Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари - Tilshunoslik - Referatlar

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўрта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари Режа: 1. Дидактикада таълимнинг изчиллик назарияси масалалари 2. Узлуксиз таълим тизимида чет тил ўқитиш 3. Чет тил таълимида изчиллик 4. Чет тил ўқитиш шароити таркиби 5. Таълим мақсадлари да изчиллик

www.arxiv.uz Дидактикада таълимнинг изчиллик назарияси масалалари Дидактика таълим мазмунини танлаш муаммолари билан шуғулланади, таълим принципларининг қўйилиши, таълим методлари ва воситаларининг қўлланилишини ишлаб чиқади. XVII асрнинг бошларида олмон тилшунос олими Вольфганг Ратихий- Ратке (1571-1635) “дидактика” атамасини биринчи бўлиб “ўқитиш санъати” маъносида қўллаган. Дидактика юнонча “дидактикос” сўзидан олинган бўлиб, мактабга нисбатан “дидаскалайон”, таълим (ўқитиш/ўргатиш) “дидаскалиа”, ўқитувчи “дидаскалос” атамалари ишлатилган [94: 297]. Изчиллик дидактик принцип бўлганлиги сабабли, биз тадқиқотимизда кўпроқ изчилликни таъминлашнинг лингводидактик асосларини ҳисобга олдик. XX асрнинг иккинчи ярмида тилларни ўқитишга бағишланган илмий- методик адабиётларда “Лингводидактика” атамаси қўлланила бошланди. Лингводидактика ўзбек тилида “Тил таълимшунослиги”, − деб ҳам юритилмоқда. Унинг кўп тилларни ўргатиш, ўқувчиларнинг тил тажрибаси, тил назарияси, нутқ фаолияти ва бошқа ўзига хос муаммолари мавжуд. Лингводидактика тилларни ўқитишнинг умумий назарияси ҳисобланади. Она тили, иккинчи тил ва чет тил – ҳар учаласида ҳам ўқувчи нутқ фаолияти билан машғул бўлади. Уларнинг асосий вазифаси мазкур тилларда ўқувчиларга маълумот бериш ва олиш кўникма ва малакаларини сингдириш- дан иборат. Лингводидактикада таълим жараёнида рўёбга чиққан мақсадлар, ўзлаштирилган мазмун ва қўлланган ўқитиш методи яққол сезилиб туради. Чет тил ўқитишда лингводидактика психолингвистика қонуниятларини ҳам ҳисобга олади, чунки таълим жараёнини тўғри ташкил этиш кўпгина психологик омилларга боғлиқ. Жумладан, мазкур фаннинг тадқиқот объекти ўқувчи ва таълим жараёни ҳисобланади.

www.arxiv.uz Лингвистика (тилшунослик) фани тилнинг тузилиши ва вазифаси билан шуғулланиб, тилнинг пайдо бўлиши, қандай қурилганлигини, ривожланиши, мулоқот жараёнидаги ўрнини тадқиқ қилади. Методика фанни ўрганиш/ўргатиш масалалари ва таълим жараёни билан машғул бўлади. Лингвистик билимлар дидактиканинг мақсадига мослашиб олганлиги икки тилли луғатлардан маълум. Масалан: gut яхши; асл, тоза; хушфеъл, раҳмдил, gute zwei Monate роса икки ой. Бу луғатда сўзнинг хусусий маънолари умумий маънолари билан қўшилиб кетганлиги кўриниб турибди. Ўқувчи нутқда “gut” сўзини учратганида, тафаккурида ниманинг- дир ижобий томони эканлиги тўғрисида ва шу сўз билан бошқа предметлар ўртасида ассоциация (фикран боғланиш) рўй беради. Таълимда изчиллик барча лингвистлар, психолингвистлар ва методист- лар томонидан тан олинсада, лекин ҳалигача бу муаммонинг ҳар томонлама ишланган назарияси мавжуд эмас. Таълимда изчиллик бўйича шуғулланган [18; 19; 20]лар, – “изчиллик таълим принципларини кўчириш орқали юзага келади”, – деб қайд қилишса, бошқалари мактаб ва олий мактабда лексика, грамматика ва талаффузни ўргатишдаги изчиллик бўйича қисқа тавсиялар беришади [15; 16; 21; 37; 63; 69; 84]. Изчиллик – “из” сўзидан олинган бўлиб, изидан, изма-из, кетма-кетлик маъноларини билдиради. Изчиллик – табиат, жамият ва тафаккурнинг ривожланиши жараёнидаги ҳодисалар ўртасидаги алоқаси бўлиб, эскининг баъзи элементларини ўзида сақлаб қолган янгилик ҳисобланади. “Янги қанчалик илғор бўлсада, у йўқ жойда пайдо бўлмайди, эскининг қобиғида аста-секин шаклланади. Шунинг учун эскидан янгига ўтилаётганда эски бутунлай ташлаб юборилмайди, балки унинг ижобий томонлари сақланиб қолади ва ривожланишни давом эттиради. Демак, янги билан эски ўртасида ворислик мавжуддир”.

www.arxiv.uz Фалсафада изчиллик ва ўзаро боғланиш – эски билан янги ўртасида алоқа ўрнатиш демакдир. Изчиллик ва ўзаро боғланиш тараққиётнинг бир давридан иккинчи даврига ўтишни билдиради. Педагогикага оид адабиётларда: изчиллик – кечаги ўтилган материал ёки мавзунинг бугунгиси билан ўзаро мантиқий тарзда боғланиши ва эртаги ўтиладиганларга замин ҳозирланишидан иборат, деб таъриф берилади. Демак, изчиллик эски ва янги билимларнинг, аввалги ва ҳозирги тажрибаларнинг ўзаро таъсирини билиш ёки ўқувчиларнинг ривожланиш жараёнини англаш йўли билан белгиланади. Ўрганганларни янги, янада юқори даражадаги билимлар билан боғлаш, янги алоқалар ўрнатиш орқали билим, кўникма ва малакалар сифати ошади. Ижтимоий тараққиётнинг ҳар бир давридаги мактабнинг тарихий тажрибаси таълимнинг вазифаларини маълум бир тизимсиз бажариб бўлмаслигини кўрсатди. Бобокалонларимиз Юсуф Хос Ҳожиб, Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Бурҳониддин Зарнужий ва бошқалар таълим назарияси ва амалиётида, таълим мазмунида кетма-кетлик ва изчиллик бўлиши ҳақида қимматли фикрлар билдиришган. Жумладан, Бурҳониддин Зарнуджий XII асрдаёқ, “Биринчи бўлимни ўзлаштирмасдан иккинчиси билан шуғулланма” қоидасини тан олган ва дунёда биринчилардан бўлиб, “таълим жараёнида асосий нарса ўқувчиларнинг фаоллиги ва машғулотдаги тизимлиликдир”, – деб таъкидлаган [36: 26]. Изчиллик бизга авлодларимиздан мерос бўлиб қолган. Я.А.Коменский биринчи маротаба кетма-кетлик, тизимлиликка асос солган бўлиб, у ўзининг “Буюк дидактика” асарида шундай ёзади: “Табиатдаги ҳаракатлар бир-бирига боғлангани сингари ўқитишда ҳам ўргатиладиган нарсаларнинг ҳаммаси бир- бири билан узвий равишда боғлиқ бўлиши керак”. Дидактикада таълимнинг изчиллик назарияси масалалари ва чет тил таълимида изчилликни таъминлаш бўйича мавжуд манбаларни ўрганиш, уларни теран таҳлил этиш ва ўз вақтида тўғри хулоса чиқариш айни пайтда жуда муҳим ҳисобланади.

www.arxiv.uz Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Локк, К.Д.Ушинский ва бошқалар ўз даврларидаёқ билимларни ўрганиш учун уларнинг навбатдаги ҳар бир звеноси ўзидан олдинги звеноларига асосланган, яъни янги билим илгари ўзлаштирилган билимларга жиддий мантиқий тартибда боғланиши зарурлигини ишонарли тарзда исботлаганлар. Турли даврлар ва мамлакатлар педагогикасида таълим мазмунидаги изчилликка бағишланган адабиётларни учратиш мумкин. И.Ф.Герберт, Б.Г.Ананьев, Д.Б.Эльконин, А.Р.Сманцер каби олимлар бу муаммони психологик жиҳатдан асослашга ҳаракат қилган бўлсалар, масаланинг айрим умумдидактик томонлари Ю.К.Бабанский, Б.П.Есипов, И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Н.А.Сорокин ва бошқа бир қатор олимларнинг асарларида ёритилган. Изчиллик принципи педагогикага оид адабиётларда озми-кўпми ўз ифодасини топган. Мавжуд тадқиқот, Методик қўлланма ва илмий мақолаларда изчиллик ўқув материали мисолида ўрганилган ва шундай изоҳланган: кечаги ўтилган мавзу ёки материалнинг бугунгиси билан ўзаро боғланиши ва эртагиларига замин ҳозирланишидир. Изчилликнинг педагогик асосини таълим мазмунини кенгайтириш ташкил этади. Чет тил ўргатиш мазмуни мактабда бошланғич босқичда жуда қисқа ва осон сўзлардан, жумлалардан бошланади. Мазкур жумлалар синфдан-синфга ўтган сари матнга айланиб, янги мазмун билан бойиб боради. Мазмунни тушунишни ўргатиш содда, қулай ва зарур кўргазмалилик асосида олиб борилади. Мана шу матннинг кенгайиб, чуқурлашиб, бойиб ва ўсиб боришида изчиллик таъминланади. Таълимда изчилликни таъминлашнинг психологик асоси ёш психоло- гиясида аниқланади. Мактабда олинган билимларнинг амалий қийматини англаш, келажак мақсадни аниқлаш билан бирга, ўзини англаш, ўзини баҳолаш, ўз-ўзини тарбия қилиш муҳим саналади. Ўқувчи ёш хусусиятларини ҳисобга олиш таълимнинг ҳар бир босқичида тушунчаларни ўзлаштириш, уларни кейинги босқичда давом эттириш учун асос бўлади.

www.arxiv.uz Изчиллик инсоннинг олий нерв системаси хусусиятлари билан узвий алоқада бўлади. И.П.Павлов тадқиқотларида, ўқувчиларнинг тасаввури ва тушунчаларида шаклланаётган ассоциациянинг рўй бериши, яъни предметлар ва ҳодисалар ўртасидаги аниқ ички боғланишларнинг вужудга келиши ифодаланади. Жумладан, фанларни ўқитишдаги изчиллик, фанлараро ва фан ичидаги ўзаро алоқа бўйича бир қатор тадқиқотлар ўтказилган. Изчиллик турли фанларда турлича, масалан, ўзбек тилини ўрганиш жараёнида билимларнинг изчиллиги қуйидагича: 1) тил ҳодисаларини кетма-кет ўрганишда; 2) мактаб дастури асосида лингвистик материални ўрганишда; 3) мавзуни ўрганишда намоён бўлади [ 6: 43]. Ш.Йўлдошева она тили дарсларида қўшма отларни ўргатишдаги изчилликни тадқиқ қилган [35]. Тарих фанида изчиллик тарихий тушунчалар, фактларни оддийдан мураккабга томон шакллантиришда таъминланади, яъни ўқувчилар синфдан- синфга ўтган сари янги билим билан бойитилади, билиш фаоллиги ошади. Мана шундай билимларнинг мазмунан шаклланиб, бойиб боришида изчиллик таъминланади [24: 5-6 ]. М.Жўраев олий ўқув юрти назарий курсидаги эҳтимолий-статистик ғоя ва тушунчаларни изчиллик принципига асосланиб ўқитиш усулларини тадқиқ қилган. Физика фанини ўқитишда изчиллик принципи кўп жиҳатдан мослик принципига ўхшаб кетади, деб изоҳлайди тадқиқотчи. “Чунки бу принципга асосан ҳар қандай янги яратилган назариядан, маълум шартлар бажарилганда, ундан аввалги назариянинг тажриба тасдиқлаган натижалари келиб чиқиши керак” [30:43-44]. М.Э.Насирова мактаб ва педагогика институтида математика ўқитишда изчилликни таъминлаш бўйича тадқиқот иши олиб борган [47]. А.В.Никольская болаларни тарбиялаш ва ўқитишнинг изчиллиги ва ўзаро боғланиши принциплари деганда қуйидагиларни назарда тутади:

www.arxiv.uz а) болалар муассасаларидаги ҳар бир гуруҳ учун, мактабнинг ҳар бир синфи учун дастур тузишдаги изчиллик ва ўзаро боғланишни; б) ўқув материалини бир босқичдан иккинчи босқичга изчиллик билан ўтадиган қилиб кетма-кет жойлаштиришнинг дидактик асосини; в) таълим-тарбиянинг турли системалари ўртасидаги ўзаро боғланишни, оила тарбияси билан ижтимоий тарбия ўртасидаги, мактабгача тарбия билан мактаб тарбияси ўртасидаги ўзаро боғланишни. Р.Г.Гурованинг ўрта ва олий мактаб таълим-тарбия жараёнидаги изчилликка бағишланган “Таълим ва тарбияда изчиллик” (мактаб ва олий мактабда) мавзусидаги тадқиқоти ҳам аҳамиятга моликдир. Муаллиф мактаб билан олий мактаб ўртасида изчилликни йўлга қўйишдаги тўсиқлар – бу мактаб битирувчилари тайёргарлик даражасининг етарли эмаслиги олий мактабда биринчи курс талабаларининг I семестрда ўзлаштиришларининг пастлигига сабаб бўлади, – деб кўрсатади [25: 81-85]. А.Н.Андриянчик мактабнинг юқори синф ўқувчилари ва техника олий ўқув юрти талабаларини ўқитишда изчиллик муаммоларига оид тадқиқотида мактаб битирувчиларининг математика фанидан тайёргарлик даражаси, кириш имтиҳонлари кўрсаткичлари ва биринчи семестр натижаларини таҳлил қилган ва изчиллик олий таълимга ўтишнинг психологик-педагогик негизини ташкил этишини кўрсатиб ўтган [10: 17]. Таълимда изчиллик масаласи XX асрнинг 50-йилларидан бошлаб ўрганилган . Чоп этилган методик тўплам ва журналларда чет тил таълимида изчиллик масалаларига доир турли нуқтаи назарлар баён этилган. Баъзилар ўрта мактабдан олий мактабга ўтишда изчиллик олий таълим чет тил ўқитиш жараёнининг асосий таянчларидан бири, яъни олий мактаб курси мактаб курсининг тўғридан-тўғри давоми бўлиши керак, деб ҳисоблайдилар. Бошқа- лар ўқувчиларнинг тил тайёргарлиги даражалари қониқарсизлигини ҳисобга олиб, олий мактабда ўқитишни тўлиқ бошидан бошлаш керак, дейишади. Бунинг асосий сабаблари, биринчидан, ўқувчиларнинг мактабда эгалланган

www.arxiv.uz нутқ кўникма ва малакаларининг бўшлиги, иккинчидан, талабаларнинг билим, кўникма ва малакаларининг турли даражада бўлишидир. Бошланғич ва юқори босқичда инглиз тили грамматикасини ўқитишдаги изчиллик борасида М.Э.Вильдо иш олиб борган. Олий мактабда чет тилни пухта эгаллаш учун ўрта ва юқори босқичда изчиллик таъминланиши, бунинг учун дастур, дарслик, ўқув материали мазмуни, ўрта мактаб ўқувчиларининг билим даражаси ва грамматик терминларни қўллашда изчилликни йўлга қўйиш талаб этилади [16: 40]. 70-80 йилларга келиб изчилликка бўлган ёндашувлар ҳам ўзгарди. Биринчи ёндашув тарафдорлари аста-секин ўтилган лексикани такрорлаш, қисман йўқолган кўникма ва малакаларни янги материални ўрганиш билан параллел тиклаш, яъни ўқувчилар ўрганган лексик ва грамматик структураларни аввал оғзаки нутқда такрорлаш учун корректив курсни ташкил этишни таклиф қиладилар [18; 31; 37; 42]. Иккинчи ёндашув тарафдорлари мактабда эришилган натижаларга аҳамият бермай, қийинчиликларни четлаб ўтиш орқали ҳамма ўқувчиларга бир хил талаб қўйишни таклиф этадилар [70; 133]. Бизнингча, биринчи ёндашув афзалроқ, чунки олий мактаб чет тил дастури материалини ўрганишни самарали давом эттириш учун ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини, қизиқишларини, тайёргарлик- ларини ҳисобга олиш, уй вазифаларини фарқлаш лозим. Кириш-корректив курси бунга имконият яратади. Бунда асосий эътибор мактабда ўрганилган грамматикани такрорлаш ва уни амалда қўллаш кўникмалари изчиллигига қаратилади. Изчилликни таъминлаш мактабда ўрганилган луғат бойлигини оширишга ҳаракат қилишдан иборат бўлади. Корректив курснинг изчиллиги қуйидагича бўлади: 1) мактабда орттирилган чет тилдаги билим, кўникма ва малакаларнинг йўқолганларини аниқлаш ва уларни тиклаш; 2) соҳавий адабиётларни ўқиш учун талабалар луғат бойлигини тўлдириш;

www.arxiv.uz 3) грамматикани нутқий машқларда такрорлаш ; 4) олий ўқув юрти шароитига талабаларни аста-секин мослаштириш. Такрорлаш-корректив курсларнинг мақсади мактаб материалини қайтариш, эгалланган кўникма ва малакаларни қайта тиклаш, сўнгра улар асосида олий таълим материалини ўрганишни бошлашдан иборат [60: 39-40]. Демак, олий ўқув юртининг дастлабки босқичида қисқа такрорий курснинг бўлиши талабаларнинг мослашишлари ва олган билимлари, кўникма ва малакалари замирида янгиларини ўрганишга имкон яратади. Чет тил таълимида изчиллик талабаларнинг бир таълим босқичидан иккинчисига ўтишда шаклланган кўникма ва эгаллаган малакаларини йўқот- масдан, силлиқ ўтишларини ташкил қилиш орқали таъминланади [18:10]. Бунга тўлиқ курс давомида таълимнинг ягона стратегиясини, яъни ҳар бир босқичда аниқ белгиланган мақсадни амалга ошириш ва мақсадларнинг ўзаро боғлиқлигини, изчиллигини йўлга қўйиш орқали эришилади. О.М.Галай, Н.А.Ратниковалар ўрта ва олий мактабда олмон тили ўқитишдаги изчиллик масалаларига доир мақолаларида мутахассисликка оид матнларни ўқиб, ахборот олишдаги изчиллик тўғрисида [21], Г.А.Кокорин, О.А.Селивановская, И.В.Сенновский чет тил ўқитишдаги изчилликнинг баъзи масалалари бўйича қарашларини баён қилганлар [71; 127]. Изчиллик ягона таълим тизимида ўқувчиларнинг олий таълимгача, талабаларнинг олий таълимда ва мутахассисларнинг олий таълимдан кейинги босқичларда тайёргарлигини таъминлайди. Изчиллик турли таълим муассаса- ларида горизонтал ва вертикалда ҳам ўқув-тарбия жараёнининг барча босқичларидаги алоқаси ва мувофиқлигидир [80]. М.В.Комарова “Ўрта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик” номли Методик қўлланмасида техника университети талабаларига мутахассисликка оид чет тилдаги матнлардан ахборот олишни ўргатишдаги изчилликни тадқиқ қилган [38].

www.arxiv.uz Олий таълимга дидактик принциплардан изчилликнинг татбиқ этилганлигини С.И.Архангельский, С.И.Зиновьев ва бошқалар ўз ишларида қайд этиб ўтганлар. Олий таълим педагоглари фаолиятини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ўрта ва олий мактабдаги дидактик принциплар моҳияти- нинг асоси, негизи бир. Бироқ, баъзи принциплар ўрта мактаб учун катта аҳамиятга эга бўлса, бошқалари олий мактаб учун муҳимдир. Бунга талабаларнинг психологик ёш хусусиятлари ва таълимнинг вазифалари сабаб бўлади. Чет тил ўқитишда барча дидактик принциплар, яъни тарбиявий таълим, онглилик, фаоллик, кўргазмалилик, тизимлилик (изчиллик), якка (индиви- дуал) ёндашиш, пухта ўзлаштириш ва мослик принциплари бир-бири билан узвий боғлиқ ҳолда амалиётга татбиқ этиб борилади. Дидактик принциплар барча ўқув предметлари таълим мазмуни ва методларининг асосини ташкил этади. Ҳар бир принцип мазкур ўқув предметининг хусусиятини ҳисобга олади. Билим ёки кўникма ўзида турли системаларнинг кўп қиррали элементларини, белгиларини акс эттирган ҳолда шаклланади [9: 25]. Бир масала ёки мавзудан бошқасига тартибсиз сакраб ўтиш фан асос- ларини онгли ўзлаштиришни таъминлай олмайди. Системали таълим ўқувчиларнинг бўлимдаги ёки мавзудаги бирор тушунчаларни мантиқан алоқада ва изчилликда ўзлаштиришларини назарда тутади. Масалан: ўқувчи материални онгли ёки жадал ўзлаштириши учун “тезлик” ва “вақт” тушунчаларини ўрганиб олиши шарт. Изчилликнинг системалиликдан фарқи шундаки, изчиллик вертикал ва горизонтал тарзда юзага келади. Бу дегани, бир тил ҳодисаси иккинчиси билан ёнма-ён тарзда ёки синфлар, курслар, ўрганилган ҳодисалар бўйича қаралганда вертикал ўзлаштириш назарда тутилади. Системалиликда боши ва охири бўлиши шарт ва турли шаклларда уни тасаввур қилиш мумкин. Масалан: доира, тўртбурчак, ромба ва бошқа шаклларда системалилик ( тизимлилик ) ни кузатиш мумкин. Ундан ташқари системалиликда кичик

www.arxiv.uz системалар ва элементлар мавжуд бўлади. Изчилликда эса таҳлил қилина- ётган ҳодисалар бир хил мавқега эга бўлади. “Таълимнинг изчиллиги принципи учун системалилик ўлчов ҳисобланади” [58: 157]. Мавжуд барча илмий-тадқиқот ишларидан мазкур Методик қўлланма фарқ қилади. Ишда чет тил таълимининг барча категориялари ва ўқитиш мазмуни компонентларида изчиллик ўрганилган, тавсифланган ва йўл- йўриқлар кўрсатилган. Тадқиқотда олмон тилидан дастурлар, дарсликлар ва ўқитиш жараёни таҳлил қилинган бўлсада, умумий хулосалар ва тавсиялар чет тил ўқитиш методикаси ва лингводидактика учун аҳамиятлидир. Ўқитишда таълимнинг энг мақбул мазмун, метод ва воситаларини танлаш ва мазкур мазмун, метод ва воситаларнинг талабаларга илмий билимларни эгаллаш, амалиётда қўллашда ёрдам беришларини ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Агар мақсад ва мазмун “нима учун” ва “нимани” ўқитиш кераклигини аниқлаб берса, принцип “қандай амалга ошириш керак”лигини белгилайди. Принцип тушунчаси ҳамма фанда ҳам учрайди. Принцип (лот. principum) – фаолият пайтида риоя қилинадиган асосий қоидалар, талаблар, йўл-йўриқлар деган маънони англатади. Хусусан, чет тил ўқитиш методикасида бу тушунчага кўплаб методист-олимлар тўхталиб, ўз фикрларини билдириб ўтганлар. Жумладан, Е.И.Пассов, “агар ўқитиш жараёни бир бино бўлса, унинг пойдевори принцип ҳисобланади”, - деб ёзади. Ж.Ж.Жалолов эса принцип тушунчасини “бевосита ўқув жараёнини акс эттирадиган методик ҳодиса”, деб атайди. Масалан, оғзаки нутқнинг илгарилаши принципи, тил тажрибасини ҳисобга олиш принципи кабилар [3 1 : 15 ]. Шундай қилиб, методикада принципнинг ўрни беқиёс бўлиб, у таълим жараёнининг таянч устуни бўлиб хизмат қилади. Ўқув предметларини, билимлар ёки мавзулар ва алоҳида дарсларнинг дидактик тизимини нотўғри ташкил этиш умумлаштириш назарияси негизига

www.arxiv.uz қаттиқ таъсир этади. Бу В.В.Давидов ва Д.Б.Элконинларнинг тажриба- синовдан ўтказган тадқиқотларидан маълум, деб ёзади Б.П.Есипов. Тадқиқотчилар мактаб курси дастурларининг қурилиши материалини изчилликда ўргатишни ва барча масалаларни одат тусига кирган тизимли, хусусийдан умумийга ўргатиш ўрнига умумийдан хусусийга, тескари изчилликда ўргатишган. Тадқиқотнинг кўрсатишича, бундай изчиллик ўқувчиларда назарий фикрлашни ривожлантириш учун қулай шароит яратади. Демак, чет тил фанида ўқувчиларга лингвистик билимлар система ҳолида эмас, балки нутқ юритиш учун зарурийлик ва етарлилик қонуниятига биноан берилади. Таълим мазмуни компонентларидан автоматлашган кўникмаларни эгаллаш “зарур” бўлса, топшириқлар миқдори ва уларнинг матнга муносабати таълимда “етарли” ҳисобланади [82: 32]. Изчилликка асосланган таълимнинг характерли белгиси шундаки, у ўзлаштирилган билим, кўникма, малакаларни яна ҳам чуқурлаштириш, кенгайтириш ва мустаҳкамлашни таъминлашга қаратилади. Изчиллик муҳим ва айни пайтда самарали принциплардан ҳисобланади. Изчиллик принципи чет тил таълимининг тузилиши, вазифаси ва мазмуни жиҳатидан ташкил этиш масалаларини атрофлича ҳал этишда катта аҳамиятга эга. Чет тил таълимидаги изчиллик турли таълим муассасаларининг мақсад ва мазмунини дидактик ва методик жиҳатдан мақсадга мувофиқлигини, мантиқан асосланганлигини назарда тутади. Узлуксиз таълим тизимида изчилликни таъминлаш учун шахсни иқтидори бўйича табақалаб, гуруҳларга бўлиб ўқитишни йўлга қўйиш лозим. Шундагина таълим муассасалариаро такрорланишларга чек қўйилади. Изчиллик принципини чет тил таълимига татбиқ этганимизда: вертикал йўналишда (ташқи томондан) – мактабгача таълим (боғчалар), умумий ўрта таълим мактаблари, академик лицей, касб-ҳунар коллежлари ва олий ўқув юртидаги чет тил ўргатиш/ўқитиш тушунилса, горизонтал йўналишда (ички томондан) – таълим компонентлари (шароит, мақсад,

www.arxiv.uz мазмун, метод, воситалар) ўртасидаги ва таълим мазмуни (нутқ мавзулари, тил материали, нутқ малакалари)даги изчиллик назарда тутилади. Қуйидаги 1- ва 2- жадвалларда буни яққол кўриш мумкин. 1-жадвал. Узлуксиз таълим тизимида чет тил ўқитиш Олий ўқув юртидан кейинги таълим (аспирантура ва докторантура) Олий ўқув юрти (бакалавр иат ва магистратура) Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими Умумий ўрта таълим ( V - IX синфлар) Умумий ўрта таълим ( I - IV синфлар ) Мактабгача таълим

www.arxiv.uz 2- жадвал. Чет тил таълимида изчиллик Чет тил таълимида изчиллик таълим шароити, мақсади, мазмуни, методи, воситалари ва машқларда таъминланади. “Шароит” тушунчаси таълимда бирламчи дидактик ҳодиса саналади. Шароит жамиятнинг ижтимоий буюртмасини белгиловчи омил вазифасини ўтайди, ҳаёт талабини ифодалайди [5]. Шароит деганда, қаерда, кимларни, қанча вақт мобайнида ўқитиш назарда тутилади. Чет тилни турли шароитда, турлича меъёрда ўрганиш/ўргатиш мумкин. Умумтаълим мактаблари, академик лицей, касб- ҳунар коллежлари ва олий ўқув юртида янгиланган дастурлар яратилмоқда, Таълим мазмуниТаълим шароити Таълим ма қсади Таълим методи Таълим восита c и Нутқ мавзулари Тил материали Нутқ малакалари Таниши ш Машқ қилиш ҚўллашЎқувч и тевар ак- атроф и Ва та ни ми з Тили ўрган илаёт- ган мамла кат Та ла фф уз Гр ам ма ти ка Ёз ув Ўқ иш Га пи ри ш Ти нгл аб ту шу ни ш Ле кс ик а

www.arxiv.uz шу билан бир қаторда мустақил ҳолда чет тил ўрганиш/ўргатиш дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Маълумки, мамлакатимизда чет тил сунъий муҳитда махсус дастурлар асосида боғчадан бошлаб аспирантурагача ўргатилади/ўқитилади. Ушбу таълим муассасаларида чет тил ўқитишнинг бир-бирига мантиқан асосланган ҳолда олиб борилишида изчиллик рўёбга чиқади. Бундан ташқари, мамлакатимизда кичик ёшдаги болаларга ва катта ёшлиларга мустақил ҳолда чет тил ўрганиш/ўргатиш дастурлари ишлаб чиқилмоқда. Мазкур дастурларда ҳамда дарсликларда изчилликнинг таъминланиши таълим сифати ва самарадорлигини оширади. Ҳозирги вақтда олмон тилида мактаб ўқувчилари учун Wer? Wie? Was? (Ким? Нимани? Қандай?) номли ўқув қўлланма яратилган. Нимани деганда ўқитиш мазмуни назарда тутилган. Мазкур қўлланмани шу принцип асосида кенгайтириб, чуқурлаштириб, замонавий технологиялар, янги чет тил ўқитиш методлари асосида бошқа таълим муассасалари учун ҳам ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир. 3-жадвал. Чет тил ўқитиш шароити таркиби № Таълим муассасаси тури Вақт (соат) ҳафтасига Тил муҳити Ёш ху - сусият - лари Синф/гуруҳ - да бола/ ўқувчи/ талаба сони Тил тажрибаси 1 1. Боғча 15-25 минут - дан 3 марта сунъий 5-6 8-10 она тили 2 2. Умумтаълим мактаби 2-5 соатдан сунъий 7-9 10-16 она тили I босқич 3 - 6 3 - 9 сунъий сунъий 10-12 13-14 10-18 10-15 она тили, иккинчи тил, она тили, иккинчи тил II босқич

www.arxiv.uz 3 3. А кадемик лицей I – III 3-4 сунъий 15-17 12-15 она тили, иккинчи тил 4. К асб-ҳунар коллежи I – III 2 -4 сунъий 15-18 12-15 она тили, иккинчи тил 4 5. О лий ўқув юрти ихтисослик I – IV курслар 10-12 сунъий 17-25 10-15 она тили, иккинчи тил,чет тил Уму м таълим предмети сифатида I – IV курслар 2 сунъий 17-25 15-20 она тили, иккинчи тил Ўқув жараёни ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятининг мураккаб бирлиги ҳисобланади. Бу фаолият аниқ мақсад асосидаги таълим мазмуни, методи ва принциплари ютуқларига йўналтирилган бўлади. Бунда таълим жараёнини асосий “ҳаракатлантирувчи кучлари” мақсад, мазмун ва методлардир. Юқорида айтиб ўтилган ўқув жараёнининг таркибий қисмларида изчиллик қандай юзага чиқади? Ўқитиш шароитидан келиб чиқиб таълимий мақсадлар белгиланади. Мақсад – таълимда умумий йўналиш бўлиб, муайян вазифаларни ҳал қилиш режасидир, яъни таълимнинг стратегиясидир, вазифа – таълим тактикаси, яъни таълимнинг умумий мақсадга эришиш йўлидаги босқичдир. Таълим муассасаларида чет тил турли мақсадларда ўргатилади. Масалан, чет тил мактабда умумтаълим предмети сифатида ўргатилса, педагогика университетларида умумтаълим ўқув фани мақомидаги чет тил

www.arxiv.uz воситасида талабалар педагогика, психология ва ихтисослик фанларидан ҳам чуқур билим оладилар. Маълумки, чет тил амалий (коммуникатив), умумтаълимий, тарбиявий, ривожлантирувчи ва мутахассисликда касбий- педагогик мақсадларда ўргатилади. Мақсадларда якдилликнинг, ягона стратегиянинг бўлиши изчиллик таъминланди, деган маънони англатади. Яъни, амалий мақсадга эришиш таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи мақсадларнинг юзага чиқишида асос ва шароит вазифасини ўтайди. Ривожлантирувчи мақсад нутқий амаллар туфайлигина рўёбга чиқади. Таълимий мақсаддан унинг фарқи шунда-ки, олинадиган маълумот мазмуни ва уни олиш кўникма ва малакалари ривожлантирувчи мақсад доирасига киради. Чет тил ўргатишда амалий, таълимий, тарбиявий ва ривожлантирувчи мақсадлар узвий боғланма тизим ҳосил қилади [90: 5]. Чет тил ўқитиш якуний мақсадининг ўзи мақсадлар кетма-кетлигида намоён бўлади. Ҳар бир оралиқ мақсад ҳал қилувчи мақсадни амалга ошириш учун восита саналади. Олинган натижа янги мақсадга асос бўлади. Таълим мақсадлари муаммосини турли ўқув муассасаларда рўёбга чиқишини 4-жадвалда келтирамиз: 4-жадвал. Таълим мақсадлари да изчиллик № Таълим муассасалари Таълим мақсадлари Амалий Умумтаълими й Тарбиявий Ривожлан - тирувчи Касбий 1 1. Боғча + + + + 2 2. Мактаб ( I босқич 5-6 синфлар) + + + + ( II ( II босқич 7-9 синфлар) + + + + 3 3. Касб-ҳунар коллежи + + + + (+)* 4 4. Академик лицей + + + + 5 Олий ўқув

www.arxiv.uz 5. юрти (ихтисослик) ( у мумтаълим предмети сифати да) + + + + + + + + + *Изоҳ: + (плюс) белгисининг қавс ичида қўйилиши айрим касб-ҳунар коллежларини чет тилга ихтисослашганлигига ишора қилади. Таълим мақсадларида изчиллик қуйидагича рўёбга чиқади: кейинги мақсад амалга оширилган мақсаддан келиб чиқади, натижада таълимнинг якуний мақсади “нимага эришилди”, қисқача қилиб айтганда, таълим жараёни фаол ўқув фаолияти бўлса, таълим мақсади унинг йўналиши ва тузилишини аниқловчи ўқув фаолиятининг элементидир. Таълим мазмуни қўйилган мақсад ва эришиладиган натижага чамбарчас боғлиқ. Таълим мазмуни таркибан, маълумки, нутқий мавзулар, кўникма ва малакалар ҳамда тил материалидан иборат. Таълим жараёнида учала қисм яхлит тарзда ўзлаштирилади. Турли ўқув-тарбия муассасаларида таълим мазмуни компонентларининг номланиши умумий бўлса ҳам, уларнинг ички моҳиятида фарқ мавжуд. Таълим мазмунида изчиллик тил материалининг тақдим этилишида, кўникма ва малакалар шаклланишида, нутқ мавзуларини ўқитишда рўёбга чиқарилади (Бу тўғрида II бобда муфассал фикр юритамиз). Таълим мазмуни ўқитиш мақсадлари билан чамбарчас боғлиқдир. Мазмун таълим чоғида ўзлаштириладиган ўқув-методик ҳодиса бўлса, унинг маҳсули эришиладиган мақсад сари олиб боради [5]. Мазмун маълум методик мезонларга асосланиб танланади, таснифланади, тақсимланади ва тақдим этилади, сўнгра ўзлаштирилади. Таълим мақсадлари таълим тизимининг барча компонентлари моҳиятини аниқлайди ва таълим мазмуни орқали метод ва воситаларга таъсир қилади, уларни бошқаради.

www.arxiv.uz Дидактлар “метод” атамасини билим, кўникма ва малакани эгаллаш, ўқувчиларда дунёқарашни шакллантириш ва билиш имкониятларини яратиш йўлидаги муаллим ва ўқувчи ва талабанинг иш усули маъносида изоҳ- лайдилар. Чет тил ўқитиш методларида ҳам изчилликни кузатиш мумкин. Илмий адабиётлардан маълумки, кўп йиллар таржима методи билан иш олиб борилган. Тўғри метод пайдо бўлганда ҳам таржимадан воз кечилмади. Чет тил ўқитишда таржимадан фойдаланиш давом этди. Онгли-қиёсий метод тарафдорлари ҳам аввалги методларга суянишди. Демак, таълим методларида ҳам изчиллик мавжуд. Ўрта ва олий мактаб чет тил таълимини изчил асосда ташкил этиш қуйидаги ўқув-методик тушунчаларга асосланади [33: 19]: Биринчидан, таълим мақсадларида узвий боғлиқлик бўлиши, яъни чет тил бўйича мактаб дастурларида нутқ фаолиятининг тўрт турларини эгаллаш назарда тутилса ва бунда умумтаълимий ахборот ўзлаштирилса, олий мактабда эса ушбу амалий мақсадларнинг моҳиятида фарқ мавжуд: яъни ушбу нутқ фаолияти турлари ихтисослик бўйича янги маълумотни эгаллашга қаратилади. Иккинчидан, таълим мазмунида бевосита изчилликни таъминлаш: аввал ўрганилган тил материали (лексика, грамматика, талаффуз) биринчи курс талабалари учун асос қилиб олинади ҳамда уларнинг ҳар бири юзасидан қўшимча материал бериб борилади. Шу мақсадда биринчи курснинг дастлабки машғулотлари талабаларнинг тил тажрибасини уйғунлаштиришга мўлжалланган корректив курс тарзида ташкил этилиб, талабаларнинг турли даражадаги билим, кўникма ва малакалари махсус машқлар ёрдамида мутаносиб ҳолатга келтирилади. Бу олий мактаб дастурига тайёргарлик босқичи вазифасини ўтайди. Учинчидан, оғзаки ва ёзма бажариладиган машқлар, муайян тизимда ўтказиладиган тестлар ва мустақил ўқиш учун бериладиган матнлар мактаб дастури билан узвий боғлиқ ҳолда амал қилади.

www.arxiv.uz Тўртинчидан, аудиторияда ўтказиладиган амалий машғулот турларида ҳам изчиллик мавжуд: савол-жавоб машқи, ўқилган ёки тингланган матнни ўз сўзи билан гапириб бериш, ролларга кириб нутқий мулоқот қилиш, икки тилли луғатдан мустақил фойдаланиш кабилар олий мактабда давом эттирилади. Бундан ташқари, талабалар чет тилда курс иши ёзиш, лаборатория ишларини бажариш, илмий анжуманларда маърузалар билан чиқиш ва, ҳатто Давлат аттестациясида битирув малакавий ишларни ҳимоя қилиш каби мураккаброқ ўқув вазифаларини ҳам бажарадилар. Ўқув йили бошида педагогика ўқув юрти талабалари орасида анкета ўтказганимизда, қуйидаги гуруҳлар мавжудлиги маълум бўлди: 1. Турли ўқув юртларини битирганлар – мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежида таълим олганлар. 2. Мактабни бир, икки ва ундан ортиқ йил аввал битирган ўқувчилар. 3. Турли чет тилларни ўқиганлар. Бундай шароитда барча талабаларга бир хил талаб билан ёндашиб бўлмайди. Шунинг учун олий мактаб курсини ўрганишга киришишдан аввал талабаларнинг чет тилни билиш даражаларини “тенглаштириш” зарур бўлади. Бу ишнинг моҳияти шундан иборатки, паст ўзлаштирган талабаларни етказиб олиш, кучли талабаларга мактабда эгаллаган амалий кўникма ва малакаларини такомиллаштириш назарда тутилади [41]. Корректив курс чет тил таълимида изчилликни амалга оширишга имконият яратади. Курснинг изчиллиги, биринчи галда, рецептив грамматикани ўрганишдаги кўникмаларни такомиллаштиришда. Бунда асосий эътибор мактабда ўрганилган грамматикани такрорлаш ва уни амалда қўллаш кўникмалари изчиллигига қаратилади. Изчилликни таъминлаш мактабда ўрганилган лексикани йўқотмасдан, уни тўлдиришга ҳаракат қилишдан иборат бўлади.

www.arxiv.uz Демак, олий ўқув юртининг дастлабки босқичида қисқа такрорий курснинг бўлиши талабаларнинг мослашишлари ва олган билим, кўникма ва малакалари замирида янгиларини ўрганишга имкон яратади. Чет тил ўқитишда ана шу жиҳатларни ҳам ҳисобга олган ҳолда ўқув жараёнини ташкил этиш изчиллик принципини амалга оширишга ёрдам беради. Мактаб – олий ўқув юрти таълим жараёнини ва маҳсулини атрофлича ҳисобга олиш ва умумлаштириш етук мутахассисларни тайёрлашга замин яратади.

O'xshashlar

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси

Чет тили таълимида давлат таълим стандартлари

Чет тили таълимида ўқувчиларни фаол лугатини шакллантириш

Олмон тили дарсликларида изчилликнинг таъминланганлиги

Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили