Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси - Tilshunoslik - Referatlar

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўрта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси Режа: 1. Чет тил ўқитиш методларининг қисқача тавсифи 2. Чет тил таълими жараёнида замонавий педагогик технологияларни қўллаш тажрибаси 3. Чет тил (олмон тили) таълимида изчилликни экспериментал тадқиқ қилиш

www.arxiv.uz Чет тил ўқитиш методларининг қисқача тавсифи Фан-техниканинг жадал ривожланиб бориши таълим муассасаларининг ўқитиш мазмунига бевосита таъсир қилмоқда. Шу сабабдан, узлуксиз таълим инсоннинг билимларини ижтимоий-иқтисодий, сиёсий, умуммаданий, илм- фан техникаси асослари ва бошқа соҳалардан доимий равишда бойитиб боришига, унинг интеллектуал ва маданий савиясининг ўсишига олиб келади. Ўқитиш шундай олиб борилиши керак-ки, мавжуд таълим тажрибаларидан ва замонавий педагогик ҳамда ахборот технологияларидан фойдаланиб, таълим-тарбия бериш сифатини ошириш орқали таълим мазмунида изчилликни таъминлаш мумкин бўлсин. Таълимда изчилликни таъминлаш дейилганда, ўқувчиларга тизимли ва системали билимлар беришнигина эмас, балки уларнинг олинган билимларини янада ривожлантириш, амалда қўллаш кўникма ва малакаларини шакллантириш, мустақил фикрлаш қобилиятларини ўстириш назарда тутилади. Г.Нойнер ва Х.Хунфелд фикрларига кўра методик ёндашувларга (1) ижтимоий, (2) умумпедагогик, (3) касбий омиллар таъсир қилади [105]. Метод/методика кенг ва тор маъноларга эга: биринчиси, предметни ўқитиш жараёни билан боғлиқ метод ва принциплар бўлса (қандай ўқитмоқ керак?), иккинчиси, ўқув материалини танлаш омиллари, тақдим этиладиган ўқув материали мақсади ва мазмуни билан боғлиқ (нимани ўқитмоқ керак?). Таълим методининг асосий белгилари қуйидагилар: 1. Методни фарқлаш (таркибий элементларга ажратиш). Ҳар қандай метод аниқ мақсадни амалга ошириш воситаси бўлиб хизмат қилади. 2. Таълимнинг ягона стратегиясини аниқлаш (таълим шароитидан қатъий назар).

www.arxiv.uz 3. Метод ўргатилаётган нутқ фаолияти турларининг барча томонларини қамраб олишга қодир. Бу метод таркибига кирувчи принциплар йиғиндиси ҳисобига рўёбга чиқади. 4. Барча принципларнинг, ғояларнинг бир бутун бўлиши ва бош ғоя атрофида (интеграллашуви) бирлашиши натижасидир. Мазкур мезонларга биноан чет тил ўқитиш тарихида қуйидаги методлар вужудга келди: 1. Таржима методи. Аудиолингвал 2. Тўғри метод Аудиовизуал 3. Онгли-қиёсий метод. 4. Коммуникатив метод. 5. Маданиятлараро мулоқот. 6. Назарияни амалиёт билан боғлаш. Барча ўқув қўлланма ва дарсликлар мана шу методларга муносабати бўйича таҳлил қилинади, чунки методлар ўз моҳиятларини дарсликларда акс эттиради. Таҳлил қилиш объекти:  параграфлар тизими;  параграфдаги матнлар;  грамматиканинг тақдимоти;  лексиканинг тақдимоти;  машқларнинг тузилиши ва мазмуни;  ўқув материали прогрессияси. Таълим жараёнида методларни янгилаш орқали ҳам изчиллик принципини рўёбга чиқаришга эришилади. И.В.Рахманов, “метод мақсад бўйича йўналтирилган тизим бўлиб, у бир-бири билан шартли боғланган усуллардир”, – деб таърифлайди. Е.И.Пассов эса методни вазифалари бўйича бир-бири билан шартли боғланган принциплар тизими тарзида изоҳлайди.

www.arxiv.uz Чет тил ўқитиш методикаси тарихида турли методлар қўлланилганлиги маълум. Масалан, XVIII аср охири ва XIX аср бошларида чет тил ўқитишда таржима методлари дан фойдаланишган . Таржима методи нинг номига кўра маъносини билиб олиш қийин эмас: чет тил материали она тилига таржима қилин г а н . Европада, дастлаб юнон тили, кейинчалик лотин тили ўргатилганда, таржима тушуниш усули сифатида хизмат қилган. Кейингиси – тўғри метод деб аталган. Мазкур методнинг мақсади чет тилни амалий, она тилини четлаб ўтиб ўргатиш бўлган. Тўғри метод тарафдорларидан М.Уэст ўқувчиларни ўқитиш жараёнларини изчиллик билан кузатган, тажрибалар ўтказган, натижаларини назарий умумлаштирган ва ўқишни ўргатишнинг методик системасини тўғри метод йўлидан олиб боришни атрофлича асослаб берган. Аудиолингвал метод тўғри методнинг замонавий кўринишларидан бири бўлиб, у икки лотин ва олмон сўзлари audire – hören – тингламоқ ва lingua – Zunge, Rede, Sprache – тил дан келиб чиққан бўлиб, олмон тилига тинглаш-гапириш методи бўлиб таржима қилинган [107: 45]. Мазкур метод дунёда халқаро алоқалар ривожлана бошлаганлиги ва чет тилларга эҳтиёж кучайганлиги сабабли 30-йилларда АҚШда вужудга келган. Унинг асосчилари машҳур америка методистлари Ч.К.Фриз ва Р. Ладолардир. Аудиолингвал методда тинглаш ва гапиришни ривожлантириш мақсад қилиб қўйилган бўлиб, ўқиш ва ёзув восита сифатида қаралган. “Асосий эътибор ёзма нутққа эмас, балки оғзаки нутққа қаратилган. (Аввал тинглаб тушуниш ва гапириш, сўнгра ўқиш ва ёзув). Бу нутқ фаолиятининг турларига оид қуйидаги дидактик кетма-кетликни белгилайди: аввал тинглаш, сўнгра такрорлаш, аввал ўқиш ва ниҳоят ёзув.” [58: 80]. Аудиовизуал метод XX асрнинг 40-йилларида ривожлана бошлаган. Унинг асосчилари югослав методисти П.Губерина, француз методистлари П.Реванк, Ж.Гугенеймлардир. Аудиовизуал метод орқали чет тил ўргатиш-ўрганишда талабалар ўрганаётган материалларини бир вақтнинг ўзида ҳам тинглайдилар, ҳам

www.arxiv.uz экранда ёки расмларда кўрадилар. Ўқитиш фақатгина чет тилда олиб борилиб, тинглаш, кўриш, техник воситаларни кенг қўллашга мўлжалланган. Бу метод асосида оғзаки нутқ ўргатилган. Ҳозирги вақтда ушбу методдан масофавий ўқитишда кенг фойдаланилмоқда. Чет тилни масофадан ўргатишда аудиовизуал метод воситалари орасида санаб ўтилмаган, лекин шу методни тарғиб қилувчи янги компьютер технологияси – видеоанжумандан фойдаланиш самарали натижаларга олиб келмоқда. Видеоанжуман – бу мулоқотнинг энг янги компьютер технологияларига асосланган истиқболли усули бўлиб, у инсонларга бир- бирини кўриш ва тинглаш, интерактив режимда мулоқот қилиш имкониятини яратади. Онгли-қиёсий метод XX аср ўрталарига келиб шакллан ди . Ушбу методнинг асосчиси Л.В.Шчерба бўлган, кейинчалик унинг ишини И.В.Рахманов давом эттирган. Онгли-қиёсий метод бўйича чет тил она тилига суянилган ҳолда нутқ фаолияти турларини қўллаш орқали ўргатилган. Онгли-қиёсий методнинг биринчи кўринишида қоида берилади ва шу асосида машқ бажарилади. Кейинги кўринишида эса машқ бажариш жараёнида қоида-умумлашма берилади. Грамматика-таржима методи ва аудиолингвал методнинг элементлари ва принциплари асосида 50-йилларда чет тил ўқитиш тарихига “воситачи метод” номи билан кириб келган метод аралаш метод деб юритилган. Баъзилар уни бевосита метод деб номлаганлар. Ушбу метод XIX аср охири ва XX аср бошларида даниялик руҳшунос К.Флагстад, олмон тилшунослари Э.Отто ва Г.Паул, олмон методисти Ф.Аронштейн, кейинчалик рус психологи Б.В.Беляев асарларида ўз аксини топган. Бевосита методга кўра, чет тилни она тилини четлаб туриб эгаллаш илгари сурилган. “Ўқувчи чет тил тушунчаларини онгида шакллантира олиши учун она тилини бутун дарс давомида миясидан чиқариб туриши керак, − деб ҳисобланди” [107: 34]. Грамматикани ўргатиш бўйича ўқув режада қуйидагилар ўз аксини топган. “... асосий эътибор чет тилни оғзаки ва ёзма равишда амалда

www.arxiv.uz қўллашга қаратилади, грамматика эса мақсадга эришиш воситаси ҳисобланади” [107: 34]. Халқаро миқёсдаги янгиликлар чет тил ўқитиш методикасига таъсир қилади. Бу борада коммуникатив методика тарафдорлари ғолибдир. Коммуникатив метод дастлаб инглиззабон мамлакатларда 60-70- йилларда қўлланила бошланди. Унинг ташвиқотчиси Е.И.Пассов бўлган. Коммуникация – (лотинча comunikatio сўзидан) алоқа, мулоқот ва маълумот маъноларини англатади. Коммуникация – икки ва ундан ортиқ индивиднинг бир-бирини тушунишига асосланган, бир кишининг бошқа ва қатор кишиларга ахборотни маълум қилиши юзасидан мулоқот актидир. Мактабгача таълим муассасаси ҳисобланмиш боғчада чет тил ўргатилганда қоида берилмайди, балки чет тил сўз ёрдамида оғзаки равишда ўргатиб борилади. Жумладан, к ўргазмалилик, предмет ва нарсалар, имо- ишорадан кенг фойдаланилади. Масалан: Guten Tag!. Олмон тилидаги сўз лексик усулда, яъни битта сўз даражасида бериляпти. Ich habe ein Buch. Er hat ein Buch. Биринчисининг қоида даражасидаги мақомидан фойдаланиб, “етарлилик ва зарурийлик принципи”га асосланиб, янги сўз структурада бериляпти. Ўрта мактабда, коммуникатив метод бўйича нутқ фаолияти турларини эгаллаш жараёнида чет тилдаги қийинчиликларга қоида бериш керак. Шунга кўра, грамматик ҳодисани гапириш ёки ёзувда қўллай билиш, ўқиш ёки тинглашда таний олиш кўникмаси ҳосил қилинади. Грамматик қоида бериш материални пухта ўзлаштириш усулларидан биридир. Мактабда илк бор олмон тилини ўрганувчилар учун қуйидаги грамматик қоидалар берилади: № Қоидалар Да рс

www.arxiv.uz 1. 2 . 3 . 4. 5. 6. 7. 8. Дарак гапда феъл/кесим доимо иккинчи ўринда туради: Ich bin …. Ich lese …. Феъллар ҳозирги замонда тусланганда қуйидаги қўшимчаларни олади: ich komm e , du komm st , er/sie komm t Кишилик ва эгалик олмошлари: du ___ dein Vater, deine Mutter, deine Eltern. Олмон тилида от олдида артикл қўлланади: Das ist eine Stadt. Die Stadt Chiwa ist alt. Модал феъл гапда иккинчи ўринда, асосий феъл гапнинг охирида келади: Ich möchte deutsch lesen . Феъл ўзагида a, o, u , унлиси бўлса, ҳозирги замон II, III шахсда умлаут олади: Schl ä ft er noch? Du f ä hrst nicht. Буйруқ гапда кесим биринчи ўринда туради : Petra, mach bitte das Buch auf ! Liess , bitte den Satz! От олдида сифат келганда, кўпликда артиклсиз ишлатилади: Safar hat schwarze Haare und braune Augen. L.1 L.2 L.2 L.2 L.2 L.2 L.3 L.4 Бундай қоидалар янги грамматик бирликни тез ва осон ўрганиш ҳамда нутқда (мулоқот жараёнида) қўллашга ёрдам беради. Ўқитиш жараёнидаги нутқий вазиятлар, ролли ўйинлар, суҳбат, мусобақа, мушоҳада кабилар юксак онглилик, коммуникативлик асосида рўёбга чиқади. Ҳар қандай мулоқотнинг юзага келиши, коммуникацияга киришуви учун сабаб, асос бўлиши керак. Тил мулоқоти асосан нутқ фаолияти турлари – тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш, ёзувнинг аниқ ўзаро боғлиқлигисиз юзага чиқа олмайди. 70-йилларга қадар, яъни коммуникатив методнинг пайдо бўлишидан аввал тинглаб тушунишга эътибор кам эди. Мазкур

www.arxiv.uz методнинг вужудга келиши натижасида чет тилдаги нутқни идрок этиш, машқлар системасини ишлаб чиқиш орқали чет тил ўқитишнинг тинглаб тушунишга муносабати ўзгарди. Секин-аста коммуникатив метод асосида ва чет тилдаги нутқни тинглаш ва тушуниш кўникмаларини шакллантириш бўйича системали ишлар тавсия этила бошланди [ 3 1 ; 59 ; 62; 1 01 ] . Коммуникатив-когнитив методга кўра олий ўқув юртида “грамматик материал тақсимотида бир курс давомида “истакни изҳор қилиш”га оид нутқий ниятга икки ёки уч марта қайтилади ва аввал Ich möchte …, сўнгра Ich hätte gern … (юқори курсларда Würden Sie bitte so freundlich sein und …) шакллари тақдим қилинади, кейинчалик бошқа ифода воситалари билан ҳам таништирилади“. Чет тил ўқитишнинг янгиланиш босқичида коммуникатив-когнитив методика тинглаб тушуниш материали сифатида табиий нутқий вазиятдан фойдаланишни биринчи ўринга қўйди, яъни транспортдаги, вокзалдаги эълонлар, радио ва телевидениедаги рекламалар, телефондаги суҳбатлар ва шу кабилар. Ахборотни тинглаб тушуниш, қабул қилиш бўйича қўйилган мақсадлар ўзгарди. Тингланганни ҳикоя қилиш ва назорат қилиш ҳам бошқача тус олди. Мазкур метод мақсаддан келиб чиққан ҳолда тингловчига қўйиладиган тинглаб тушунишнинг қуйидаги турларини ажратади:  кенг маънода матннинг баъзи бир томонларига аҳамият бермай, унинг асосий мазмунини тушуниш;  аниқ информация муҳим бўлганда, масалан, маълум бир жой учун об-ҳавонинг зарурлиги, поезднинг келиши-кетиши тўғрисидаги эълоннинг мазмунини тушуниш;  ҳар бир сўз муҳим бўлганда, масалан, пишириқнинг рецептини тушуниш. Ҳозирги вақтдаги илмий-техникавий жараён инсониятга янги имкониятлар яратмоқда. Турли халқлар маданиятини ўрганишга бўлган қизиқишлар маданиятлараро мулоқотнинг фанга, айниқса чет тил ўқитишга кириб келишига сабаб бўлди.

www.arxiv.uz Маданиятлараро мулоқот – турли маданият вакилларининг ижтимоий келиб чиқиши, менталитети, миллий характери, ҳаёт тарзи, урф-одатлари, қадриятлари системаси ва бошқалар тўғрисидаги мулоқотидир. Мазкур жараёнда ўқувчи-талабаларни ўрганилаётган мамлакат маданиятига ҳурмат, сабр-тоқат қилиш ва ўзга маданиятни тўғри тушуниш руҳида тарбиялаб, ривожлантириб бориш лозим. Ҳар бир чет тил дарси маданият чорраҳаси, маданиятлараро мулоқот амалиёти ҳисобланади. Чунки мазкур жараёндаги ҳар бир чет тилдаги сўз чет эл ҳаёти, менталитети ва маданиятини ўзида акс эттиради. Ўқитувчилар олдидаги вазифа ўқувчи ва талабаларнинг коммуникативлик, мулоқотга кириша олиш қобилиятини ўстиришдан иборат. Бунинг учун кишиларни самарали мулоқот қилишга ўргатувчи ўқув қўлланмалар ва чет тилдаги тўртала нутқ фаолиятини ривожлантиришга йўналтирилган таълимнинг янги методларини ўзлаштириш зарур. Маданиятлараро мулоқот формуласи сабрлилик, бағрикенглик ҳисобланади. Маданиятлараро мулоқотда ижтимоий маданий хатоларга йўл қўймаслик талаб этилади. Масалан, „ Tee oder Kaffee ?“ (“Чойми ёки кофеми?”), − деган саволга она тилида, − „ Tee “ (“Чой”), − деб жавоб бера оламиз, лекин чет тилда нутқ этикетига бундай жавоб тўғри келмайди. Чет тилда „ Bitte, Tee “ (“Марҳамат, чой”), − дейилади. Ўзбекларда кўрган-кўришганда ҳол-аҳвол сўралади, олмонларда фақат таниш бўлган кишидан ҳол-аҳвол сўрайдилар. Сўз, жумла ва матнни изчилликда тузиш мулоқот жараёнини самарали олиб боришга ёрдам беради. Сўз кишиларни мулоқот орқали бир-бирига боғлайди. Тил системасини ўзаро боғлиқ тарзда узвийликда ўрганиш изчилликнинг таъминланишига имконият яратади ва бу орқали мулоқотга киришиш мумкин бўлади. Чет тил таълимидаги муҳим масалалардан бири мулоқот воситасида чет тил ўргатиш экан, бунинг учун аниқ мулоқот муҳитини яратиш, жонли табиий вазиятларда чет тилни фаол қўллаш ва амалиёт билан боғлаш ни йўлга қўйиш лозим.

www.arxiv.uz Изчиллик назария билан амалиётни турли йўллар билан боғлашни назарда тутади. Булар қуйидагилардир: а) олинган билимларнинг шахсий тажриба билан алоқасини ўрнатиш; б) таълимни теварак-атроф билан алоқаси ни боғлаш; в) тарихий экскурсиялар мақомида назарияни амалиёт билан боғлаш; г) назарий ва амалий характердаги турли масала ва топшириқларни ечиш (лаборатория машғулотлари ва амалиётни ўташда). Чет тил ўқитиш жараёнида танишиш, машқ қилиш ва қўллаш методларидан фойдаланилади. Дарс жараёнида мана шу учта метод бир-бири билан узвий боғлиқ ҳолда изчиллик билан амалга оширилади. Танишиш методидан фойдаланиш мобайнида сўз, сўз бирикмаси, грамматик ҳодиса, матн кабилар ўрганилади. Ўқув материали билан танишиш даврида машқ қилиш босқичига тайёргарлик кўрилади. Машқ қилиш чоғида ўқувчида шаклланаётган кўникма муаллим назорати остида бўлади. Учинчи қўллаш босқичи машқ қилиш билан узвий алоқада олиб борилади. “Актив грамматик минимум билан ишлашнинг уч босқичи маълум: (1) янги грамматик ҳодиса тақдимоти, (2) кўникма ҳосил қилиш машқлари, (3) унинг нутқ фаолияти турларида қўлланиши”. Янги грамматик ҳодиса тақдим этилгандан сўнг, у кўникма бўлиб шаклланиши учун машқ қилинади, яъни ўқувчи ва талаба аввал ўрганган ўқув материалини мулоқот пайтида қўллайди. Машқ қилиш орқали ўқувчиларда малакалар ҳосил қилинади. Бу босқичда алгоритмлардан кенг фойдаланилади. Масалан, тил бирлигининг шакли кўпинча қийинчилик туғдиради. Шунинг учун тил материалини ўргатишда қоида-кўрсатмани қўллаш маъқул, чунки қоида-кўрсатма грамматик кўникмаларнинг шаклланишида аҳамиятлидир. Янги материални бир вақтнинг ўзида барча нутқ фаолияти турларида қўллаш натижасида малака ҳосил қилинади. Мазкур жараёнда коммуникатив

www.arxiv.uz ва когнитив воситалар, кўргазмалилик, технология усуллари, изчиллик принципи таъминланса, таълимнинг сифати ва самарадорлиги ошади. Демак, методлар турлича номланса ҳам, улар таништириш, кўникмани шакллантириш ва малакалар ҳосил қилишга йўналтирилади. Муаммоли таълим методи да муаммоли вазиятларни ташкил этиш асосий ўрин эгаллайди. И.А.Зимняя таъкидлашича, муаммо даражаси тил ўрганувчиларнинг муаммони топиш ва ҳал қилишдаги фаоллигидан келиб чиқади. Ўқувчи ва талабанинг ўзи муаммо (вазифа)ни ва уни ечиш чорасини топади, ҳал қилади, қарорнинг тўғрилигини ўзи назорат қилади (6-жадвал). Чет тил таълими жараёнига замонавий педагогик технологиялар ва модул тизимини татбиқ этиш орқали таълимда изчиллик йўлга қўйилади. Модулли ўқитиш мақсадли, ахборот, операцияли тизимни ўз ичига олган ўқув дастури асосида ишлаш демакдир. Модулли ўқитиш умумий ўрта таълимга нисбатан олий таълимда кўпроқ қўлланилади. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, чет тил ўқитувчилари ўқитиш методи ва усулларини танлашда кўп қийинчиликларга дуч келишмоқда. Бу эса таълимда изчилликни таъминланишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Айрим ўқитувчилар доим бир усулни қўллайдилар, бошқалар эса ҳар хил методларни алмаштириб ишлатадилар. Метод ва усулларни тўғри танлаш таълим сифати ва самарадорлигини оширади. Ҳозирги техника асрида ўқитувчидан шароитни, таълим олувчиларнинг физиологик ёш хусусиятларини, тил тажрибасини ҳисобга олган ҳолда, ўқитиш жараёнида таълимнинг замонавий метод ва усулларидан оқилона, изчил равишда фойдалана олиш талаб этилади. Чет тил таълими жараёнида замонавий педагогик технологияларни қўллаш тажрибаси

www.arxiv.uz Узлуксиз таълимда ўқитишнинг янги тизимини, илғор педагогик технологияларни қўллаш, замонавий ўқув услубий мажмуаларни яратиш ва ўқув-тарбия жараёнини дидактик жиҳатдан таъминлаш зарур бўлади. Миллий дастурда белгиланган бу мақсадни амалга ошириш юзасидан кенг кўламда ишлар олиб бориляпти. Жумладан, Республика таълим маркази тасарруфида “Илғор педагогик технологиялар, методларни аниқлаш ва оммалаштириш” Марказининг ташкил этилиши ҳамда Ўзбекистон педагогика фанлари илмий-тадқиқот институтида “Янги педагогик технологияларнинг илмий асослари” лабораториясининг фаолият кўрсата бошлаши жамоатчилик томонидан таълим соҳасидаги “инқилобий бурилиш” деб баҳоланмоқда. Замонавий педагогик технологиялар ҳозирги давр таълим жараёнини янги сифат босқичига олиб чиқиши мумкин бўлган методлар тизимига айланди. Жаҳондаги ривожланган давлатларнинг тажрибаси илғор педагогик технологияларга асосланган ҳолда ўқувчи ва талабаларнинг билим олишга бўлган қизиқиш ва эҳтиёжларини қондирибгина қолмасдан, юқори малакали мутахассислар етиштириб бериш вазифаларини ҳам ҳал қилмоқда. Тошкент давлат педагогика университетида 2005-2006 ўқув йилида олмон тили ихтисослиги ўқув режасига “Олмон тили ўқитишнинг замонавий технологиялари” фани киритилди, намунавий ўқув дастури ва ишчи дастур ишлаб чиқилди. Ўқув режага биноан мазкур фанга 14 соат маъруза, 16 соат амалий ва 18 соат семинар машғулоти, жами 48 соат ажратилди. Ҳозирга қадар “Чет тил ўқитишнинг замонавий технологиялари” бўйича дарслик ёки ўқув қўлланма яратилмаган. Ўқувчи ва талабаларни замонавий педагогик ва информацион технологиялар, интер актив методлар асосида ўқитиш давримизнинг долзарб масалаларидан бирига айланди. Технология юнонча сўз бўлиб, “techne”- “маҳорат”, “санъат” ва “logos”-тушунча, таълимот, фан деган маъноларни англатади. Таълим технологияси тушунчаси эса “юксак маҳорат билан ўқитиш”, “таълим бериш санъати” маъноларини ифодалайди. Замонавий

www.arxiv.uz педагогик технология таълимни самарали ташкил этишдир. Халқаро миқёсда технология сўзи турли маъноларда, масалан, инглиз тилида технология сўзи стратегиялар маъносида ишлатилади. Ўқитиш технологияси таълим жараёни ва шу жараёнда ўқитишнинг қандай олиб борилиши билан шуғулланади. Ҳар бир маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг ўз технологияси бўлгани каби, чет тил ўқитишнинг ҳам ўз технологияси мавжуд. Методика фани ушбу технологияни тайёрлайди. Замонавий технологиянинг мақсади таълим жараёнида ўқувчи ва талабани таълимнинг бош субъекти, яъни асосий иштирокчиси қилиб тайинлашдир. Чунончи, ўқувчи ва талаба чет тил таълими жараёнида маданиятлараро мулоқотнинг ҳам субъекти бўлиб шаклланиб боради. Бунда ўқитувчининг вазифаси таълим жараёнини тўғри ташкил этиш, психологик муҳитни йўлга қўйиш, эркин мулоқот қилиш, баҳсда иштирок этиш ва ўз фикрини айтишни ташкил этиш, маслаҳат бериш, рағбатлантиришдан иборат. Жумладан, ўқитувчи талабанинг зарур ўқув материалини тўлиқ ўзлаштириши ва иқтидорини ривожлантиришга имконият яратиши лозим. Машғулотларда ўқитувчи талабанинг фикр-мулоҳазалари, ғоялари, фаразларига диққат-эътиборини қаратиши, айни пайтда, коммуникатив, маданиятлараро мулоқотга мойиллигини, лаёқати ҳамда маданиятини ривожлантириши ва кўникмаларни изчил шакллантириб бориши лозим. Демак, таълим жараёнида ўқитувчи ва талаба ўзаро ҳайриҳоҳлик ҳамда ҳамкорликда иш олиб боради. Таълим самарадорлиги ўқитувчининг дарс мақсади ва мазмунини тўғри тушуниб, ўқув материалини дастурга асосланган ҳолда тақдим этишига боғлиқ. Ўқитувчи дарсга тайёрланишда дарснинг технологик харитасини ишлаб чиқади. Технологик харита – ўқитиш воситалари ёрдамида ҳаракатлар кетма-кетлиги ва босқичлари изчилликда, мантиқий асосланган ҳолда тузилган жараён лойиҳасидир. Мазкур лойиҳада асосий эътибор мавзу бўйича мақсадни аниқлаш, ўқув материали мазмуни (нимани ўргатиш)ни

www.arxiv.uz белгилаш ва уларни турли машқлар, йўллар, усуллар билан изчил амалга ошириш, натижани кўрсатишга қаратилади. Америкалик психолог Ф.С.Келлер олий ўқув юрти учун педагогик технологияларнинг шахсни ривожлантиришга қаратилган ўқитиш тизимини таклиф қилди: 1. “Ўқув мавзусининг мазмунини тўлиқ ўзлаштиришга йўналтирилган, аввалги бўлимга қўйилган талабларни ўзлаштиришни кейинги бўлимга ўтишнинг бевосита шарти, – деб қараш. 2. Ўқувчиларнинг ўзлаштириш суръатига мос равишда якка-якка ҳолда ишлашлари” [92: 44]. Замонавий интер актив методларнинг анъанавий методларга нисбатан самара бериши исботланган. Интерактив – лотинча сўз бўлиб, “ўзи фаолият юритувчи” маъносини англатади. Интерактив методларнинг анъанавий методлардан фарқи шундаки, бунда ўқувчи мустақил фикр юритади, ўқитувчи билан ўзаро ҳайриҳоҳ, ҳамкор сифатида ишлайди. Мақсадга йўналтирилган таълимда икки жараён ўқитувчи (таълимни ташкил қилади ва раҳбарлик қилади) ва ўқувчи (таълим мақсади бўйича ўқийди, ўрганади, изланади) ҳамкорлигини ташкил этади. Ўқитувчи асосий таълим предмети ва мақсадини билгани ҳолда ўқув жараёнини бошқариб боради, ўқувчини фаоллаштиради. Замонавий технологиялар асосида ўқитиш қуйидаги изчилликни талаб этади: 1. Ўқувчиларнинг ўз лар и дарс жараёнини режалаштиради. 2. Ўқувчиларнинг ўзлари белгилаган мавзуий ўқув режаси асосида шуғулланишади. 3. Таълим мақсадларининг рўёбга чиқишида ўқувчилар ҳам иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлишади. 4. Ўқувчилар муҳокамалар ўтказишади. 5. Ўқитиш методларини танлашда ўқувчилар ҳам ҳамкор сифатида иштирок этадилар.

www.arxiv.uz 6. Ўқувчилар эгаллаган билимларини бошқаларга ҳам етказа олиш малакаси билан таъминланади [78]. Замонавий технология усулларида ўқувчилар ўзлари хулоса қиладилар ва ўқувчилар ўзларини-ўзлари баҳолайдилар. Буларнинг ҳаммасини бирданига амалиётга татбиқ этиб бўлмайди, албатта. Бунга аста-секин, босқичма-босқич ўқувчиларга нутқий фаолиятни ўргатиш жараёнида эришиш мумкин. Ўқув материали тақдимотини педагогик технология усуллари билан амалга оширишга қаратилган ва педагогика университети 2-курс олмон тили гуруҳларида ўтилган „Die Erziehung in der Familie“ (“Оилада тарбия”) мавзусининг технологик харитаси ҳамда дарс лойиҳасини намуна сифатида келтирамиз [34: 70-71]. . 6-жадвал. “Erziehung in der Familie” (“Оилада тарбия”) мавзусининг технологик харитаси Босқичлар мазмуни Фаолият Ўқитувчи Талаба I босқич. Тайёрлов босқичи. Дарснинг бошланиш и Мавзу: “Die Erziehung in der Familie”. Муаммоли вазият: “ Eva kommt oft spät heim und hat Ärger ”. Мақсад: 1. Аудиоматн асосида тинглаб тушуниш ва гапириш малакаларини ўстириш. 2. Қўшма гаплар орқали грамматик кўникмаларни шакллан тириш. 3. Талабаларнинг мотивацион хусусият ларини ривожлантириш, мустақил фикрлашга ва муаммоларни Ў қитиш воситаси талабалар билан биргаликда танла нди . Гуруҳларга бўлина- дилар: 1- гуруҳ Эва- ни, 2- гуруҳ: ота-онани ҳимоя қилади

www.arxiv.uz ечишга ўргатиш. 4. Тарбиялаш. II босқич. Муаммога кириш босқичи М.Преслер “ Eva kommt oft spät heim und hat Ärger ” асаридан парча эшиттирилди. Тинглаб тушун- ганлик текширилди. Кластер методи орқали шу мавзуга оид сўзлар мустаҳкамланди, мақоллар айтилди. Муаммоли саволлар ўртага ташланди. Муаммоли вазият- ларни муҳокама ва таҳлил қилдилар. III босқич. Муаммони ечиш босқичи Муаммони тўғри ҳал қилиш учун аудиоматндан ота, она, қиз ўртасидаги суҳбатлар эшиттирилди. Муаммоли вазият ташкил этилди. Олмон ва ўзбек оиласи ни қиёслади лар . IV босқич. Натижалар - ни тақдим этиш босқичи Ўқитувчи талабаларни диққат билан тинглайди, саволлар беради. Сизнинг оилангизда қачон келишмовчилик бўлади?, ... ва ҳ.к.з. Ўқитувчи мулоқот ташкилотчиси бўл ади ва талабаларни рағбатлантириб боради. Эвани отасининг ҳақорат қилиши ўзбек оиласига тўғри келмаслиги, лекин ота қаттиққўл, она меҳрибон эканлиги айтилди. V босқич. Умумлаш- тириш, якун ясаш босқичи Муаммони ечиш усулларининг асосийларини санаб ўтади, бу оиладаги муҳитни ўзгартириш зарурлиги, ота ва фарзанд ўртасида бир-бирини тушуниш, ўзаро ҳурмат ва ишонч зарурлиги айтилди. Эванинг ёши 15 да, қайсар бўлиши табиий ҳол, лекин ўзбекларда ота қизини урмайди, ... Талабалар матнни тинглаб тушуниш ва у юзасидан фикр баён этишда танишиш, машқ қилиш ва қўллаш ёки муаммога кириш, муаммони ечиш ва натижаларни тақдим этиш босқичларидан ўтишади. Изчиллик принципи ва

www.arxiv.uz замонавий педагогик технология усулларига асосланиб ишлаб чиқилган бир мавзуни ўтиш технологиясини кўриб чиқамиз. 1. Танишиш ёки муаммога кириш босқичи да мавзу ва матн билан таништирилади. М.Преслер асаридан “Eva kommt oft spät heim und hat Ärger” парча эшиттирилади. 2. Муаммоли саволлар ўртага ташланади: Welche Probleme hat Eva? Матннинг мазмуни нимадан ва қандай янги сўзлардан иборат эканлигини аниқлаш мақсадида “кластер” усулидан фойдаланилди. Verhalten Begreifen Glauben Freiheit Ratschläge geben geben Konflikte Vertrauen sich genießen herumtreiben Streite Kompromiß schließen Талабалар таянч сўзларни аниқлаб олганларидан сўнг гаплар тузиш, асосий ғояни айтиш, матнни бўлакларга бўлиб баён этиш, муаммоли саволларга жавоб бериш каби топшириқларни изчил бажарадилар. 2. Кейинги босқич машқ қилиш ёки муаммони ечиш да кўникма ва малака ҳосил қилиш мақсадида савол-жавоб машқи, таққослаш, умумлаштириш, анализ-синтез сингари ишлар амалга оширилади. Масалан: 1. Sind Sie mit Eva einverstanden? 2. Wie verhaltet sich der Vater zu seiner Tochter? 3. Und ihre Mutter? 4. Hat der Vater auch Probleme? Erziehung in der Familie

www.arxiv.uz 5. Sind Sie mit Evas Mutter einverstanden?  Аудиоматндан ота , она , қиз ўртасидаги суҳбатлар эшиттирилди .  Achten Sie auf Aussehen und Verhalten beiden Typen: VATER-------TOCHTER ---------- MUTTER Glauben Begreifen TOCHTER ------- MUTTER ---------VATER Машқ қилиш йўли билан матн мустаҳкамланади, уларга оид динамик стереотип шаклланади. Ушбу динамик стереотип нутқ жараёнида операция мақомида ишга тушади. 3. Амалий мулоқот мақсадида қўллаш ёки натижаларни тақдим этиш босқичига ўтилади. Қўллаш даврида ахборот алмашиш (яъни малака ҳосил қилиш) машқлари бажарилади. Бунда матнни муҳокама қилиш ва матн юзасидан фикр алмашиш операцияси бажарилади. Талабаларнинг эркин нутқ юрита олиши, қўллаш босқичида намоён бўлади. Малакалар ҳосил қилишнинг ҳал қилувчи босқичи қўллаш ҳисобланади. Ўрганилган материал энди ахборот етказиш/олиш мақсадига бўйсиндирилади.  Beantworten Sie die Frage: Wann gibt es in Ihrer Familie (kleine) Konflikte? Hier sind die möglichen Antworten: --- wenn ich zu spät nach Hause komme; --- wenn ich draußen lange bleibe ; --- wenn unser Vater spät heimkommt; --- wenn ich lange am Computer sitze; --- wenn ich das Geschirr nach dem Essen nicht abwasche; --- wenn mein Bruder sein Zimmer nicht aufräumt .

www.arxiv.uz Талабалар бир-бирларининг фикрларини тинглайдилар, ўз муносабатларини билдирадилар, танқидий баҳолайдилар, ғояларни умумлаштирадилар, хулосалар чиқарадилар.  Fragen Sie Ihren Freund (Ihre Freunden), wie sich die Eltern zu ihm (zu ihr) verhalten. -- ob ihm / ihr die Eltern viel Freiheit geben; -- ob er / sie oft abends weggeht; -- ob er / sie bestraft wird, wenn er sie zu spät heimkommt; -- ob ihn / sie der Vater oft schlägt; -- ob die Eltern ihm / ihr Bücher oft zu kaufen erlauben .  Was die Mutter tut, wenn es in der Familie Streit gibt.  Wie verstehen Sie sich mit Ihren / seinen Eltern?  Sagen Sie: Wann lieben die Kinder ihre Eltern? Hier sind die möglichen Antworten: --- wenn die Eltern den Kindern beim Lernen helfen; --- wenn sie für die Kinder gute Vorbilder sind; --- wenn die Eltern ihre Kinder nicht schlagen; --- wenn die Kinder ihren Eltern alles vertrauen können. Берилган саволлар талабаларни чуқур мушоҳада юритиш, мантиқий фикрлаш, ўз ғояларини илгари суриш ва ўзаро фикр алмашишларига йўналтиради. Мазкур мавзуни компьютер орқали ташкил этиш мумкин. Ўқувчи ва талабалар компьютерда матн мазмуни билан танишганларидан сўнг, матн устида ишлашнинг қуйидаги босқичларига ўтишади: - матндаги таянч сўзларни ўрганиш; - матндан керакли маълумотни қидириш; - тест ва бошқа лексик-грамматик топшириқларни бажариш; - муаммони ҳал қилиш йўлларини ишлаб чиқиш.  Erzählen Sie Ihrem neuen Freund (ihrer neuen Freundin) über ihr Familienleben

www.arxiv.uz (In Usbekistan). Berichten sie dabei: --- wie groß Ihre Familie ist; --- wie Sie sich miteinander verstehen; --- ob es in der Familie Konflikte oder Streite gibt; --- wann sie sich mit den Eltern streiten; --- ob Ihr Familienleben glücklich ist; --- wovon Sie träumen. Мазкур топшириқлар асосида ва оилалар мисолида икки мамлакат халқ маданияти ўрганилди, қиёсланди, якуний хулосалар қилинди. Матн мазмунини тўлиқ тушунганлик тестлар ёрдамида қуйидагича назорат қилинди. Jetzt korrigiere ich, wie Sie den Hörtext verstehen. Sagen Sie: Welche Aussagen entsprechen dem Inhalt des Textes?  Arbeiten Sie mit den Karten! Bitte beginnen Sie. Der gelesene Text handelt ... а ) von einem Jungen; в) von einem Mädchen; с) von einem kleinen Kind . Шу каби усулларнинг изчилликда ўтказилиши ўқувчи ва талабаларни чет тилни ўрганишга бўлган қизиқишларини оширибгина қолмай, уларни мустақил, эркин фикрлашларига, хулоса чиқаришларига ёрдам беради ва таълим самарадорлигини оширади. Ўқитувчи ўқувчи ва талабаларнинг мантиқий фикр юритишлари, таққослаш, умумлаштириш ва хулоса чиқаришларига замин ҳозирлайдиган ўқув топшириқларини тайёрлаши лозим. Ўқитишнинг бу шаклда ташкил этилиши ўқувчининг фактлар, ҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлиги устида мулоҳаза юритишига ёрдам беради. Мулоҳаза юритиш ўқувчиларнинг ўқув материалини онгли ва пухта ўзлаштиришларига имкон яратади. Ўқувчиларнинг тафаккурини ривожлантириш уларда мустақил ва ижодий фикрлашни таркиб топтиришга боғлиқ бўлади.

www.arxiv.uz Мазкур концептлар талабаларни маънавий-аҳлоқий жиҳатдан тарбиялашга, ўзбек миллий моделининг яратилишига хизмат қилади. Хуллас, замонавий информацион жамиятда таълим беришни такомиллаштириш жадал суръатларда амалга оширилмоқда. Бу – замон талаби. Таълим тизимига замонавий ва ахборот технологияларнинг кириб келиши таълим беришни фарқлаш, индивидуаллаш, оптималлаштириш ва жадаллаштириш учун кенг имкониятлар яратади. Ривожланган мамлакатлар таълим соҳасида мустаҳкам ўрин эгаллаган масофавий ўқитишдан фойдаланишимизга зарурат туғилмоқда. Бунинг учун биз масофавий ўқитишнинг ўзимизга мос, қулай моделини танлашимиз ёки ўзимиз ишлаб чиқишимиз лозим. Буларнинг барчаси “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури” диққат марказидаги шахсни, комил инсонни ривожлантиришга қаратилмоқда [2]. Баъзи мутахассислар масофавий таълимга янги педагогик технология, баъзилар эса ўқитишнинг бир шакли, бошқалар эса умумлаштириб унга таълим тизими сифатида ёндашадилар. Масофадан ўқитиш замонавий информацион жамият талабларига жавоб беради. Бундай таълим имкониятларидан энг асосийси масофадан ўқитишнинг таълим олувчиларнинг кам вақт ва оз маблағ сарфлаганлари ҳолда кенг миқёсдаги билимлар омборини эгаллашларини таъминлашида кўринади [85: 100]. Мактаб ва олий ўқув юртида ўқитувчилар дарсларини кузатиш натижаси қуйидаги хулосаларга олиб келди: 1. Дарс конспекти эскича усулда ёзилмоқда. 2. Машғулотлар мактаб ва олий ўқув юртларида баъзида анъанавий усулда олиб борилмоқда. Шунга кўра биз бир неча дарс ишланмалари, дарснинг технологик харитасини Методик қўлланмамизда намуна сифатида келтирдик. Ўрта ва олий мактаб ўқитувчиларига чет тил таълимида изчилликни горизонтал ва вертикал жиҳатдан таъминлаш бўйича тавсиялар қуйидагилар:

www.arxiv.uz 1. Ўзидан аввалги ва кейинги таълим муассасаси дастури талабларини билиш ва фаолияти жараёнида ҳисобга олиш. 2. Ўқув ишчи режани дарслик, қўлланма ва қўшимча материаллар билан бойитиш. 3. Ўтиладиган дарс лойиҳасини пухта ишлаб чиқиш. 4. Коммуникатив кўникма ва малакаларнинг шаклланишига эътиборни қаратиш. 5. Тил материали бўйича кўникма ва малакаларни шакллантириш. 6. Ўрта ва олий мактаб ўқитувчилари ва ўқувчи/талабалар ҳамкорлигини ташкил этиш. 7. Ўқитиш жараёнида замонавий технологиялардан самарали фойда- ланиш. Ушбу ишларнинг барчаси изчиллик принципига асосланган ҳолда амалга оширилади. Чет тил (олмон тили) таълимида изчилликни экспериментал тадқиқ қилиш Таълим муассасаларида ўқувчиларга чет тилни ўқитиш ва ўргатиш доимо долзарб муаммолардан бири бўлиб келганлигини, шу сабабли олиб борилган илмий-тадқиқот ишимизнинг самарадорлиги ва ижобий натижаларга бой эканлигини, ҳозирги куннинг талабларига жавоб беришини исботлаш мақсадида тажриба-синов ишларини пухта белгиланган режа асосида олиб бордик. Чет тил таълимида изчилликни таъминлашнинг лингводидактик асосларини ёритиш мақсадида ўрта ва олий мактаб ўқувчи ҳамда талабалари билан тажриба-синов ишлари уч босқичда амалга оширилди: Биринчи босқич (1998-2000 йиллар)да таълим соҳасидаги ҳужжатлар ўрганилди, чет тил ўқув фанидан амалда бўлган ва амал қилинаётган дастур ва дарсликлар қиёсий таҳлил этилди, илмий-тадқиқотнинг мақсади, вазифалари, методологик асоси ва тадқиқот методлари белгиланди.

www.arxiv.uz Иккинчи босқич (2002-2004 йиллар)да чет тил ўқув фанини ўқитаётган омилкор ўқитувчилар фаолиятида қўлланилаётган илғор тажрибалар ўрганилди, чет тил ўқитувчилари учун методик тавсиялар ишлаб чиқилди. Учинчи босқич (2005-2006 йиллар)да илмий-методик тавсиялар ишлаб чиқилди, тажриба-синовдан ўтказилди ва унинг натижалари умумлаштирилди, хулосалар баён қилинди. Аввало педагогик тажриба-синов жараёнининг самарадорлигини ошириш учун қуйидаги вазифаларни белгилаб олдик: 1. Амалда қўлланилаётган анъанавий методлар асосида ўқувчилар ҳамда талабаларнинг нутқ кўникма ва малакаларини аниқлаш ва натижаларини таҳлил қилиш. 2. Чет тилни пухта ва тез ўзлаштиришни таъминлашга хизмат қиладиган воситалар ҳамда методларни кенг қўллаш асосида изчилликни таъминлашга эришиш. 3. Чет тил фанининг бошқа ўқув предметларини ўрганишга нисбатан фарқи, чет тилни ўзлаштиришни осонлаштиришга имконият яратадиган изчилликни таъминловчи лингводидактик асосларини яратишга имкон берадиган ўқув машғулотлари тизимини ташкиллаштириш. 4. Ўқувчи ва талабаларнинг чет тил фанларини мукаммал ўзлаштиришлари, муайян кўникма ва малакаларни ҳосил қилишлари, ўрганилаётган чет тил бўйича таълим самарадорлигини оширишда изчилликнинг лингводидактик хусусиятлари таъсирчанлигини ошириш. 5. Чет тил фанини амалда ўрганилаётган бошқа тиллар билан узвийлигини таъминлаш асосида талабалар нутқ бойлигини такомиллаштириш. 6. Таълим муассасаларида ўқувчилар томонидан олмон тилини мукаммал ўрганиш учун изчилликни таъминлаш ва бунда ўқувчиларнинг билим, кўникма ва малакаларини оширишнинг самарали йўлларини кўрсатиш

www.arxiv.uz мақсадида ҳамда ўқитувчиларга чет тилни ўқитишда изчилликка амал қилишнинг услубий жиҳатлари ёритилган ўқув методик тавсияномалар, қўлланмаларни тавсия этиш. 7. Тажриба-синов натижаларининг самарадорлигини таъминлаш мақсадида тажриба-синов майдонларига жалб этилган ўқув-тарбия муассасалари ўқувчи-талабалари, ўқитувчилари орасида махсус сўровномалар асосида анкеталарга жавоб олиш. Биринчи босқичда олмон тили фани бўйича таълим муассасаларида қўлланилаётган дастурлар ва дарсликлар ўрганилиб қиёсий таҳлил этилди. Чет тил таълимида изчилликни таъминлаш бўйича тайёргарлик ишлари амалга оширилди. Олимларнинг мазкур йўналишдаги илмий-тадқиқот ишлари, фалсафий, психологик, педагогик, лингвистик муаммолар ёритилган илмий асарлари ўрганилди ва таҳлил қилинди. Мазкур босқичда тажриба-синов ишларини амалга оширишга хизмат қиладиган махсус дастур тузилди. Шу давр мобайнида тадқиқ этилаётган муаммо бўйича 300 та талаба, жумладан иккита мактаб ва иккита олий ўқув юрти тажриба-синов ишлари бўйича қамраб олинди. Тажриба Тошкент шаҳридаги 48-, 28-мактабларда, Ғузор туманидаги 77-мактаб-интернат ва ЎзДЖТУ, ТДПУда олиб борилди. Дастлаб ўқувчи ва талабалар билан яқиндан танишиш ва уларнинг олмон тили бўйича нутқий кўникма ва малакаларини назорат қилиш мақсадида оғзаки суҳбат, сўровнома ўтказдик. Алоҳида топшириқлар бериш орқали кўникма ва малакаларнинг шаклланганлигини ўргандик. Сўнгра ўқувчи ва талабалар тажриба ва назорат гуруҳларига ажратилди. Назорат гуруҳларида жами 150 ва тажриба гуруҳларида ҳам 150 нафар ўқувчи ва талаба иштирок этди. Тажриба гуруҳи учун алоҳида дарс ишланмалари, изчилликда тузилган машқлар ишлаб чиқилди ва қўлланилди.

www.arxiv.uz Ушбу ўқув муассасаларининг чет тил ўқитувчилари ва талабалари орасида чет тил фани бўйича изчилликни таъминлаш муаммолари юзасидан махсус сўровномалар ўтказилди.

O'xshashlar

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари

Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги

Чет тили таълимида давлат таълим стандартлари

Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили

Чет тили таълимида ўқувчиларни фаол лугатини шакллантириш