Suv xo’jaligida zamonaviy TJABT qo'llash - Geodeziya - Slaydlar

Suv xo’jaligida zamonaviy TJABT qo'llash

Yuklangan vaqt:

27.08.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

801.888671875 KB

Ko'chirib olish

Suv xo’jaligida zamonaviy TJABT qo’llash Reja: 1. Respublikamizdagi suv xo’jaligi yirik gidrouzellar. 2. Suv omborlarini kuzatish ishlari. 3.TJBda dispecherlikning roli.

Suv resurslari xalq xo‘jaligida iste’mol qilish uchun yaroqli bo‘lgan daryolar, ko‘llar, kanallar, suv omborlari, dengizlar, okeanlar, yer osti suvlaridan iboratdir. Suv xo‘jaligi esa xalq xo‘jaligining bir sohasi bo‘lib suv resurslarini o‘rganish, hisobga olish, kompleks foydalanish, tartibga solish, suvni ifloslanishi va kamayishidan muhofaza qilish, ularni tayinlangan joyi (iste’molchilar) ga transportirovka qilish bilan shug‘ullanadigan sohadir. Suv resurslarini o‘rganish , ulardan xalq xo‘jaligi ehtiyoji uchun foydalanish va maxsus (gidrotexnika) inshootlar, qurilmalar va jihozlar yordamida suvning yemirish ta’siriga qarshi kurashish bilan shug‘ullanadigan fan va texnikaning sohasiga gidrotexnika deyiladi.

Yuqori Zarafshon suv olish uzeli yoki ikkinchi nomi - Rovotxo‘ja to‘g‘oni, 1930 yilda ishga tushirilgan, Zarafshon daryosida, Samarqand viloyatining Rovotxo‘ja qishlog‘ida joylashgan, chap qirg‘oq – Yangi Darg‘om va o‘ng qirg‘oq kanallariga suv olish maqsadida qurilgan. Yangi Darg‘om kanali Samarqand viloyatidan tashqari Qashqadaryo – viloyatining Eski Anhor kanaliga, chap qirg‘oq kanali esa Jizzax viloyatiga Eski Tuya tortor kanal orqali suv beradi. Chap va o‘ng qirg‘oq kanallarining har birini suv o‘tkazish qobiliyati 110 /s.

Chorvoq gidrouzeli Chirchiq daryosining suv resurslaridan kompleks foydalanish maqsadida qurilgan bo‘lib, daryo oqimini mavsumiy tartibga soladi. Suv omborining to‘la hajmi - 2,05 , foydali hajmi - 1,6 k. Gidrouzel 1968 y ishga tushirilgan (1.2 - rasm). Gidrouzel tarkibiga baland tosh-tuproqli to‘g‘on, suv tashlovchi inshootlar va GES inshootlari kompleksi kiradi. Chorvoq gidrouzeli to‘g‘oni suglinok gruntli yadroli, simmetrik ko‘ndalang kesimga ega, yon prizmalari tosh tashlama va qum shag‘al toshli o‘tish zonalari bilan qurilgan, to‘g‘onning eng ko‘p balandligi – 168 m, uzunligi – 762 m, tepasi (o‘rkachi) bo‘yicha kengligi – 12 m, tepa qiyaligi – 1:2, pastkisi – 1:1,9.

Farxod gidrouzeli Sirdaryoda joylashgan bo‘lib 5800 /s suvni o‘tkazishga mo‘ljallangan, Farxod GES derivatsiya kanali, Janubiy Mirzacho’l kanali, Do‘stlik kanali va Dalvarzin kanallariga suv beradi, 1947 yil ishga tushirilgan. Gidrouzel tarkibiga uzunligi 450 m, eng ko‘p balandligi 27 m bo‘lgan to‘kma gruntli to‘g‘on, har biri 10 m. li 7 oraliqdan iborat va 4430 /s sarfga hisoblangan 91 m. li, o‘zidan suv tushiruvchi beton to‘g‘on (vodoslivnaya plotina),daryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Dalvarzin kanaliga suv olgich, chap qirg‘og‘ida joylashgan GES derivatsion kanali bosh inshootlari kiradi.

Tuyamo‘yin gidrouzeli Amudaryoning Tuyamo‘yin siqilishida joylashgan. Gidrouzel tarkibiga daryo o‘zanida yuvish usuli (namivnaya) bilan qurilgan gruntli va suv tashlama to‘g‘on, GES, chap va o‘ng qirg‘oq suv oluvchi inshootlar- tartibga soluvchi inshootlar (golovniye regulyatori), kema qatnaydigan shlyuz, baliqlarni o‘tkazuvchi inshootlar, chap va o‘ng qirg‘oq kanallarining suv tindirgichlari, yuqori va pastki byeflar oqimini yo‘naltiruvchi dambalar kiradi. Gidrouzel suvni normal dimlash (NDS) sathi 130 m gacha dimlaydi, natijada dimlangan suv daryo o‘zanida suv ombori hosil qilgan, u esa o‘z navbatida Kaparas va Sultonsanjar quyilma suv omborlarini suv bilan to‘ldiradi.

Suv omborlarini o‘lchamlari, konfiguratsiyasi, tumanining gidrografiyasi, geologiyasi, tartibga solinish xarakteri, iqlim sharoiti va daryodagi suv ombori gidrouzelini ekspluatatsion rejimi yuqori va pastki byeflardagi jarayonlarga har xil ta’sir qiladi. Oqimni ko‘p yillik tartibga soluvchi suv omborlari byeflardagi suv sathi, oqim tezligi, to‘lqin va issiqlik rejimi, bug‘lanish, muzlash rejimi, o‘zandagi jarayonlar gidrokimyoviy, gidrobiologik va boshqa ko‘rsatgichlarni tubdan o‘zgartirib yuboradi. Kichik suv omborlari daryoning odatiy sharoitidagi jarayonlarni buzadi, shuning bilan u tabiiy jarayonlarga tuz tuzatmalarini kiritadi. Suv omborlarini kuzatish ishlari

Kuzatish punktlarini joylashuvi suv ombori loyihasi ishlab chiqilayotganda belgilanadi. Kuzatishlar byeflardagi suv sathlarini o‘zgarishi, suv omborini loyqa bosishi va o‘simliklar bosishi, to‘lqinlanishi, qirg‘oqlarini yemirilishi, o‘prilish jarayonlari, muzlash rejimi, suvning harorati, suv omborining gidrokimyoviy rejimi, suvning sifati va boshqa sh.o‘. lar ustidan olib boriladi. Suv sathini kuzatish suv o‘lchash postlarida suv hajmini, xududning suvga ko‘milgan maydonini va gidrouzelning suv o‘ztkazuvchi oraliqlari orqali yoki suv oluvchi qurilmadan o‘tayotgan suv sarfini hisob – kitob qilish uchun olib boriladi. Suv o‘lchash posti suv sathini o‘lchash imkoniyatini beradigan mos ravishdagi qurilmalar va suv o‘lchash qurilmasining aniq balandlik holatini aniqlash uchun nivelirlash belgilari bilan jihozlanadi.

Nivelirlash belgilarini joylashuv o‘rni quyidagi talablardan kelib chiqib topiladi: suv omboridagi suvning eng past sathida kamida 0,5… 1 m chuqurlik zahirasini va ochiq havza bilan erkin suv almashinuvini ta’min etishi kerak; kuzatishlar olib boriladigan joy muz bosishi, shomoldan to‘lqinlanishi va o‘lchovlarni olib borish uchun yengil borib keladigan bo‘lishi lozim. Suv o‘lchash pastlarini yirik suv olish inshootlari, suvni oqib kelib qo‘shiladigan joylari, kuchli deformatsiyalanadiga qirg‘oqlar yaqinida o‘rnatish tavsiya qilinmaydi. Suv omborlarida va pastki byeflarda reykali postlar, daryolarda esa svayli postlar o‘rganiladi. Suv o‘lchash postlarining plandagi joylashuvi eskizi, svaylar boshchalari yoki reyka nuli, reperlar balgilari bilan qirg‘oq ko‘ndalang profili va postning qisqacha tavsifi ilova qilingan post pasporti tuziladi. Suv sathini suv o‘lchash postlarining muqobil (variant) lari 1–rasmda ko‘rsatildi.

1 – rasm Suv o‘lchash postlarida suv sathini o‘lchash variantlari: a – ikki svay bo‘yicha; b – kuzatish nulidan pastda joylashgan suv sathi bo‘lganda; v – erkin sathda to‘l inlanish bo‘lgan sharoitda. O‘lchanlari sm. da.

Loyqa bosishini kuzatish , bir necha stvorlarda, chuqurliklarni o‘lchash yo‘li bilan, oqizindilarni cho‘kkan qalinligi (qatlam) ni aniqlab borishdan iborat. Stvorlar soni muayyan sharoitdan kelib chiqib belgilanadi (taxminan 10…15 olinadi). Stvor uzunligi 300 m dan ko‘p bo‘lmaganda chu urliklar diametri 6…10 mm, har 5…10 m da belgiga esa va har 50…70 m da po‘kak o‘rnatilgan, tortilgan tros yordamida amalga oshiriladi. Stvor uzunligi 300…500 m dan ko‘p bo‘lganda o‘lchovlar qirg‘oqqa o‘rnatilgan teodolit yordamida o‘lchov nuqtasi o‘rnini ani lab olib boriladi. Chu urliklar, kichik chukurlikda, boshmoq – tagligi bor xoda (mest) bilan, katta (4…5 m dan ko‘p) chuqurliklarda belgi o‘yilgan trosga osilgan yukdan tashkil topgan lot bilan o‘lchanadi. Yirik suv omborlarida o‘zi yozadigan exolotlardan foydalaniladi.

Suv omborini o‘t bosishi loyqa bosishiga o‘xshab hajmini kamaytiradi. Uning ustidan kuzatish yoz vaqtida ko‘z bilan yoki instrumentlar yordamida olib boriladi. O‘t bosishining chegarasi teodolitning baza chizig‘iga nisbatan burchak bo‘yicha dalnomeri (uzoqni o‘lchagichi) yordamida aniqlanadi. Bu ishni amalga oshirish uchun gidrotexniklar topograflar va gidrobiologlar jalb qilinadi.

To‘lqinlanishni kuzatish gorizontga nisbatan ma’lum bir burchak ostida qiyalikga o‘rnatilgan va o‘lchov shkalasi bilan ta’minlangan reykalar bo‘yicha olib boriladi. Ayrim holatlarda qiyalikka bo‘yab qo‘yilgan, suv bilan yuviladigan reykani o‘rnatish mumkin. To‘lqin balandligi buyoqni yuvish chizig‘i bo‘yicha topiladi yoki to‘lqin o‘lchagich vexa (ishorat qozig‘i), to‘lqin o‘lchagich, to‘lqin yozgich (to‘lqinlanishni o‘zi yozib boruvchi) yordamida o‘lchanadi. Katta akvatoriyadagi to‘lqinlanishni aerofotosyemka yordamida kuzatiladi. Ma’suliyati kam holatlarda to‘lqinlanishni ko‘z bilan kuzatish yordamida ballarda baholash mumkin. Shamol tezligi ko‘l anemometri yoki o‘zi yozar bilan, uning yo‘nalishi esa – flyuger yordamida aniqlanadi.

Suv omborini qirg‘oqlarni yemirilishini kuzatish suv omborini loyqa bosish, qirg‘oq bo‘yi zonasi oldida bir qismi qirg‘oqning yuvilishi mahsulotlarini cho‘kishi natijasida sayozlik hosil bo‘lishi darajalarini baholash imkoniyatini beradi. Bunda quyidagilar amalga oshiriladi: qirg‘oq bo‘yi kuz bilan tekshirilib chiqiladi va qirg‘oqning suv ostida qolgan uchastkalari bo‘yicha materiallar yig‘iladi; qirg‘oq bo‘yi polosasi topografik syemka qilinadi; ko‘ndalang kesimlar va chuqirliklarni o‘lchashlar nivelirovka qilinadi; o‘prilish jarayonlarini rivojlanishini kuzatish, gruntdan namunalar olishni qo‘shib yemirilish extimoli bor uchastkalar geologik va gidrogeologik tadqiqotdan (tekshiruvdan) o‘tkaziladi. Asosan gidrouzel inshootlariga kelib o‘shiladigan (tutashadigan) qirg‘oqlar, injenerlik himoyasi va yengil yuviladigan uchastkalar kuzatiladi.

Suv omborini qirg‘oqlarni yemirilishini kuzatish

O‘pirilish (siljish, ko‘chish) jarayonlarini kuzatishda qirg‘oqlar umumiy ko‘rik (rekognossirovka) dan o‘tkaziladi, deformatsiyalar, drenaj tizimlari holati tasvirlanadi va o‘prilish (siljish, ko‘chish) lar kutilayotgan xarakterli uchastkalar bo‘yicha xulosalar tayyorlanadi. Bunda o‘prilishni (siljish, ko‘chishni) xarakterlaydigan uzilish pog‘onasi chetini joylashishi, o‘prilish siljishi, ko‘chish) tili, yirik va o‘rta yoriqlar, suv to‘xtagan uchastkalar, siljish sirti chegarasi va boshqa detallar ko‘rsatiladi. Taxmin qilinayotgan (kutilayotgan) o‘prilishning holati joyida va planshetda belgilanadi, shuningdek ma’lum bir (berilgan) davrdan keyin eng xarakterli joylarning rasmi solinadi va fotosurati olinadi. O‘prilish va stvorlarni joylashtirish sxemasi 2 – rasmda qursatilgan. Stvorlar har 25…50 m da joylashtiriladi. Instrumentlar yordamida kuzatish uchun o‘prilish va uning orqasida markalar joylashtiriladi, markalar suv ostida yoki suv ustida joylashgan yaqin reper bilan bog‘lanadi.

2 – rasm. O‘prilish (siljish, ko‘chish) sxemasi (a) kuzatuv stvorlarini joylashuvi (b): 1 – ildiz massivi; 2 va 3 – o‘prilish cheti va devori; 4 – ajralish yorig‘i; 5 – o‘prilish bosqichi; 6 – o‘prilish tanasi; 7 – o‘prilish to‘shagi; 8 – suv turib olgan joy; 9 – do‘ppayish yorig‘i; 10 – o‘prilish tili; 11 – o‘prilish asosining deformatsiyasi; I…X – tayach belgilar; 1′ …11′ - o‘prilishdagi markalar.

Suvni haroratini kuzatish suv urezidan 3 va 20…30 m uzoqlashgan vertikallar bo‘ylab, sutkada 1 marta soat 12 da byeflarda o‘lchab boriladi. Harorat yuza zonada (yuzadan 0,5…1 m da), tub oldi qatlamda va suv omborining chuqurligiga qarab o‘rta qatlamda o‘lchanadi. Haroratni o‘lchash uchun metall, plastmassa yoki yog‘och g‘ilofdagi buloq termometrlaridan foydalaniladi, ularning aniqligi ±0,2. Shu maqsad uchun ishlatiladigan elektrik termometrlarniki esa ±0,5.

Suv omborining gidrokimyoviy rejimi suvning bug‘lanishi, muzlik hosil bo‘lishi, qirg‘oqlar yuvilib ochilib qolganda yuviladigan tuzlarni paydo bo‘lishi sharoitlari bilan belgilanadi. Bu tuzlar pastki byefga tashlanayotgan va suv omboridagi suvlarning odatdagi mineralizatsiyasini oshirib yuboradi. Suvning kimyoviy tarkibini kuzatish standart (majburiy) va maxsus kuzatishlarga bo‘linadi. Standart kuzatishlar doimiy kuzatish punktlarida olib boriladi, bu kuzatishlarning maqsadi - suv omboridagi suvni oqova suvlar bilan ifloslanish darajasini aniqlashdan iborat .

Gidrotexnika inshootlarida dispetcherlik xizmati Vazirlik bo‘yicha suv xo‘jaligi siyosati, suv resurslarini boshqarish, ulardan foydalanish, suv resurslarini hisobini olib borish Markaziy texnologik va dispetcherlik xizmati hamda irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari, ularning irrigatsiya tizimlari boshqarmalari, magistral kanallar boshqarmalari dispetcherlik xizmati orqali amalga oshiriladi.

Gidrotexnika inshootlarida yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishish uchun aloqa texnika vositalari, signalizatsiya, telemexanika va avtomatika yordamida ishlab chiqarishni nazorat qilish va boshqarishni markazlashtirish va koordinatsiyalash maqsadida har bir suv xo‘jaligi, energetika tizimida dispetcherlik xizmati tashkil qilingan. Ular zamonaviy dispetcherlik aloqasi, pulti bilan ta’minlangan, dispetcherlik punktlari tashkil qilingan. Bunday dispetcherlik punktlarini mahalliy dispetcherlik punktlari deb ataladi, ularda dispetcherning ish joyi-operatorlik xonasi, yordamchi jihozlari bo‘lgan apparatlar xonasi mavjud. Hozir ular zamonaviy kompyuterlar bilan jihozlangan.

Dispetcherlik aloqasi - bu bajaruvchilar bilan dispetcher olib boradigan muloqotlarda foydalanish uchun ishlatiladigan simli telefon, qo‘zg‘aluvchan telefon, radioaloqa vositalari, telegraf, teletaypdan iborat. Dispetcherlik aloqasi bir inshoot bilan boshqa inshootlar orasida aloqa bog‘lanishini, bir vaqtda ekspluatatsiya xizmatining bir necha xodimlariga ko‘rsatma berishni ta’minlaydi.

Dispetcherlik pulti - bu gidrotexnika inshootlari bashqarilib turiladigan qurilma. U inshootlar holati haqida ma’lumotlarni to‘playdi va ular asosida dispetcher qabul qilgan qarorlarni inshootlarga uzatadi, inshootlarda suv taqimlash ishlarini amalga oshiradi. Dispetcherlik pulti nazorat-o‘lchov asboblari, komitatsiya apparatlari, inshootlarni joylashuvi, ularda nazorat-o‘lchov asboblarini joylashuvi aks ettirilgan sxemalar, suv taqsimlash grafiklari, nazorat ishlari, texnik qarov, ta’mirlash ishlari grafik (reja) lari, telefon va teletayp, teleo‘lchov apparatlaridan tuziladi. Inshootlar zatvorlarini ko‘targichlari, zatvorlar holatini, suv olish va taqsimlashni distansion boshqaruvi dispetcherlik pulti yordamida amalga oshiriladi.

Dispetcherlik punkti ishlab chiqarish yoki suv resurslarini boshqarishning, inshootlarga qarov, ularning texnik holatini nazorat qilish va ta’mirlash ishlarining qanday borishi, transport xizmati, yer qazish texnikalari ishi, elektr va texnik ta’minot va boshqa ishlar to‘g‘risida axborot to‘playdigan dispetcherlik boshqaruv tizimining markazi hisoblanadi. Suv xo‘jaligi tizimida gidrotexnika inshootlarini boshqarishni markazlashtirilgan dispetcherlik xizmati tashkil qilingan, ya’ni har bir gidrotexnika inshootining dispetcherlik xizmati suv xo‘jaligining yuqori tashkilotlari bo‘lmish irrigatsiya tizimlari, havza boshqarmalari, respublika birlashmalari, vazirliklar dispetcherlik xizmatlari bilan bog‘langan.

O'xshashlar

Xo‘jalik ichki sug‘orish tarmoqlari hisobiy suv sarfini aniqlash. Suv sarfi qiymatlarini standartlash

Gidromeliorativ tizimlarda suv isrofgarchiligi kamaytirish yo’llari

Suv omborlari. Ularning ahamiyati, joylashishi, rostlash usuli, asosidagi tuproqlar bo‘yicha turkumlanishi

SIU sug‘orish tarmoqlarining netto suv sarflarini aniqlash va ularni sug‘orish texnikasi elementlari bilan bog‘lash.

Boshqaruvchi va zahira sig’imlarining hajmini aniqlash xar xil toifali istemolchilarning bir kecha-kunduz davomidagi suv ta’minoti xarakteri va tartibi