va sho‘rlangan yerlar bo‘lib, tabiiy zovurlanmagan nishabsiz yerlar xisoblanadi. Gidrologik sharoitlar – ma’lum bir maydonlarni yer usti (daryo, ko‘l) suvlari bilan bosishi. Bu xolda yer usti suvlari bilan qoplangan maydon ortiqcha namiqadi va botqoqlanadi, agar suv tarkibida tuz miqdori ko‘p bo‘lsa, bu yerlar sho‘rlanishi xam mumkin. Gidrogeologik sharoitlar – sizot suvlarining yer ostidagi xarakati. Sho‘rning sirtga tepishi Sho‘rning sirtga tepishi • Sizot suvlarining yer osti xarakati natijasida xam yerlarning sho‘rlanishi namoyon bo‘ladi. • Tabiiy omillarga, yuqoridagi omillardan tashqari, tuproqning mexanik tarkibi, litologik qirqim tarkibi va o‘simlik xam misol bo‘ladi.  Bundan tashqari, tuproqlarning sho‘rlanishiga tuzli tog‘ jinslarining shamol natijasida ko‘chishi va tuz toshlarining ochiqlikka chiqib qolishi xam sabab bo‘ladi.  Tuproqning tabiiy jarayonlar natijasida sho‘rlanishiga birlamchi sho‘rlanish deb aytiladi. II. Sun’iy omillar: Sug‘orish-xo‘jalik omillari. Tuproq faol qatlamini sun’iy namlantirish (sug‘orish), ko‘pincha, sug‘orish suvlarining faol qatlamdan pastga sizib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, sug‘orish tarmoqlarida ham suvlarning isrof bo‘lish hollari kuzatiladi. Bu suvlar sizot suvlariga borib qo‘shilib, aksariyat, kam tabiiy zovurlangan va sizot suv oqimi yomon sug‘orish maydonlarida sizot suvlar sathining ko‘tarilishiga olib keladi. Sho‘r sizot suvlarining ko‘tarilishi tuproqlarning botqoqlanishiga va ikkilamchi sho‘rlanishiga olib keladi. Tuproqning sun’iy jarayonlar natijasida sho‘rlanishiga ikkilamchi sho‘rlanish deb aytiladi. Sho‘rning o‘simlikka ta’siri  Tuproq sho‘rlangan bo‘lsa, urug‘larning nam tortishi juda sekinlashadi. Urug‘ yaxshi unib chiqishi uchun namlik zarur bo‘lgan darajagacha ko‘tarila olmaydi. Shu sababli urug‘ning unib chiqishi ancha sekinlashadi yoki butunlay unib chiqmaydi.  Tuproqning sho‘rlanish darajasining ortishi bilan tuproq eritmasining osmotik bosimi o‘simlikning so‘rish kuchidan ortib ketadi. Shu sababli o‘simliklarning suv ichishi qiyinlashadi. Tuproqning fiziologik quruqligi deb ataladigan sharoit vujudga keladi. Bunda tuproqda namlik bo‘lishiga qaramay, o‘simlik yetarlicha suv icha olmaydi. Natijada, uning hayot faoliyati yomonlashadi, rivojlanishi sekinlashadi. Ekinlarning tuz ta’siriga chidamliligi: - o‘simliklarning turi, xili, navi va yoshiga; - tuproqning turi va undagi tuzlarning tarkibiga; - tuproqning namlik darajasiga; - tuproqdagi ozuqa moddalar miqdoriga; - joyning iqlimiy sharoitlariga bog‘liqdir.   Qishloq xo‘jaligi ekinlarining normal rivojlanishiga to‘sqinlik qiladigan miqdorda suvda oson eriydigan tuzi bo‘lgan har qanday tuproq sho‘rlangan tuproqlar deyiladi. Sho‘rlangan tuproqlar Zax qochirish usuli va yo‘li • Zax qochirish usuli – ortiqcha namiqqan va sho‘rlangan yerlarning tuz va suv rejimini tuproqning eng maqbul rejimiga aylantirishga qaratilgan tadbirlar. • Zax qochirish yo‘li – zaxi qochiriladigan yerlardagi ortiqcha yer usti va yer osti suvlarini qochirishni ta’minlaydigan texnik tadbirlar va agrotexnik usullar kompleksi. • Zax qochirish yo‘li zax qochirish usuli va suv ta’minotining turiga qarab belgilanadi va o‘z ichiga gidrotexnik va tuproq eroziyasiga qarshi kurash tadbirlarini va agrotexnik uslublarni oladi Zax qochirish usullari • Yer usti suvlari oqimini tezlashtirish • Tuproqning suv sizib o‘tish qobiliyatini oshirish • Sizot suvlari sathini pasaytirish • Sizot suvlar oqimi yo‘lini to‘sish • Sizot suvlarining oqib kelish miqdorini kamaytirish • Bosimli sizot suvlarining pezometrik sathini zax qochirish maydonidan pasaytirish • Ilmiy asoslangan sug‘orish rejimiga amal qilish • Sug‘orish tarmoqlarida va sug‘orish dalasidagi suv isrofgarchiligiga qarshi kurash • Sug‘orishdan hosil bo‘lgan yer usti va yer osti suvlarining oqimini tezlashtirish Zax qochirish yo‘llari • Qabul qilingan sug‘orish rejimini iqlimiy shart-sharoitlarni o‘rganishga qarab olib borish, sug‘orishda loyihaviy ish unumiga va sug‘orish koeffitsienti qiymatiga erishish uchun ilmiy asoslangan sug‘orish texnikasini qabul qilish • Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligiga qarshi kurash tadbirlari (ekspluatatsion, konstruktiv, qurilish) mukammal sug‘orish usuli va texnikasini qo‘llash • Yotiq (ochiq va yopiq) zovurlar qurish agrotexnik tadbirlarni (daraxtlar o‘tkazish, almashlab ekish, yerlarni tekislash, tuproq g‘ovakligini oshirish va h.k.) qo‘llash.  Ochiq va yopiq yig‘uvchi kanallar qurish, yerlar yuza qatlamini tekislash, agromelio-rativ tadbirlar (tuproqni yumshatish, yon-bag‘ir nishabligi bo‘yicha ishlov berish)ni qo‘llash. 3. Tuproqdagi tuzlarning tarkibi, yerlarning sho‘rlanish turi va darajasi. Sho‘rlangan yerlar ikkita guruhga bo‘linadi: • Sho‘rxok va sho‘rxoksimon yerlar. • Sho‘rtob va sho‘rtobli yerlar. Yerning ustki qatlamida suvda eriydigan juda ko‘p miqdorda tuzib bo‘lgan yerlar sho‘rxok yerlar deyiladi Tarkibida tuzlari oz bo‘lgan, ustki (0-30 sm) qatlamida tuz to‘planadigan tuproqlar sho‘rxokli, o‘rta va ostki (30-100 sm) qatlamida tuz to‘planadigan tuproqlar sho‘rxoksimon yerlar deyiladi. Singdiruvchan kompleksda juda ko‘p natriy bo‘lgan tuproqlar sho‘rtob va sho‘rtobli tuproqlar deyiladi Sho‘rxok tuproqlarni turlari • Ho‘l sho‘rxoklar . Uning sirti zich va nam bo‘lib, ko‘pincha qoramtir tusda bo‘ladi. (gigroskopik tuzlar – kalsiy xlorid , magnezial tuzlar) • Q atqaloqli sho‘rxoklar. Tuproq yuzasida tuz qatqalog‘i bor. Qatqaloqda oqish tusdagi xlorid va oltingugurt tuzlari sirtga tepgan bo‘ladi. • Mayin sho‘xoklar . Ustki qatlami lo‘ppi massadan iborat bo‘lib, yurganda oyoq bir oz botib ketadi. Bunday qatlam ko‘p miqdorda tuz, asosan, natriy sulfat ta’sirida hosil bo‘ladi. • Qora sho‘rxoklar . Yomg‘ir yoqqanida yoki sug‘orishdan keyin bunday yerlarda tuproqqa singib kirmaydigan qora suyuqlik ko‘lmaklari paydo bo‘ladi. Bunga sabab tuproqda sodani bo‘lishidir. Soda tuproq gumusini eritadi va eritmaning rangi qorayadi. Shuningdek, soda tuproqni changlatib (dispersiyalantirib) yuboradi va uni deyarli suv o‘tkazmaydigan qiladi. Sho‘rxokli yerlar Sho‘rtob tuproqlar • Tuproq eritmasida natriyli tuzlar ko‘proq bo‘lsa, tuproqning singuvchi kompleksiga natriy ionining kirish jarayoni ro‘y beradi. Bu ion kompleks tarkibidan kalsiy ionini siqib chiqaradi. • Taqir tuproqlar sho‘rtob tuproqlarning alohida bir turi bo‘lib, ular jazirama sahro iqlim sharoitida bunyodga kelgan. Taqirlar Sho‘rlanish xili • Tuproqlarning sho‘rlanish xili anion yoki kationlarning o‘zaro nisbati bilan aniqlanilib • Xloridli • Sulfat-xloridli • Xlorid-sulfatli • Sulfatli • Sulfat (xlorid) – gidrokarbonatli • Natriyli • Magniy-natriyli • Natriy-magniyli • Magniyli bo‘lishi mumkin Tuproqlarda uchraydigan suvda eruvchan tuzlarning tarkibi (кальций бикарбонат)(оҳак)(гипс)(кальций хлорид) (магний бикарбонат)(магний карбонат)(магний сульфат)(магний хлорид) (ичимлик сода) (кир сода)(глаубер тузи)(ош тузи)NaCl 4 2SO Na 3 2CO Na 3 NaHCO 2 MgCl 4 MgSO 3 MgCO  2 3 HCO Mg 2 CaCl 4 CaSO 3 CaCO  2 3 HCO Ca 4. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi kurash choralari. Bu tadbirlarni 2 guruhga ajratish mumkin: • Yer sho‘rlanishining va botqoqlanishining oldini olish. • Sho‘rlangan va botqoqlangan yerlarni tubdan yaxshilash. Bu tadbirlarni amalga oshirish usullari: • sug‘orish tarmoqlaridan va sug‘orish dalalaridan bo‘ladigan suv isrofgarchiligini keskin kamaytirish; • tuproq namligining bug‘lanishini kamaytirish; • sizot suvlar sathini pasaytirish; • faol qatlamdan o‘simlik hayoti uchun zararli tuzlarni yo‘qotish. Yerlarning sho‘rlanishiga qarshi meliorativ tadbirlar • suv xo‘jalik tadbirlari; • agromeliorativ tadbirlar; • fizik tadbirlar; • kimyoviy tadbirlari; • biologik tadbirlari; • elektrotexnik tadbirlar; • gidrotexnik tadbirlar. Suv xo‘jalik tadbirlari • Bu tadbirlar, asosan, sug‘orish tarmoqlari tizimining FIK qiymatlarini oshirishga qaratilgan bo‘lib, ular quyidagilar hisoblanadi: • Sug‘orish suvidan rejali foydalanish • Sug‘orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligiga qarshi • Ilmiy asoslangan sug‘orish usuli va texnikasini joriy qilish. Suv xo‘jalik tadbirlari Sug‘orish tarmoqlaridan va sug‘orish dalalaridan bo‘ladigan suv isrofgarchiligini keskin kamaytirish; Agromeliorativ tadbirlar Bu tadbirlar - sho‘r yerlardan foydalanish, sizot suvlari sathini gidrotexnik tadbirlarsiz pasaytirish, tuproq namligining bug‘lanish qiymatini pasaytirishdan iborat. • Sho‘rlangan tuproqning ustki qatlamini (eng ko‘p tuz to‘plangan qismi) chorak arshin (16,8 sm) kesib olib bir yerga uyish, 2-3 yil o‘tgandan so‘ng tuproq sho‘ri yomg‘ir-qor suvlari yordamida yuvilgach bu tuproqni go‘ng, qum va eski devor kesaklari bilan aralashtirib, kesib olingan joyga qayta to‘shash. • Ariq va zovurlarni qazish va tozalash davomida chiqadigan (rosh) tuproq hamda buzilgan, qulagan eski devor va uylardan chiqqan tuproqlarni mahalliy va mineral o‘g‘itlar bilan aralashtirib, yerga yoyish. • Almashlab ekish, tuproq unumdorligini qayta tiklash, tuproq strukturasini yaxshilash. • Daraxtlar ekish. • Yaxob suvi berish. • «Qoqlama» dehqonchilik agrotexnikasini qo‘llash. • Sho‘rga chidamli ekinlar ekish. Fizik tadbirlar • Yerni chuqur haydash va yumshatish, ho‘llash, 1 ga maydonga 200-500 t qum solish, so‘ngra sho‘r yuvish. Bu tadbirlar tuproq qatlamini havo va suv o‘tkazuvchanligini yaxshilaydi. • Sho‘r maydonlarda elektr tokini qo‘llashdan so‘ng sho‘r yuvish juda yaxshi natija beradi.   Biologik tadbirlar  Organik o‘g‘itlar kiritish, sholi, beda, qashqar beda, tuya yo‘ng‘ichqa ekish orqali pastki qatlamga yuvilgan ozuqa elementlarini yuqoriga ko‘tarish. Kimyoviy tadbirlar • Tuproqdagi erkin sodaning ta’sirini yo‘qotish va yutuvchi natriyni kalsiy ionlari bilan almashtirish. Buning uchun kimyoviy meliorant sifatida gips (Ca SO 4 ), ohak (Ca CO 3 ), va kislotali moddalar (oltingugurt kislotasi (H 2 SO 4 ), oltingugurt (S), temir sulfat (FeSO 4 )lardan foydalanish. • Bu moddalar neft va bo‘yoq zavodlarining ishlab chiqarish chiqindilari tarkibida mavjud bo‘lganda ularni tuproqqa aralashtirish bu moddalarni tuproq karbonatlari bilan kimyoviy jarayonga kirishishiga va eruvchan kalsiy manbai bo‘lmish gipsning hosil bo‘lishiga olib keladi.    Gidrotexnik tadbirlar • Yer osti suvlaridan qishloq xo‘jaligida foydalanish. • Sug‘oriladigan maydonlarning YeFK qiymatini oshirish. Sug‘oriladigan yerlar orasida sug‘orilmaydigan yerlarning bo‘lishi quruq zovurga sabab bo‘ladi. • Sun’iy zovurlar qazish va sho‘r yuvish ishlarini amalga oshirish. Sho‘r yuvish • Sho‘r yuvish me’yori (M) deb sho‘rlangan 1 ga maydonning ma’lum qatlamini chuchuklashtirish uchun kerak bo‘ladigan chuchuk suv hajmiga aytiladi va m 3 /ga birlik o‘lchamida belgilanadi. • Bu qiymat tuproqning sho‘rlanish darajasi, sho‘rlanish xili, sho‘r yuvish qatlamining chuqurligi, tuproqning suv fizik xossalari va maydonning zovurlanganligiga bog‘liqdir. Sho‘r yuvish jarayoni Sho‘r yuvish jarayoni Tozalanmagan zovur Tozalangan zovur Bilib oldim Bilardim BilmoqchimanBBB 1. B.S.Serikbayev, F.A.Barayev. “Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish”. Toshkent-2008. TIMI 2. Б.С.Серикбаев, Ф.А.Бараев. Эксплуатация гидромелиоративных систем. Ташкент, ТИИМ. 2012. 3. “ Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish” fanining o’quv uslubiy majmuasi elektron versiyasi. 4. “ Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish” fani amaliy va kurs loyihalarini bajarish bo’yicha o’quv qo’llanma, Toshkent-2008. TIMI 5. Internet ma’lumotlari .ADABIYOTLAR RO’YXATI E’tiboringiz uchun rahmat!

O'xshashlar

Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari
Gidromeliorativ tizimlarni rivojlantirish va qayta qurishni rejalashtirish
Eroziya to‘g‘risida tushuncha
Planli va balandlik geodezik tarmoqlarni joyga o’rnatish
Yer osti suvlari sathini aniqlash