Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили - Tilshunoslik - Referatlar

Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўқув режа ва ўқув дастурларида изчилликнинг таҳлили Режа: 1. Ўқув режа ва ўқув дастурларида изчилликнинг таҳлили 2. Умумтаълим мактаблари ўқув режа ва ўқув дастурлари

www.arxiv.uz Ўқув режа ва ўқув дастурларида изчилликнинг таҳлили Ҳозирги вақтда асосий дидактик талабларга жавоб берадиган мўътадил (стабил) дастур ва дарсликларнинг кўпайиб, янгиланиб бораётганлиги ҳам ўқувчилар ҳамда талабаларнинг узвий ва изчил равишда таълим олишларига имконият яратмоқда. Узлуксиз таълимни ислоҳ қилиш ва кадрлар тайёрлаш Миллий дастурига биноан такомиллаштирилган ДТСлари, янгиланган ўқув дастурлари ва дарсликлар таълим жараёнида замонавий педагогик ва инновацион технологияларни қўллаш, амалий ва универсал лойиҳалаш методларини мониторингини ишлаб чиқиш ва бошқалар таълимда изчилликни таъминлаш масалаларининг ишлаб чиқилишига туртки бўлди. Ўрта ва олий мактабда чет тил ўқитишдаги изчиллик муаммолари бўйича тадқиқотлар [37; 71; 80] ўтказганлар. Бу тадқиқотлар меъёрий ҳужжатлар – ўқув режа, ўқув дастурлари ва дарсликлар даражасидаги изчилликка, маълум бир босқичдаги, синфлар ўртасидаги, таълим-тарбия жараёнидаги изчилликка бағишланган. Мактабнинг замонавий ўқув режа ва дастурларига изчиллик ва узвийлик дидактик принципи асос бўлади. Изчиллик – таълим жараёнида ўқув дастурлари ва дарсликларни узвийликда амалга оширишдан иборат. Шу муносабат билан ўқув режада кўрсатилган предметларни мантиқан изчилликда ва алоҳида предметлардан ўқув дастурларини тузиш кўзда тутилади. Умумий ўрта таълим ДТСларининг таянч ўқув режаси ўқув предмети бўйича бериладиган таълим мазмунини ўқувчига етказиш учун ажратилган ўқув соатларининг минимум ҳажмдаги миқдорини белгилайди. У ҳар бир синфда муайян ўқув предмети бўйича ДТСларига мувофиқ бериладиган таълим мазмунини аниқлашга асос бўлади. Агар ўқув режада I – IV синфларда чет тил киритилмаган бўлса, у ҳолда чет тил дарси мактаб (давлат) ихтиёридаги соат ҳисобига қўйилади. Бу соат ҳафтасига икки соатдан бир ойда 18 соат: жами 610 соат. Чет тил V – IX

www.arxiv.uz синфларда 15 соат (ҳафтасига 3 соатдан), йиллик ўқув соатлар миқдори 102 соат – V синфда. Жами 510 соат [4: 9]. Академик лицей, касб-ҳунар коллежларида ўқитиладиган чет тилларнинг амалий курси уч йилга мўлжалланган бўлиб, муайян таълим муассасасининг йўналиши ва ўқув режаларининг имкониятларидан келиб чиққан ҳолда, у 160 дан 280 гача ўқув соатларини қамраб олади. Чет тиллар бўйича дарслар ўқувчиларнинг ўрта мактабда эгаллаган билим, кўникма ва малакалари асосида олиб борилиши, қолаверса, ўқув юртлари йўналиши хусусиятидан келиб чиқиб, дарс соатлари ҳажмининг ўзгариши академик лицей ёки касб-ҳунар коллежларига ёндашишни тақозо этади. Мазкур таълим муассасасида ўқув режада ажратилган кўп ёки оз миқдордаги соатларга қараб нутқ малакаларига, яъни нутқий машқларга турлича ўрин берилади. Чет тилдан дарс соатлари кам лицей/коллежда фанга ажратилган соатлар етарли бўлса, гапириш ва ўқиш амалий мақсад саналади. Чет тилдан ҳар куни сабоқ оладиган талабалар эса нутқ фаолиятининг барча турлари бўйича малакаларни эгаллашлари талаб этилади. Олий ўқув юрти ўқув режасида олмон тили (чет тил сифатида) фани бўйича уч ўқув йилига 202 соат (ҳафтасига 2 соатдан), оғзаки ва ёзма нутқ амалиёти фани учун чет тил (олмон, инглиз тиллари) ихтисослиги гуруҳларида (4 курс давомида) 1122 соат белгиланган. Ҳар бир таълим муассасасида чет тилларни ўрганиш/ўргатиш ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, махсус ўқув дастури ва ўқитиш методикасини қўллашни тақозо этади. Ўрта ва олий мактаб ўқув дастурлари таълимнинг асосий меъёрий ҳужжатлари ва ўқитишнинг асосий воситаси ҳисобланади. Таълимнинг асосий дидактик вазифалари, жумладан, мақсад, мазмун, метод ва воситалар дастурда кўрсатилади [4; 89; 90; 91]. Қуйида умумтаълим мактаблари учун ўқув режа ва ўқув дастурларида берилган ҳафталик ва йиллик ўқув соатлари, чет тил ўқитишнинг мақсад ва вазифалари, таълим мазмуни (Нутқ мавзулари, Тил материали, Нутқ

www.arxiv.uz фаолияти турлари) 1988, 1999 ва 2005 йиллар бўйича қиёсий жадвал тарзида келтирилади. 5-жадвал. Умумтаълим мактаблари ўқув режа ва ўқув дастурлари № Режа ва дастурла р 1988 йил 1999 йил 2005 йил 1 А жратил- ган соат (ҳафталик ва йиллик ўқув соат лар миқдори) V синфда 4 с оат – 140 VI синфда 3 – 105 VII синфда 2 – 70 VIII синфда 2 – 70 IX синфда 1 – 35 Жами: 420 соат V синфда 3 – 102 VI синфда 3 – 102 VII синфда 3 – 102 VIII синфда 3 – 102 IX синфда 3 – 102 Жами: 510 соат V синф учун ҳафталик соат – 3 йиллик – 102 2 Чет тил ўқитиш мақсадла ри Бошланғич босқич ( V - VI синфлар) оғзаки нутқ (тинглаб тушуниш, гапириш) – мақсад, ўқиш , ёзув – восита . Ўрта босқич ( VII - VIII синфлар) ўқиш, оғзаки нутқ – мақсад . Юқори босқич ( IX - XI синфлар ) да – ўқиш, оғзаки нутқ. 1-босқич V- VI синфларда тинглаб тушуниш ва гапириш – мақсад, ўқиш ва ёзув – восита. 2-босқич VII- IX синфлар тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш ва ёзув – мақсад. Амалий, таълимий, тарбиявий, ривож- лантирувчи мақсад- лар: ўқиш ва ёзув, ўқиш ва тинглаш, ўқиш ва гапириш, тинглаш ва гапи- риш, тинглаш ва ўқиш, тинг лаш ва ёзиш, тинг

www.arxiv.uz лаш ва гапириш (70-бет). 3 Нутқ мавзулар и 1. Мамлакатимизда ўқувчилар ҳаёти 2. Мамлакатимиз 3. Тили ўрганилаётган мамлакат. Ўқувчи ва уни ўраб турган атроф- муҳит, Ватанимиз ва тили ўрганилаётган мамлакатлар. Ўқувчи ва уни ўраб турган атроф-муҳит, Ватанимиз ва тили ўрганилаётган мамлакатлар. 4 Тил материал и: л ексика г раммати ка 1200 – лексик бирлик: 800 – репродуктив, 400 – рецептив; г рамматик материал 5-8 синфларда – продуктив, юқори синфларда – рецептив. 1000-1100 – репродуктив, 800 – рецептив, 1800-2000 – умумий; г рамматик материал – продуктив, рецептив. 1100 лексик бирлик : р ецептив лексик минимум – 500-600. 5 Нутқ фаолияти турлари 5-синфда ўқувчи моно- логик нутқда 5- 7 та , 6-синфда 7та, 7- синфда 9та, 8-синфда 8-10та жумлани гапириб бериши керак. 9-синфда ўқилган ва тингланган матнга ўз муносабатини билдира олиши талаб этилади. 9-синф битирувчи- лари учун: монологик шаклда фикр билдириш – қисқа тасвир, репортаж, тавсиф, ҳикоя, шарҳ ва б.; нутқий иборалар миқдори камида 10-12. 5-синфда диалог 3-4, монолог 5-6 жумла. 50 сўздан иборат матнни тинглаб тушуниш ва ўқиб тушуниш. 5-6 сўздан иборат бўлган диктант.

www.arxiv.uz Тадқиқотимиз мақсади ва мантиқи ўрта ва олий мактаб олмон тили фанларидан чоп этилган ўқув дастурларини илмий нуқтаи назардан чуқур таҳлил этишни тақозо этади. Умумий ўрта таълим олмон тили ўқув дастури [4]да ўқув материалларига мўлжалланган ҳафталик соатлар, олмон тили ўқитишнинг мақсад ва вазифалари, олмон тили ўқитишнинг мазмуни, олмон тилини амалий жиҳатдан ўрганишга қўйиладиган талаблар (босқичлар бўйича), мамлакатшуносликка оид материаллар ўз ифодасини топган. Ўрта мактаб ўқув дастури ўқувчиларнинг оғзаки нутқ кўникма ва малакаларини ўстириш, илмий-оммабоп, сиёсий ва бадиий адабиётлардан олинган, унча қийин бўлмаган матнларни ўқиб тушунишни асосий мақсад қилиб қўяди. Мактабда дастлабки босқичда гапириш муҳим таълимий вазифа ҳисобланса, юқори босқичда ўқиш асосий ўринни эгаллайди. Маълумки, ҳар бир ўқув муассасаси (боғча, мактаб, академик лицей, касб-ҳунар коллежлари, олий ўқув юрти) учун алоҳида-алоҳида тил минимумлари яратилади. Умумтаълим мактаблари учун лисоний минимумлар тузилган. Ўқув дастурида луғат бирлик, лексик бирлик (ЛБ), грамматик бирлик, фонетик бирликлар берилганлиги дарслик тузувчилар учун асосли ҳужжат бўлади ва ўқитувчиларга кундалик ишларида қулайлик туғдиради. Дастурга биноан ўқувчилар эгаллайдиган актив луғат бойлиги 1000 – 1100та ЛБни ташкил этади [4:131], – деб ёзилган бўлса, узлуксиз таълим концепциясида 1000та атрофидаги ЛБ актив луғат ҳисобланади, – деб кўрсатилган [5: 3-4]. Умумтаълим мактабларида чет тил ўқитиш икки босқичга бўлинади. Биринчи босқич (V – VI синфлар)нинг таълимий вазифаси ўрганилиши лозим бўлган талаффуз (фонетик), грамматик ҳамда лексик материалларни ўзлаштириб, хотирада сақлаш ва уларни намуна асосида қайта тиклаб, такрорлашни тақозо этади [4: 132].

www.arxiv.uz Мактабда бошланғич босқичда тил материалини актив ўзлаштиришга катта аҳамият берилади, юқори босқичда эса пассив лексикага эътибор кучайтирилиб, бу жараён изчил тарзда олий мактабгача миқдорий ва сифат жиҳатидан кенгайиб, бойиб боради. Дастурга биноан биринчи босқич (V-VI синфлар) охирида ўқувчилар қуйидаги кўникма ва малакаларни эгаллашлари лозим, – деб топилган: - ҳарф ва товушларни фарқлаш ва алоҳида идрок қилиш; - ўқитувчи ёки сухандон овозини тинглаш ва уларга тақлид қилиб талаффуз қилиш; - оғзаки нутқ мавзуларига хос бўлган сўз ва ибораларни танлаб, уларни тез ва бехато қўллаш; - танланган сўз ва сўз бирикмаларини грамматик қоидаларга мувофиқ ўз жойига қўйиш йўли билан гаплар тузиш; - тинглаш ҳамда ўқиш жараёнида ўзлаштирилган лексик ва грамматик материаллар асосида янги мавзулар бўйича мулоқот қилиш учун гаплар тузиш [4: 132-133]. Иккинчи босқич (VII-IX синфлар)да тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш ва ёзувни мақсад мақомида эгаллаш давом эттирилади. Бу босқичнинг охирида ўқувчилар қуйидаги кўникма ва малакаларни эгаллаган бўлишлари лозим, деб кўрсатилган: - ўрганилган лексик бирликларни матн таркибида тушуниш ва уларни нутқда қўллай олиш; - ўрганилмаган лексик бирликларнинг контекстдаги маъносини англай олиш ёки англай олмаган тақдирда уларни луғат ёрдамида таржима қилиб тушуниш; - берилган мавзу юзасидан гапириш учун керак бўладиган актив ва пассив лексик бирликларни эслаш ва уларни нутқ жараёнида қўллаш; - грамматик қоидаларни оғзаки ва ёзма нутқда ўқув дастури талаби даражасида қўллаш;

www.arxiv.uz - оғзаки нутқда тил материалини қўллашни таъминлайдиган умумтаълимий усуллар (қиёслаш, таҳлил, синтез қилиш, тинглаш, ажратиш)дан фойдаланишдан ташқари куйидаги малакаларни ҳам эгаллашлари керак: - ўзлаштириладиган лексик бирликларни гапдаги маъносига кўра тушуниб аниқлаш ва уларни нутқда қўллаш; - қўшма гапларни ўзлаштириш ва эргашган қўшма гаплар ҳақида маълумотга эга бўлиш; - икки тилли луғат, турли ўқув қўлланмалар ва адабиётлардан фойда- ланиш кўникмаларини такомиллаштириш [4: 134]. Нутқ фаолияти турларининг барчаси ўрта мактабда бир хил даражада шаклланмайди, оғзаки нутқ ва ўқишга асосий эътибор қаратилади, ёзув ёрдамчи восита вазифасини бажаради [4: 98]. Ўрта мактабларда чет тилни ўргатишдан кўзланган мақсад умумий қилиб ўзгалар фикрини тушуниш ва ўз фикрини оғзаки ва ёзма равишда баён қила олишдир. Жумладан, мазкур таълим муассасасида чет тилни ўргатишга сарфланадиган вақтнинг чекланганлиги сабабли қўйиладиган талаблар ҳам чекланган бўлиши лозим. Ўрта мактаб ўқув дастури битирувчилар олдига қуйидаги талабларни қўяди: Оғзаки нутқ бўйича [4: 150]: битирувчилар оғзаки нутқнинг диалогик ва монологик шаклларида алоқа қилиш жараёнида ўрта мактаб учун мўлжалланган дастур материалидан нутқ вазиятида фойдалана оладиган бўлишлари керак. Қисқаси, чет тилни амалий ўрганиш ушбу тил ёрдамида керакли ахборотни олиш ва бошқаларга етказиш маъносини билдиради [5: 3]. Ўқиш бўйича: битирувчилар унчалик мураккаб бўлмаган ижтимоий- сиёсий, илмий-оммабоп адабиётни ва бадиий адабиётдан танлаб олинган, адаптация қилинган матнни ўқий оладиган бўлишлари керак. Мактабда чет тилни амалий тарзда ўрганишнинг якуний мақсади ўқиш, яъни ўқиб ахборот

www.arxiv.uz олиш, демакдир. Ўқиш тезлиги 1 дақиқада камида 350 ёзув белгини ташкил этади. Ўрганишга оид ўқишда маълумотнинг камида 80-90%и тушунилади. Ёзув бўйича: IX синф битирувчиларининг чет тиллар бўйича тайёргарлик даражасига бўлган талаблар, назорат бирликлари – турли матнлар, назорат учун материал – мураккаб бўлмаган бадиий, илмий- оммабоп, публицистик (газета ва журнал мақолалари) матнлар ва бошқалар. 2005 йилдаги такомиллаштирилган ўқув дастури 1999 йилда чиқарилган дастурдан баъзи бир жиҳатлари билан фарқ қилади. Маълумки, касб-ҳунар коллежлари талабаларни ўз соҳасини биладиган етук мутахассис сифатида тайёрлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган экан, чет тил фани ҳам шу мақсадни амалга оширишга хизмат қилади. Ўрта махсус, касб-хунар таълимининг умумтаълим фанлари давлат таълим стандартлари ва ўқув дастурлари [91] талабига кўра талабалар умумий ўрта мактабда ўрганилган материалларни такрорлайдилар ва таълим, фан, маданият, спорт ҳамда касбий соҳасига оид матн ва материаллар билан танишадилар. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида чет тил ўқув предметининг асосий вазифаси – чет тилни ўқувчилар томонидан мулоқот воситаси сифатида ўзлаштирилишини таъминлаш, яъни гапириш, матнларни ўқиш, таржима қилиш, тинглаб тушуниш ва ёза олиш каби коммуникатив малакаларни шакллантиришдан иборатдир, деб кўрсатилади [91: 217]. Ўрта умумтаълим мактаблари дастурида актив лексик бирликлар миқдори 1000-1100, рецептив (пассив) 1800-2000 лексик бирликни ўз ичига олади. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари дастурида лексик минимум 1300 (1100таси мактабда ўзлаштирилган) лисоний бирлик, пассив лексик минимум эса 2600тадан кам бўлмаслиги керак, деб таъкидланади [91: 230]. Бошқа бир манбада академик лицей талабаларининг ўзлаштирадиган лексик минимуми 550 ЛБдан иборат бўлиши кўрсатилган. Бизнингча,

www.arxiv.uz академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ҳар бир ўқув йили давомида 200 ЛБ ўзлаштирилгани мақсадга мувофиқ бўлади. Ҳозирги кунда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида чет тил ўқитиш бўйича кўпгина изланишлар ва тадқиқотлар олиб борилмоқда. Биз тажриба-синов ишларимизни академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида олиб бормаган бўлсак-да, лекин мазкур ўқув муассасаларининг меъёрий ҳужжатлари ва ўқитиш жараёнини қисман ўргандик ва баҳоли қудрат таҳлил қилдик. Чет тил ихтисослигини ва касбини эгаллайдиган педагогика университетлари талабалари ўзлаштирадиган актив луғат минимуми 5000 лексик бирликдан иборат бўлади. 1000 ўрта таълим тизимида ўзлаштирилган, умумий миқдорда IV курсда 6000та бирлик ўрганилади (Ж.Жалолов, Т.Сатторов. Инглиз тили амалий курси фани дастури. – Т.: ТДПУ, 2006. – 36 б.). Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларида таркибида 7 фоизгача нотаниш сўзлари бўлган чет тилдаги матнларни тушуна олишнинг қуйидаги малакалари ҳосил қилинади: - ўқувчиларнинг умумий савиясини кўтариш, билимга бўлган эҳтиёж- ларини қондириш ва уларнинг таълим олишлари учун хизмат қилувчи бадиий матнларнинг асл нусхаларини ўқиш; - турли мавзудаги илмий-оммабоп характерга эга бўлган матнларни ўқиш; - шу куннинг янгиликларини, олимлар ва ёшларнинг халқаро алоқаларини акс эттирувчи янги ихтиролар ва ахборот технологиялари, экологик масалалардаги маълумотларни берувчи ижтимоий-сиёсий характерга эга бўлган матнларни ўқиш; - ўз соҳаси бўйича бўлажак ихтисослиги билан боғлиқ бўлган матнларни (масалан, математика, физика, биология бўйича) ўқиш ва бошқалар [91: 221].

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган матнлар I, II, III курс талабаларининг мавжуд билимларини чуқурлаштириш ва касбий интилишларини оширишга мўлжалланган. Бундан ташқари, коллежларда масалан, иқтисодга ихтисослашган ўқув юрти учун олмон тилида “die Marktabgabe” (бозор тузилмаси) , “Marktbeziehungen” (бозор муносабатлари) , “der Markthandel” (бозор савдоси) , “die Marktwirtschaft” (бозор иқтисодиёти) каби терминалогик лексика берилади. Юридик ёки қурилиш, ёҳуд бошқа касбни эгаллашни ўз олдига мақсад қилиб олган талабалар айнан ушбу соҳаларга оид чет тилдаги атамаларни ўрганадилар ва касбий матнларни ўқиб тушуна олишлари лозим. Олий таълимгача бўлган таълим муассасаларида умумтаълимий вазифаларни ечиш билан бирга ўқувчиларни психологик жиҳатдан олий таълимга тайёрлаш катта аҳамият касб этади. Бу борада Э.Ғозиевнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтиш жоиздир: “Таълим жараёнидаги турли фанларни ўқитиш туфайли кенг кўламли билимлар тизими ўзлаштирилиши орқали юқори синф ўқувчиларида тафаккурнинг фаоллиги, мустақиллиги, мазмундорлиги, маҳсулдорлиги ортади. Уларда назарий тафаккурнинг таркиб топиши натижасида воқеликнинг ички боғланишлари, муносабатлари жамият ривожланишининг қонунларини билиш ва англаб олиш кўникмаси юқори поғонага кўтарилади” [93: 168]. Олий мактабда чет тил ўқитишни шартли ҳолда қуйидагича босқичлаштириш маъқул топилган: биринчи семестрнинг қатор машғулотлари корректив курс учун мўлжалланади, асосий курс эса икки палла (концентр)дан иборат бўлиб, оғзаки нутқни ва ўқишни ўргатиш даврларини ўз ичига олади. Вақт эътибори билан корректив курсга ўқув режасида ажратилган дарс соатининг 10 фоизи атрофида, оғзаки нутқ ўрганишга 30 фоиз чамасида, ўқишга эса қолган барча вақт ва куч сарфланади [90: 7]. Шуни айтиб ўтиш лозимки, корректив курсдан кутиладиган мақсад – мактабда ўрганилган ўқув материалини такрорлашдир. Мактабда ўрганилган

www.arxiv.uz л ексик, грамматик ва фонетик материаллар кейинги таълим босқичи чет тил дастури талабига кўра системалаштирилади, мослаштирилади. Ўқув вазифаларининг қийинлашуви секин-аста ўқитишда изчилликни йўлга қўйиш орқали бартараф этилиб, олий таълимдаги миқдор ўзгаришлар сифат ўзгаришларга ўтади, узлуксиз жараёнга айланади. Таълимнинг барча босқичларида оғзаки нутқ ва ўқиш кўникма ва малакаларининг ўсиши параллел олиб борилишини эътироф этган ҳолда, А.А.Миролюбов чет тил дастури талабига тўхталиб, бундай деган эди: “Тилни амалий эгаллашда ҳам оғзаки нутқ кўникма ва малакаларининг, ҳам ўқиш кўникма ва малакаларининг муҳим ўрнини, ҳамда чет тил ўргатиш жараёнида уларнинг ўзаро алоқасини эътиборга олиб, дастур лойиҳаси оғзаки нутқ, ўқиш кўникма ва малакаларини баравар ўстириб боришни назарда тутади”. Чет тил ўқув предметининг хусусияти, шароитдан келиб чиққан ҳолда ўқитиш мақсадлари аниқ кўрсатилган, мактаб билан олий мактаб ўртасида кўприк ўрнини бажарувчи корректив (мувофиқлаштирувчи) дарслар ва асосий курс берилган [90]. Барча таълим муассасалари чет тил ўқитиш бўйича аниқ чегараланган ҳамда маълум ўқув материаллари ҳажмини кўзда тутган ўқув дастурларига эга бўлишлари лозим. Мазкур ўқув дастурлари босқичма-босқич бир- бирларини тўлдириб боришлари, амалиётга татбиқ этилиши ва уларда ноўрин такрорланишларга чек қўйиш талаб этилади. Айнан шулар турли таълим муассасаларида чет тил таълимида изчилликни таъминланишига ва самарадорликни ортишига ёрдам беради. Ҳозирги кунда баъзи ўқув-тарбия муассасаларида дастур ва дарсликларнинг тўлиқ талаб даражасида эмаслиги изчиллик принципини рўёбга чиқаришга ғов бўлмоқда. Таълим соҳасининг оқсаётганлиги ҳам ана шунда. Булар, биринчидан, ўрта ва олий мактабда ҳар бир фанни ўқитиш концепциясининг йўқлигидандир. Бу эса ўз-ўзидан таълимда изчиллик меъёрининг бузилишига, натижада мактаб ва олий мактаб ўқитиш тизимида

www.arxiv.uz номувофиқликнинг келиб чиқишига сабаб бўлади; иккинчидан, замонавий миллий талабларга мос келадиган ўқув-методик қўлланмаларнинг етишмаслигидадир. Изчиллик меъёрининг бузилиши, жумладан мактаб, лицей коллеж, битирувчиларининг етарли даражада тил тайёргарлигига/тажрибасига эга эмаслиги оқибатида, олий таълимда биринчи босқич талабалари қийинчиликка дуч келадилар. Мактаб (лицей, коллежлар)да олинган билимлар олий таълим талабига жавоб бермайди, чунки ўрта мактаб, лицей, коллежларга хос ўқитиш методлари ва олий таълимда янги сифатли ўқитиш ўртасида номутаносиблик мавжуд. Ана шу узилиш муаммосини бартараф этиш йўлларидан бири такрорлаш-корректив курснинг ташкил этилишидир. Мазкур курс мустақил ҳисобланиб, чет тил таълими мазмунида ўзини оқлаган. Корректив курсда лексик, грамматик ва фонетик материални олий ўқув юрти чет тил дастури талабига кўра системалаштирилади. Олий мактаб чет тил муаллимлари чет тил таълими жараёнида ҳар доим ҳам мактаб дастурининг хусусиятларини ҳисобга олавермайдилар. Бу эса, ўз навбатида изчилликка эришишга ғов бўлиши мумкин. Мактабда чет тил ўқитиш жараёнининг амалий мақсади нутқий мулоқотни ташкил қилиш бўлса, нолисоний ихтисослик учун танланган соҳадаги матнларни ўқиб ахборот олиш, мураккаброқ соҳавий матнларни луғатлар ёрдамида ўқиб таржима қилиш ва дастур доирасидаги нутқ мавзулари юзасидан чет тилда фикр баён қилишдир, яъни олий мактабда ўқишдан ташқари гапириш ҳам катта ўрин эгаллайди. Олий мактабда талабаларга фақат тор мутахассисликдангина эмас, балки кенг ихтисослик бўйича педагогика ва психологиядан ҳам маълумот, билим берилади. Шу боис чет тил фанидан мавжуд дарсликлар I ва II босқич учун қўлланма бўлса, II ва III босқичда қўшимча материаллар: газета ва журналлар, ўқиш китоблари, интернет материаллари ва бошқалардан кенг фойдаланилади.

www.arxiv.uz Олий ўқув юртлари дастурида кўрсатилган оғзаки ва ёзма нутқ амалиёти курсининг мақсади талабаларда лингвистик, коммуникатив ва лингвомам- лакатшунослик компетенциясини шакллантиришдир. Дастурда ҳар бир курс учун алоҳида ўқитиш мазмуни ва талаблари кўрсатиб ўтилган [89: 217]. “Биринчи босқичда 900-1100 лексик ва фразеологик бирликни ўзлаштириш кўзда тутилган. I курсда ўқишни икки тури амалга оширилади: матн маъносини тўла тушуниб ўқиш ва қисман тушуниб ўқиш. Биринчи курс охирида талаба бир минутда 180-200 бўғин тезлигида ёзилган ўқув матнни тинглаб тушуниши керак. Матн таркибида 2% маъносини тушуниб етиш мумкин бўлган нотаниш сўзлар бўлиши керак. Талаба адаптация қилинган бадиий матннинг тезлиги минутига 500 босма белги бўлган материал асосида танишув ўқишдан фойдаланиши керак” [89: 6-7; 8-9]. Ҳозирда педагогика университетида чет тиллардан (инглиз, олмон, француз) ўқув дастурлари ишлаб чиқилган. Мазкур дастурлар асосан изчиллик принципига биноан тузилган. Педагогика олий ўқув юртларида чет тил ўқитишнинг мақсади талабаларга чет тилни бевосита амалда қўллашга ўтиш ва кейинчалик уларни ушбу тил билан мустақил ишлашга тайёрлашдир. Талабаларда умум- педагогик, ижтимоий-сиёсий ва мутахассисликка оид матнларни луғатсиз ва луғат ёрдамида ўқий олиш, ўрганилган материал асосида оғзаки суҳбатлашиш ва ўзгаларга ахборот бера олиш малакаларини ривожлантириш назарда тутилади. Чет тил дастуридаги мақсадларда уч тоифа вазифалар назарда тутилиши кўрсатиб ўтилган: (1) тил материалини ўзлаштириш ва тилга оид кўникмаларни шакллантириш, (2) нутқий малакаларни ривожлантириш, (3) ўқув предметига қизиқишни ўстириш, ижобий мотивларни ҳосил қилиш, ўқиб ўрганиш малакаларини ривожлантириш, чет тил воситасида тарбия бериш.

www.arxiv.uz Америкалик олим Ж.Брунернинг ёзишича, дастурларни спиралсимон тузиш мақсадга мувофиқ. Бундай дастурларда таълимнинг изчиллиги, доимийлиги, материалларнинг самарадор такрорланиши ҳисобга олинади. Изчиллик ўқувчиларга ҳар қайси ўқув фанларининг бир-бири билан узвий боғлиқ бўлишини кўрсатишда ҳам катта аҳамиятга эга. Б.Г.Ананьев, Е.А.Самарин ва бошқалар, “ўқув фанлари ўртасидаги ўзаро алоқа негизида системалараро ва фанлараро боғланиш ётади”, деб ҳисоблайдилар [9: 24]. Фанлараро боғланиш учун нарса, ҳодиса ва уларни ифодаловчи тушунчаларни билиш, улар ўртасида фикран боғланиш (ассоциация)нинг юзага келиши ўқувчиларнинг савиясини оширади. Аввало бундай алоқанинг ўрнатилиши ҳар бир предмет доирасида бўлса, табиат ва жамият ривожланиши тўғрисидаги умумий тушунчалар фанлараро алоқада юзага келади. Фанлараро алоқанинг энг муҳим жиҳатларидан бири, бу бир фаннинг бошқа фан масалаларини ҳал қилишда восита бўлиб хизмат қилишидир. Ҳар бир ўқув фанининг ўзида, унинг системасида бошқа фанлардан ҳам маълумотлар мавжуд бўлади. Масалан: география, тарих фанларида Германия, Ўзбекистон тўғрисида баъзи маълумотларнинг берилиши ёки олмон тили дарсларида уларнинг тўлиқ ўрганилиши бунга мисол бўла олади. Билимларнинг изчиллиги, тўлиқлиги фанлараро ёки системалараро боғланиш орқали таъминланади. Фанлараро алоқа ўқувчиларнинг тафаккурини, дунёқарашини, бир бос- қичдан иккинчи босқичга ўтган сари уларнинг билим олишга бўлган қизи- қишларини кенгайтиради, касбий-соҳавий таълим олишга ва кейинчалик амалий-илмий фаолиятга тайёрлайди. Ўқув режада фанларнинг жойлашиши ўқув фанларининг ўқитиш мазмунига ҳам таъсир қилади, яъни бир фанни ўқитишда бошқасига суянилади, методологик илмий билимлар бир-бирига узвий тарзда боғланади. Билимларни эгаллашда системалилик ва узвийлик изчилликни юзага келтиради.

www.arxiv.uz Фикран боғланиш (ассоциация) деганда, психик жараёнлар алоқаси тушунилади. Психологияда ассоциация назариясига асосланган қатор экспериментал тадқиқотлар ўтказилган. Ассоциация деганда, инсон онгида турли тасаввурлар орасидаги боғланиш тушунилади. Исталган бир тасаввур бошқасини қўзғаши, яъни у билан боғланиш ҳосил қилиши мумкин. Тасаввур шакллангандан сўнг, у инсон онгида узоқ муддат сақланади ва кейинчалик инсон бирон вазиятга дуч келганида, мавжуд тасаввур билан умумийлик ва ўхшашлик бўлса, аввалгини қўзғаши кузатилади. Мазкур назариядан келиб чиқиб, шундай методик хулосага келдикки, ҳар бир ўзлаштириладиган ҳодиса (қўзғовчи) бош мия қобиғида ўзининг изини қолдиради. Нутқ фаолиятида қолдирилган ушбу излар – аввал ўрганилган ҳодисалар янгилари билан боғланиш ҳосил қилиб боради. Изчилликка ҳар дарсда амал қилиш, дастурдаги ҳар бир мавзу ёки материални тушунтираётганда аввалгиси билан боғлаш, айниқса, бир ўқув йилидан иккинчи ўқув йилига, таълимнинг қуйи босқичидан юқори босқичига ўтаётганда изчилликка риоя қилиш талаб этилади. Чет тил фани билан она тили фани ўртасида узвийликни таъминлаш дастур ва дарсликлар тузишда инобатга олиниши мақсадга мувофиқ. Она тили билан чет тил узвийлигини таъминлашда таржима (она тилидан чет тилга, чет тилдан она тилига) машқларининг ҳам аҳамияти катта. Улар ўқувчиларнинг нутқини ўстиришга, тил ҳодисаларини қиёслаб ва таққослаб ўрганиш кўникмаларини шакллантиришга хизмат қилади. Ўқувчилар мактаб, оила, байрамлар ва бошқа мавзулар тўғрисида гапирганларида она тилида мавжуд билимларга, кўникма ва малакаларга таянадилар. Масалан, мамлакатшуносликка оид матнларга асосланган дарсларнинг асосий услубий-қиёсий жараёнида талаба она тилида ҳам, чет тилда ҳам мавжуд бўлган тушунчаларга, она тилида йўқ бўлган тушунчаларга дуч келади. Биринчи ҳолда талаба тушунча ва сўзни осон ўзлаштиради, иккинчи ҳолда эса янги ҳодиса билан танишиш таълимий аҳамиятга эгадир.

www.arxiv.uz Мактабдан кейинги босқичларда таълим икки йўналишда олиб борилади: чет тил бўйича олинган билим, шаклланган кўникмаларга суянган ҳолда малакалар ҳосил қилинади. Ўтилган материаллар мантиқан ва мазмунан бойитилади, улар замирида кейинги материаллар кенгайтирилади. Нафақат янги билим, кўникмаларда ўзаро боғлиқлик, изчиллик бўлмасдан, балки мавжуд билимлар ўртасида ҳам изчиллик, турли-туман алоқалар ўрнатилади. Тарқоқ билимлар кўникмага айлантирилади, тизим ҳолида аста-секин малака ошиб боради. Мавжуд назарий билим, кўникма ва малакалар билан уларни амалиётда қўллаш ўртасида боғлиқлик, изчиллик ўрнатилади.

O'xshashlar

Лугатлар укув кулланмалар

Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги

Араб ва ўзбек тиллари фонетикасининг қиёсий таҳлили

Фонетика, грамматика, суз ясалиши ва орфографияни урганиш методикаси

Араб ва ўзбек тилларида содда гапнинг қиёсий таҳлили