Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги
Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
76 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили
Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари
Чет тил таълими мазмунида изчилликка эришиш ҳолати
Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси
Олмон ва узбек тилларида хайвонлар образи асосида шаклланган фразеологизмлар
![Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги Ўқув материали сифатида таълим мазмуни дарсликлар ва ўқув қўлланмаларида тақдим этилади. Ўқитишнинг асосий воситаси сифатида дарсликнинг аҳамияти барчага аён. Чет тил ўқитиш методикасида, айниқса, кейинги йилларда таълимда изчилликни таъминлаш масаласини муваффақиятли ҳал этиш бўйича салмоқли илмий изланишлар олиб борилди. Бунда Ж.Жалоловнинг “Чет тил ўқитиш методикаси” дарслигининг ўрни беқиёсдир. Унда таълим мазмунининг уч компонентлиги ва улардаги изчиллик яққол кўрсатиб берилган [31: 48]. Таълим жараёнини ўқув воситаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чет тил ўқув воситалари ўқув-тарбия жараёнини ташкил этиш манфаати йўлида ишлатиладиган барча ўқув қуролларини ўз ичига олади. Асосий ўқув қуролларидан бири дарсликдир. “Дарслик” тушунчаси ва унинг моҳияти ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Кўплаб тадқиқотчилар (П.Я.Гальперин, В.В.Давыдов, В.В.Краевский, И.Я.Лернер, М.В.Ляховицкий ва бошқалар) дарсликнинг таълим-тарбия жараёнидаги аҳамиятини таъкидлаб ўтишган. Дарслик ўқувчи ёки талаба учун дастур ламал бўлиб, кундалик фаолиятининг қуроли ва ўқитувчи олдига қўйган вазифани бажаришда асосий воситадир. Г.В.Рогова дарсликни талабаларга чет тилни ўргатиш ва ўқитиш учун асосий восита, деб белгиласа, олмон тили дарслигининг тузувчиларидан бири – И.Л.Бим, “ҳозирги давр дарслиги ўқитиш тизимининг микромоделидир, чунки унда таълимнинг ҳамма компонентлари баён қилинади”, деган фикрни билдиради [12]. Ҳозирги кунда иккинчи босқич, яъни сифат ва самарадорликни ошириш масаласи долзарб бўлиб турганда, таълим тизимида дарсликларнинг сифатига катта аҳамият бериляпти.](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-1.png)
![Тадқиқотимизнинг мақсади ва мантиқи мактаб – олий мактаб олмон тили фанларидан чиқарилган ўқув дарсликлари ва қўлланмаларни таҳлил этишни тақозо этади. Маълумки, 1999 йилда ўрта умумтаълим мактаблари учун ДТС ва ўқув дастурлари ишлаб чиқилгандан кейин янги дарсликлар (V-IX синфлар учун) [65; 66; 67; 68; 27] нашр этилди. Зикр этилган дарсликлар ҳозиргача қўлланиб келиняпти. Ушбу дарс- ликлардаги машқлар, ўқув материалининг методик ташкил этилиши оғзаки мулоқотни ривожлантиришнинг бугунги юксак талабларига жавоб беради. Мактаб дастурида “Мен ва теварак-атроф” мавзуси кўрсатилган [ 4 ] . V синф дарслиги „Assalom, Deutsch!“ да нутқий мавзулар дастурга биноан изчилликда тақдим этилган [65]: “ Ich bin … ”., “Ich und meine Familie”, “Schule”, “Meine Hobbys”, “Meine Freunde” ва б. Дарсликдаги нутқ мавзулари “ In der Stadt ” ва “Die bunte weite Welt” мавзулари билан якунланган. VI синф дарслиги “Blick auf Usbekistan und Deutschland” мавзуси билан бошланган. Мактабда дастлабки босқичда гапириш асосий таълимий вазифа ҳисобланади. Шу ўринда V синф олмон тили дарслиги “Assalom, Deutsch! ”да ўқувчиларга гапиришни ўргатувчи мавзулар изчиллигига тўхталиб ўтамиз. Дарсликнинг биринчи дарсиданоқ саломлашиш турлари (Guten Morgen, Guten Tag, Guten Abend); Исмини сўраш, ўзини таништириш (Wie heißt du? Ich heiße … . ) ва хайрлашишни ифода эта олиш ўргатилган. Кейинги дарслардаги мавзулар ҳам аввалги мавзуларга изчил боғланган. “ Assalom, Deutsch! ” дарслигининг афзаллиги шундаки, дастлаб ўқувчи ўзи ҳақида, исми, ёши, касби, ташқи қиёфаси, ўзининг кундалик фаолияти, сўнгра оила аъзолари, дўстлари, йил фасллари ва ҳайвонлар ҳақида гапиришни ўрганади. V-VI синф “ Assalom, Deutsch! ” дарслигида ўрганилган тил материали асосида ўқувчиларнинг расмга қараб гапириб беришлари, ўтилган мавзу бўйича суҳбат қура олишлари, берилган саволларга жавоб қайтаришлари,](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-2.png)
![савол беришлари, таклифга розилик ёки қаршилик билдиришлари кўрса- тилган. VI синф “ Assalom, Deutsch!” дарслиги [66]да грамматик ҳодисалар ва машқлар тақдимотида ҳам изчиллик таъминланган. Präsens – Perfekt – Präteritum даги машқлар изчилликда берилган. Ушбу дарсликнинг 8-бетидаги 8-машқда берилган Мониканинг хатида тўртта daß -эргаш гапли қўшма гап ишлатилган. 9-11-бетларда “ Nebensätze mit daß ” тақдим этилган. 10-машқда “Хатдаги эргаш гапни топинг, ўқинг ва кўчириб ёзинг”, – деган топшириқ берилган. 11-машқдан бошлаб грамматик материал “ Blick auf Usbekistan und Deutschland ” нутқ мавзусига бўйсунди- рилган, яъни мавзуга боғлаб I ва III шахс машқ қилинади. Дарсликнинг 20-бетида, 2-дарснинг сўнгида 3-дарсга замин ҳозирланган. 13-машқда ҳикоя тузиш ва гапириб бериш топширилган. Ушбу машқда берилган сўзлар ( viel schlafen, Bücher lesen, tanzen, in der Sonne liegen, Filme sehen, Tischtennis spielen, Sportmachen ) кейинги “ Freizeit ” мавзусини ўтишни енгиллаштиради. 3- дарс (21- бет)да ўтилганларга асосланиб янги сўзлар ( еine Radtour machen, ein Picknick machen, Eishockey spielen ) тақдим этилган. Лексик бирликларни қўллаб гапириш, тинглаб тушуниш, ўқиш ва ёзувда машқ қилиш тавсия этилган. Биринчи дарсда ўтилганларни такрорлаган ҳолда янги нутқ мавзулари тақдим этилган. Демак, машқларда, тил материали тақдимотида изчиллик мавжуд. Чет тил ўқитишда нутқ мавзулари, кўникма ва малакалар, тил материали орасида изчиллик бўлиши шарт. Бу асосан ўқитиш мазмунини танлашда, таснифи, тақсимоти ва тақдимотида кузатилади. Бунга мисол қилиб бир дарснинг ўзидаги изчилликни олишимиз мумкин. Масалан, VI синф олмон тили дарслигининг 77-бетида берилган 11-дарс “Mein Traumberuf” нутқ мавзусига weil-Sätze (Сабаб эргаш гапли қўшма гап) боғланган. Мазкур дарсдаги машқлар изчиллигини кўриб чиқамиз.](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-3.png)
![11. Мазкур мавзуга мос қўшиқни тинглаб тушуниш ва куйлаш берилган. Ушбу машқлардан кўриниб турибдики, тақдимот босқичи ташкилий жиҳатдан учта изчил методик тадбирни қамрайди: таништириш (презентация), идрок этиб тушунганликни назорат қилиш ва янги ҳодисани таниб олиш ҳамда айтишга оид дастлабки машқларни бажариш. Янги материални таништиришда муаллим ўқувчиларни тақлид қилишга ундайди. Кейинги босқичларда мазкур материал график тимсолга асосланиб тақдим этилади. Танишишнинг иккинчи қисмида тақдим этилган ҳодисани ўқувчилар тушунганликлари нутқ жараёнида муаллим тарафидан назорат қилиб борилади. Тушунганлик даражасини текшириб бориш ва машқлар бажариш билан кейинги босқичга ўтишнинг муваффақияти учун замин тайёрланади. Учинчи босқичда дастлабки машқларнинг изчил бажарилиши янги ҳодисани мустаҳкамлаш гаровидир [31:160]. VII синф “Assalom, Deutsch!” дарслиги [67]да нутқ мавзуларининг кўп- чилиги она тили билан қиёсланган. Масалан, Ўзбекистон ва Германияда табиат, кишилар, шаҳарлар, турар жойлар, спорт, соғлик, кийим, модалар қиёсланган. Дарсликда мавзулар тақдимотида изчиллик принципига амал қилинган. Мавзулар изчилликда давом эттирилиб, “Саёҳат” ( “Reisen” ) мавзуси билан тугалланган. VI синф дарслигидаги “ Blick auf Usbekistan und Deutschland ” (Landschaften/Natur) мавзуси VII синф дарслигида аввалгиларга мантиқан асосланган ҳолда, изчил ва кенгайтирилган тарзда “Faszinierende Landschaften” мавзуси орқали тақдим этилган. Мазкур мавзуга оид машқлар ҳар бир синф учун ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда берилган. Масалан, VI синф дарслиги [66]да тайёрланган ва тайёрланмаган машқлар берилган. Гапириш – мақсад мақомини олган. VII синф дарслиги (6-12-бетлар)да лексик бирликлар миқдори кенгайиб, ўқиш учун матнлар ҳавола этилган. Янги лексик бирликларнинг](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-5.png)
![маъносини контекст ва расмлар орқали очиш имконияти яратилган. Масалан, қайси матн қандай расмга тегишлилигини жадвалда кўрсатиш, В матнда гап нима ҳақида кетаётганлигини айтиш, матнларни мантиқий боғлиқликда, изчилликда жойлаштириш машқлари келтирилган. Шундан сўнг грамматик материал “Нисбий олмош” ( Relativpronomen ) нинг тақдимоти берилган: Das ist der Zug , der nach Garmisch-Partenkirchen fährt . (Бу Партинкирҳенга борадиган поезд). Мазкур грамматик ҳодиса аввал матн (статик ҳолда)да учради. Матн мазмунини тушуниб ўқиш орқали янги ҳодисанинг маъноси очилади ва ўзлаштирилади. Нутқий машқларнинг кўп маротаба изчил бажарилиши ва нутқда нисбий олмошни машқ қилиш туфайли динамик стереотип шаклланади. Янги лексик ва грамматик бирлик шакли матнда ўзаро алоқада берилган [ 67 : 6 ] . Масалан: А матни. Südlich der Donau kommen wir in das Alpenvorland , das wie ein großer, welliger, grüner Teppich vor den Alpen liegt. Энди ўқувчида тил тажрибасининг салбий кўчиши (интерференция) ҳодисаси юз беради. Буни бартараф этиш учун турли машқлар изчилликда, бир-бирига асосланган ҳолда бажарилади. Матн мазмунини тушунганликни текшириш машқлари орқали янги лексик ва грамматик ҳодисанинг шакли, маъноси ўзлаштириб олинади. Ўқувчиларга қоида-умумлашма берилади. Сўнгра ўзлаштирилган лексик ва грамматик бирлик нутқда қўлланила бошланади. Матндан нисбий гап ( Relativsatz )ни топинг, нутқ мавзуси “ Landschaft” ни тасвирлашда нисбий олмош иштирок этган гаплардан фойдаланинг, матнни тингланг ва саволга жавоб қайтаринг, ҳикоя қилинг. VIII синф дарслиги [ 68 ] да машқлар изчилликда берилган. IX синф дарслиги “ Deutsch ” ҳам дастур асосида яратилган [27]. Мазкур дарсликда „Der Staatsaufbau“, „Das Bildungssystem“, „Die Wirtschaft“, „Die Post“, „Der Beruf“ нутқ мавзулари ва ушбу мавзуларга доир матнлар ва машқлар изчилликда замонавий коммуникатив методларда тақдим этилган. Дарсликда рангли расмлар, жадваллар, диаграммалар, кроссвордлар ва шу](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-6.png)
![кабиларнинг берилганлиги ўқувчиларни олмон тилини севиб ўрганишларига, таълим сифатини оширишга ёрдам беради. Ҳозирги кунда академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари талабалари К.Таниқулова томонидан ёзилган “ Deutsch ” (олмон тили) дарслиги [77]дан фойдаланмоқдалар. Дарсликда берилган турли машқлар, антонимлар, синонимлар, грамматик жадваллар, икки тилли луғат талабаларга анча енгиллик туғдиради. Грамматикадан сўз тартиби, артикл, ҳозирги замон, сонлар, кишилик олмошлари ва бошқалар келтирилган. Дарсликнинг 1-4-машғулотидаги нутқ мавзулари изчиллиги таъминланган. 8-10-машғулотдаги грамматик машқларда ҳам изчилликни кузатиш мумкин. Мазкур дарслик 2001 йилда тузилган ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг ДТС ва ўқув дастури [91] талабларига мос келмайди. Дарсликда “Таржимаи ҳолим”, “Бизнинг оила”, “Иш куним”, “Қизиқишларим”, “Ўқиш” ва шу каби нутқий мавзулар бўлса, ўқув дастурида “Фан”, “Инсон ва жамият”, “Маданият ва санъат”, “Меҳнат ва ишлаб чиқариш” мавзулари кўрсатилган. Ушбу дарсликда ўрта умумтаълим мактабида ўзлаштирилган кўплаб лексик ва грамматик бирликлар, нутқий ва ўқиш учун мавзулар, тил материаллари қайтарилган. Кўриниб турибдики, мазкур дарслик ўқувчиларнинг умумтаълимда олмон тилидан ўзлаштирган билимлари такроридан иборат. Талаба мактабда ўзлаштира олмаган билимларни академик лицей ёки касб-ҳунар коллежларида қайта ўрганишга имконият борми? Маълумки, касб-ҳунар коллежларининг мақсади ўз соҳасини биладиган мутахассисларни тайёрлаш экан, олмон тили фани ҳам мана шу мақсадни амалга оширишга хизмат қилиши керак. Тадқиқот мақсадига кўра мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ва олий ўқув юрти дарсликларини таҳлил қилиш кўзда тутилган. Ҳозиргача олий ўқув юртларида, жумладан, педагогика университетида ижтимоий (гуманитар) фанларни ўрганаётган барча талабалар 1997 йилда](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-7.png)
![чоп этилган “ Deutsch” қўлланмаси [32]дан фойдаланмоқдалар. Қўлланмада мактаб билан олий мактабни боғлаб турувчи фонетик курс (фонетик қоидалар)га, тилнинг лексик ва грамматик томонларига кўпроқ эътибор берилган. Қўлланма охирида 2000 сўздан иборат луғатнинг мавжудлиги, матн ҳамда машқларнинг кўплиги талабаларга кўникмаларнинг шаклланиши ва малакаларни эгаллашга қулайлик туғдиради. Қўлланманинг ижобий томонлари билан бирга камчиликлари ҳам мавжуд. Қўлланма дастур асосида яратилган, лекин изчиллик принципи кўп ҳолларда ҳисобга олинмаган. Масалан, 8-дарс 1-машқ (108-бет)да “Матнни ўқинг ва таржима қилинг” ўқув топшириғи ва Й.В.Гёте (J.W.Goethe) (1749- 1832) ҳаёти ва ижодига бағишланган матн берилган. Матн сўнгида луғат, синонимлар, антонимлар, бир ўзакдан ясалган сўзлар ( Wortfamilie ) кўрсатилган. 2-машқ “Саволларга жавоб беринг”, 3-машқ “Нуқталар ўрнига ўнг томонда берилган отлардан мосини қўйинг”, 4-машқ “Нуқталар ўрнига қавс ичида берилган феъллардан мосини қўйинг”, − деб аталади. Ушбу машқлар матнга, грамматик материалга боғланмаган ва изчиллик принципига асосланмаган. 5-6-машқлар бир-бирига боғлиқ, лекин 7-8-машқлар алоҳида ва 10-11- машқларда изчиллик бузилган. Фикримизча, мантиқий боғлиқлик ва изчилликни таъминлашда 9-машқ 6-машқдан кейин берилгани маъқул. Шундай қилинганда, мавзу мустаҳкамланади, талабаларнинг кўникмалари шаклланади ва малакалар ошади. Дарсликнинг 114-бети 12-машқда “Бу матнни ўқинг ва таржима қилинг” топшириғи асосида “Огаҳий” матни луғат билан, 116-бет, 13-машқда “Машраб” матни луғатсиз берилган. Сўнгра 117-бетда грамматик мавзу сифат даражалари, man ва es олмоши ва грамматик машқлар нутқ мавзусига боғланмаган ҳолда тақдим этилган. Мазкур бўлимда келтирилган 15та машқда изчиллик принципи ҳисобга олинмаган.](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-8.png)
![Бизнингча, грамматик ва лексик машқлар нутқ мавзуси асосида изчилликда тузилса, талабани илмий услуб, мантиқий фикрлаш ва мустақил ишлашга ўргатиб бориш имкони яратилади. Бундай машқлар дарснинг мақсад ва вазифаларини белгилашда ўқитувчига қийинчилик келтиради. Омилкор ўқитувчилар дарсга тайёргарлик кўришда қўлланмадаги камчиликларни тўғрилаб, дарслик ёки қўлланмани янада турли машқлар ва усуллар билан бойитадилар. Олмон филологияси 1-курс талабалари учун мўлжалланган “ Deutschkurs ” [26] дарслиги замонавий коммуникатив методлар асосида тузилган. Дарс- ликда нутқ мавзулари изчилликда берилган. 1-5-дарс ( Lektion )лар бир-бирига боғланган. Кейинги 6-11-дарслардаги нутқ мавзулари ва машқларда ҳам изчиллик таъминланган. Бир дарс ичидаги машқлар ўзбек тили билан қиёсланган тарзда, изчилликда моделлар, расмлар, жадваллар асосида тавсия этилган. Масалан: 37-бетдаги 2-дарс “ Familie ” (“Оила”) мавзуси бўйича машқлар тақдимотини кўриб чиқамиз: 1-машқ. Расмда ўзбек ва олмон оилаларини кўриб турибсиз. Оила аъзо- ларини тасвирланг. 2-машқ. Оилангиз тўғрисида гуруҳдошингиз/курсдошингиз билан суҳбатлашинг. Намунада икки кишининг суҳбати берилган. 3-машқ. Умид Кариннинг оиласи тўғрисида нималарни билиб олди? Изчилликда айтинг. Karin hat .......... . Матндан кейин ижобий ва салбий фикрлар билдириш кўрсатилган. Мустақил фикрлаш. баҳс-мунозара, суҳбат, янги технология усуллари “Венн доираси”, “Кластер”дан ва статистик а маълумотлар и дан кенг фойдаланилган. 127-бетдан “Das Perfekt” (ўтган замон суҳбат шакли) учун гап модели (Satzmodell) S +“haben/sein“ (im Präsens) + … Partizip II (Vollverb). 1. sein феълининг Perfekt да ишлатилиши учун қоидалар берилган. 2. Қолганлари haben билан ишлатилади, дейилган.](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-9.png)
![127-бет, 18-машқдан 26-машққача изчиллик сақланган. Бир дарсда кейинги дарс ва янги материал тақдимоти учун имконият, замин яратилган. Чет тиллар ихтисослигини берувчи институтлар ва университетларнинг чет тил факультетлари олмон тили мутахассислиги 3-курс талабалари учун тавсия этилган „ Deutsch für Hochschulen “ дарслиги [44] да машқлар, мавзулар изчилликда берилган. Германияда мактаб системаси, олий таълим тизими, талабалар ҳаёти ва Ўзбекистонда таълим тизимини қиёслаб ўрганиш тўғрисидаги нутқий мавзулар, ўқиш учун мўлжалланган матнлар бир-бирига мантиқий боғланган, изчиллик принципига амал қилинган. Олий ўқув юртида нутқ мавзулари эркин [ 10 8] деган фикрга мана шу дарслик мисол бўла олади. “Инсон” (“ Der Mensch” ) концепти доирасида талабаларни қизиқтирувчи кўпгина кундалик ҳаёт тарзимиз асосида нутқий вазиятлар/ситуациялар тузиш имконияти яратилган. Дарсликларнинг ижобий ютуқлари билан бир қаторда камчиликлари ҳам мавжуд. Уларни санаб ўтамиз: 1. Мактаб дарсликлари рус ва ўзбек синфлари учун мўлжалланган, лекин рус ва ўзбек синфларида лисоний қийинчиликлар фарқ қилади. 2. Касб-ҳунар коллежлари учун яратилган олмон тили дарсликларида тил материали, нутқ фаолияти турлари ва нутқ мавзуларини ўқитиш/ўргатишда изчиллик деярли ҳисобга олинмаган. 3. Дарсликлар билан ишлаганда таълимнинг техник воситаларини қўллашга кам эътибор берилган. Амалдаги дарсликлар изчилликка оид камчиликларини бартараф этиш мақсадида қуйидаги умумий тавсияларни келтирамиз: 1. Мактаб дарсликлари рус ва ўзбек синфлари учун мўлжалланган, аммо рус ва ўзбек синфларида лисоний қийинчиликлар фарқ қилади. 2.Мутахассислиги тил бўлмаган олий ўқув юртларининг касбий йўналишлари учун ДТС ва дастур талаблари асосида алоҳида дарслик ёки ўқув-методик қўлланмаларни тузиш зарур.](/data/documents/1f50e59e-418a-4f6b-83e0-98a938bea307/page-10.png)
