Чет тил таълими мазмунида изчилликка эришиш ҳолати - Tilshunoslik - Referatlar

Чет тил таълими мазмунида изчилликка эришиш ҳолати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Чет тил таълими мазмунида изчилликка эришиш ҳолати Режа: 1. Тил материали тақдимотида изчиллик нинг таъминланиши 2. Чет тилда нутқ фаолияти турларини изчил ўргатиш 3. Нутқ мавзулари тақдимотида изчилликка эришиш

www.arxiv.uz Тил материали тақдимотида изчилликнинг таъминланиши Ўқув предмети фан асосларини умумий кўринишда сақласа, дидактик система материалнинг жойлашиши, ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари ва билим савиясини ҳисобга олади. Фақат таълим мазмунигина ёшларнинг онгини, дунёқарашини ривожлантириши, миллат ва мамлакатлар маданиятига қўшилишига имкон яратади. Сўнгги йилларда мамлакат ҳаётидаги ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар таълим мазмуни долзарб масалалардан эканлигини кўрсатди. Шу билан бирга, чет тил таълими мазмунига ҳам ушбу ўзгаришлар ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Таълим мазмунини белгилаш учун “нимани ўқитамиз”, “нимани ўргатамиз”, деган саволларга жавоб бериш лозим. Таълим мазмунини тушунтиришда баъзи методистлар тил материалинигина назарда тутадилар (В.С.Цетлин). Бошқалари таълимнинг мазмунига тил материалларидан ташқари, нутқий кўникма ва малакаларни ҳам киритадилар (И.Д.Салистра). И.Л.Бим “ўқув предметининг мазмуни” ва “таълимнинг мазмуни” тушунчаларини фарқлашни таклиф қилади. А.А.Миролюбов, И.В.Рахманов, В.С.Цетлин: “таълимнинг мазмуни” деганда, − 1) тил материали; 2) кўникма ва малакалар; 3) мавзулар; 4) матнлар; 5) она тилида бўлмаган чет тил тушунчаларини назарда тутадилар. Кейинги йилларда дидактлар билан бир қаторда, методистлар ҳам таълимда изчилликни таъминлаш масаласига жиддий эътибор қаратмоқдалар. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, дидактика ва фанларни ўқитиш методикаси, шу жумладан, чет тил ўқитиш методикаси орасида кўпгина номувофиқликлар учрайди. Педагогика фанининг қўлга киритаётган улкан ютуқлари ҳамма вақт ҳам чет тил ўқитиш методикасида, ўқитувчиларнинг иш фаолиятида ўзининг ёрқин ифодасини топяпти, деб бўлмайди. Фикримизнинг исботи сифатида,

www.arxiv.uz педагогикада ушбу масалага оид адабиётларнинг кўплиги-ю, чет тил ўқитиш методикасида эса уларнинг ниҳоят даражада камлигини қайд этиш мумкин. Таълим мазмуни методик тушунча сифатида тадқиқотчилар томонидан турлича талқин этилади. Таълим мазмуни ўқув предметининг мазмуни билан бир хил ҳодиса эмас, ўқув жараёнида тарбиявий масалалар ҳам ҳал қилиниши керак, деб фикр билдирувчилар ҳам бўлган. Таълим мазмунини ўзлаштириш жараёни ҳар бир шароитда ўзига хос кечади. Таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришнинг омили ўқув материали мазмуни ва методларини ўрганиш/ўргатишдаги изчиллик орқали белгиланади. Таълим мазмунининг уч компонентлиги, яъни нутқ мавзулари, нутқ кўникма ва малакалари, тил материали ўқувчи ва талаба томонидан яхлит ўзлаштирилиши ёзилган [29; 51]. Чет тил таълими мазмунида изчиллик принципини ташкил этиш ўқитиш мазмунининг ҳар бир компоненти бир-бирига мантиқий асосланиши билан бирга ўзаро боғлиқ ҳолда олиб борилишини, уларнинг алоҳида ажратиб кўрсатилиши ва уларда изчилликнинг таъминланиши заруратини, шу ёки бошқа ўқув муассасаларида таълим мазмуни элементларининг такрорланишларига йўл қўймасликни назарда тутади. Чет тил ўқитиш мазмуни ўқувчилар ўзлаштиришлари хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда танланади, тақсимланади, таснифланади ва ўрганиш учун тақдим этилади. Танлаш, тасниф, тақсимот ва тақдимот босқичлари муайян методик мезонлар ёрдамида амалга оширилади. Маълум бир фан бўйича таълим мазмунини танлашда ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари, лаёқатлари ва тил тажрибалари билан биргаликда, танланган материалларни ишлаб чиқилган мезон (қоида)лар асосида изчил жойлаш- тириш талаб этилади. Чет тил ўқитиш мазмунини танлашда уч тамойилдан фойдаланилмоқда:

www.arxiv.uz Биринчи тамойил ўқув дастурида кўзда тутилган “мақсадларни амалга ошириш учун ўқитиш мазмунининг етарлилик” номи билан юритилади. Мазкур тамойилнинг маъноси шундан иборат-ки, танлаб олинган мазмун нутқий кўникмаларни шакллантириш учун етарли бўлиши керак. Бу тамойил аниқ таълим муассасаси шароитига ва фанга ажратилган соатга мос бўлиши керак. Иккинчи тамойил белгиланган таълим шароитида ушбу мазмунни ўзлаштириш учун имкониятнинг мавжудлиги ҳисобланади. Шароит (синфда ўқувчилар сони, дарсларнинг ҳафталик миқдори) ўқувчиларга ўқитиш мазмунини эгаллаш имконини яратишга кўмаклашади. Таълим мазмунини танлашдаги учинчи тамойил – ўзлаштиришнинг рецептив ва репродуктив хусусиятларини ҳисобга олиш. Шунга кўра бу тамойил таълимнинг барча компонентларига тааллуқли. Чет тил ўқитиш мазмунининг асосий таркибий қисмларидан тил материали – лексика, грамматика ва талаффузни ўз ичига олади. “Ўқув материалларини мустаҳкам хотирада сақлаб қолиш, айни дарс жараёнида баён қилинаётган ўқув материалларини тизимли ва онгли ўзлаштирилишига боғлиқ. Аввалги машғулотларда ҳосил қилинган билим, кўникма ва малакалар анча мураккаброқ материални ўзлаштириб олиш учун пиллапоя, база бўлиб хизмат қилади”. Чет тил муаллими тил материалини системали эмас, балки “нутқ учун зарур ва кифоя” қонуниятига риоя қилиб ўргатади. Масалан, ҳарфлар алфавит тартибида берилиши шарт эмас. Тил бирлигини ўргатиш тартиби нутқ эҳтиёжига қараб белгиланади ва оғзаки нутқда ишлатилишига қараб тақдим этилади. Лексика, грамматика ва талаффуз бирликлари системали тақдим этилмайди. Ҳар қандай бирлик нутқий материалда учрашига қараб тақдим этилади. Масалан, артикл тушунчаси. Бундай вақтда оғзаки нутқда артиклни эркин қўллаш ва унинг контекстдаги маъносини тушуниш кўникмасини ўстиришга қаратилган машқларни бажариш талаб этилади.

www.arxiv.uz Тил материали дастурда ДТСга асосан ҳар бир синф учун алоҳида берила ди . Тил материали орасида кўпроқ мунозарабопи типовой жумлалардир. Унинг номини турли муаллифлар турлича аташади. Баъзилар “гап”, “модель” деб аташса, бошқалар “нутқ намунаси”, “гап структураси” номлари билан алмаштирадилар. Бизнингча, тил материалини бир-бирига мантиқан боғланган жумлаларда бериш маъқулга ўхшайди. Жумла тузилишини секин-аста кенгайтириб бориш орқали ўқувчининг нутқ кўникма ва малакалари шакллантириб борилади. Хусусан, тил материалини ўргатишда ўқувчининг тил тажрибаси, ёш хусусиятлари ҳисобга олинади. Тил материалини ўргатиш мазмунида тегишли вақт ва куч талаб этадиган тил ҳодисаларини танлаш ва махсус машқлар бажариш изчиллик принципига хосдир. Чет тил таълимида тил материалининг тизими қуйидагича бўлади: a) ўрганилаётган тилнинг у ёки бу формасини аниқлаш; б) тил материали устида ишлашда материалнинг психологик жиҳатига эътиборни қаратиш; в) тил материалининг жойлашишида изчилликка амал қилиш. Тил материалини тақдим этиш, ўргатишни изчил ташкил этиш деганда, тилнинг турли аспектлари орасида ўзаро алоқани ўрнатиш, кўникмаларни эгаллашда муҳим аҳамият касб этадиган ҳаракатларни аниқлаш, ўргатиш кетма-кетлигини топиш кабилар англанади. Ўқитиш жараёнида тил материалини қўллаш туфайли нутқий (рецептив ва репродуктив) малакалар ҳосил қилинади. Тил материали (лексика, грамматика, талаффуз) методик таҳлил учун ажратилади. Нутқда улар бўлинмас объект тарзида қўлланилади. Т ил материалининг тақдим қилинишида қуйидагиларга аҳамият берилади: - машқларда тил материалининг яхлит берилиши ; - нутқий жараён да материални изчил (тадрижий) эгаллаш; - кўникмаларни босқичма-босқич ҳосил қилиш (П.Я.Гальперин);

www.arxiv.uz - янги материалнинг ўрганилган материал билан боғланганлиги ни таъ - минлаш ; - машқларнинг қийинчилиги ва турлари бўйича амалга оширилиши. Тил материалини танлаш, тақдим этиш ва нутқда қўллаш изчиллиги таълим мақсадига бўйсундирилади. Тил материали актив (репродуктив) ва пассив (рецептив) тарзда ўзлаштирилади. Актив луғат ўқувчи ўз фикрини чет тилда баён этаётганида ва ўзгалар нутқида қўлланганда тушуниладиган луғатдир. У кундалик мулоқотда эркин қўлланиладиган миллий тилнинг бўлаги бўлиб, умумхалқ сўзларини қўллаш билан бирга касбий атамаларни ҳам ўз ичига олади. Пассив луғат идрок этиб тушунишга мўлжалланган бўлади. Пассив луғатга жонли кундалик мулоқотда кам қўлланиладиган тил соҳибига таниш бўлган сўзлар киради. Актив ва пассив луғатни ўргатишда ҳам изчилликни кузатиш мумкин. Одатда актив ўзлаштирилган тил материали пассивга ўтиб кетиши кузатилади, лекин пассивдан актив га ўтмайди. Актив луғатни тўртала нутқ фаолияти турларида изчил қўллаш лозим бўлса, пассивни тил материалини ўзлаштириш чоғида изчил тарзда машқ қилиб бориш мақсадга мувофиқдир. Лексиканинг тақдимотида энг қийин лексик бирликларга алоҳида эътибор қаратилади. Қийинчилик сўзнинг шаклида, маъносида ёки қўлланишида кузатилади. Янги лексика оғзаки нутқда тақдим этилади, сўнгра ўқувчилар тегишли лисоний ва нутқий машқларни бажаришади. Лексикани ўргатиш машқлар ига мисол лар келтирамиз: - таниш ва нотаниш контекстда сўзлар ма шқи; - сўзнинг кўп маънолилиги ни ўргатиш машқлари ; - саволларга жавоб бериш машқлари; - янги сўзларни нутқий фаолиятда қўллаш машқлари. Лексик материал шаклан ҳамда маъно жиҳатидан умумлаштирилиши мумкин. Масалан, кучли феълларнинг ўтган замон ( Präteritum) ва сифатдош

www.arxiv.uz II (Partizip II) шакллари олмон тили ўрганишнинг илк даврида якка-якка лексик бирликлар тарзида ўрганилади, кейинчалик уларнинг миқдори оша боргач шакллар муштараклиги ойдинлашади: lesen – las – gelesen; schreiben – schrieb – geschrieben; fahren – fuhr – gefahren. Изчилликда аввал ўзлаштирилган билим, кўникма ва малакалар янгиларини эгаллаш жараёнида бир-бирига бевосита боғлиқ тарзда, олдингилардан фойдаланган ҳолда тақдим этиш назарда тутилади. Мисол учун: “ lang ” сўзи ўргатилса, матнни ўқишда унинг семантик хусусиятидан фойдаланиб, “ kurz ” сўзини мустақил фаҳмлаш мумкин. Изчиллик – дидактик принцип ҳисобланади. “Таълимда изчилликка риоя қилиб ўқитиш лозим, токи бугун ўрганилган билимлар кеча ўрганилганларни мустаҳкамласин, эртага ўрганиладиганларга замин ҳозирласин”. Биринчи дарсдаёқ ўқитувчи ўқувчиларга Steht auf! ( aufstehen - ўрнидан турмоқ), Macht bitte, die Tür zu! ( zumachen - ёпмоқ) сўзларини имо-ишора орқали тушунтириб боради. Ажраладиган олд қўшимчалар тўғрисида содда қоида берилгандан кейин abtrocknen, anziehen, ausziehen сўзлари ўқувчиларда қийинчилик туғдирмайди. Энди улар ажраладиган олд қўшимчали феълларни нутқда ишлатишлари учун аввалдан таниш бўлган сўз ва ибораларни эслашлари кифоя. Умумлашма (содда қоида) ўзлаштирилгандан кейин, ўрганиладиган феълнинг ўхшаш шакллари ўта қийинчилик туғдирмайди, олмон тилида ҳосил бўлган тажриба кўмагида уларни мустақил танлаш шароити вужудга келади. Ўқитиш мазмунига кирган феъл шакли ҳақидаги умумлашма навбатдаги шаклан ўхшаш феъл ҳодисаларини потенциал тил бирлиги сифатида ўрганишга замин яратади. Рецептив эгаллашда улар потенциал ҳодиса, чунки уларни фақат таниб олиш мумкин, бироқ (ре)продукцияда ўрганиш учун мустақил қўллаш кўникмасини махсус шакллантириш талаб этилади. Масалан; эргаш гапли қўшма гапларда бош гап мустақил, эргаш гап унга тобе бўлиши, эргаш гапнинг кесими доимо гапнинг охирида келиши машқ қилинади. Мисол учун:

www.arxiv.uz Ich bin überrascht, daß viele nur einmal pro Woche lernen. Viele lernen nur einmal pro Woche, weil sie keine Zeit haben. Sie haben keine Zeit, weil ---------------------- . Passivда werden ёрдамчи феълининг тегишли замон шакллари ва асосий феълнинг Partizip II шакли машқ қилинади. Die Brücke wird gebaut. (Präsens Passiv) Die Brücke ist gebaut worden. (Perfekt Passiv). Ҳар бир грамматик ҳодисанинг бир, икки ёки уч (вазифа, семантика, шакл) томони грамматикани ўргатиш мазмунидан жой олади. Мактабда тил ўргатиш амалиётидан маълумки, айрим ҳодисалар ўқувчи тил тажрибасининг ижобий кўчиши муносабати билан қийинчиликсиз ўрганилади. Масалан, отнинг кўпликда қўлланилиши, қаратқич келишигининг вазифаси ва бошқалар. Ўрганилаётган грамматик материал/мавзу турли хил машқлар бажариш орқали мустаҳкамланади. Биринчи курснинг дастлабки машғулотларида грамматикани ўргатиш, мактабда ўрганилган материални системалаштириш (тартибга солиш) асосида амалга оширилади. Кўпгина грамматик кўникмалар мактаб, лицей ёки коллеж ўқувчиларида етарлича шаклланма- ганлиги сабабли, улардаги қийинчиликларни аниқлаш зарурати туғилади. Бунинг учун ўқитувчи дарс давомида ўқувчилардаги тил қийинчиликларини ўз вақтида аниқлаб, шунга қараб ёндашса, мақсадга мувофиқ бўлади. Ўрта мактабда қийин грамматик ҳодисаларга ўтган замон ( Perfekt , Plusquamperfekt )нинг ясалиши, мустақил феълнинг қайси ёрдамчи феъл билан ишлатилиши, ўрта мактабдан кейинги таълим муассасаларида эса шарт майли ( Konditionalis I, II ), аниқ нисбатда келаси замон ( Futur II Aktiv ) ва ҳ.к. киради. Ўқувчи ёки талабанинг она тилиси бунга салбий таъсир кўрсатади, яъни интерференция ҳодисаси рўй беради. Қийинчилик алоҳида махсус машқлар бажариш, куч ва вақт сарфлаш орқали бартараф этилади. Она тили ва чет тилда фарқ қиладиган лисоний ҳодисалар мавжудлиги оқибатида қийинчилик келиб чиқади, ўқувчилар хатога йўл қўядилар.

www.arxiv.uz Масалан, ўқувчилар олмон тилида ўтган замонни қўллашда ёрдамчи феълни ёки сифатдошни тушириб қолдирадилар. Олмон тилидаги Perfekt ёки Plusquamperfekt ни ўрганиш чоғида асосий феълнинг ёрдамчи феъл билан ишлатилиши, ёки Partizip II нинг ясалиши ўқувчи ва талабага жиддий грамматик қийинчилик туғдиради. Тегишли машқлар бажариш орқали қийинчиликлар бартараф этилади ва олмон тилига хос бўлган кўникмаларни шакллантиришга эришилади. Грамматикани ўргатиш мазмуни ўқув дастурида тавсия этилади. У ўрта методик мезонга кўра (ўқувчининг она тили ва иккинчи тилдан тўпланган грамматик тажрибаси, чет тилдан йиғиладиган тажриба ва уларнинг грамматик ҳодисалари назарга олиниб) танланади. Ўқувчилар биринчи босқичда ўзлаштирган тил материаллари асосида ўз билимларини иккинчи босқичда янада оширадилар. Актив грамматик минимумга барча нутқ фаолияти турларида қўлланиладиган ҳодисалар киради. Грамматикани ўргатиш лексика ва талаффуз билан узвий алоқадорликда олиб борилади. Ўқитиш мазмунига кирган феъл шакли ҳақидаги умумлашма навбатдаги янги, шаклан ўхшаш феъл ҳодисаларини потенциал тил бирлиги сифатида ўрганишга замин яратади. Янги грамматик ҳодисалар ҳам турли машқлар системасида изчил ўргатиб борилади. Аксинча, ўқувчилар ва талабалар gebieten (буюрмоқ) , gedenken (эсламоқ, хотирламоқ) , gefallen (ёқтирмоқ) , gebrauchen (қўлламоқ) феълларини қайси шаклда эканлигини ажрата олмай қоладилар. Чунки, бу феъллар бир қарашда Partizip II га ўхшайди. Грамматик кўп маънолилик ҳодисалари алоҳида қийинчиликларни келтириб чиқаради. Бу кўпинча чет тил матнини мустақил мутолаа қилишда, грамматик шаклларда кўмакчи сўзларнинг маъноларини англаб олишда, гапда уларнинг изчил жойлашиши, шаклларнинг бир-бири билан мос келиши, уйғунлашувини билиб олишда намоён бўлади. Шунинг учун кўмакчи сўз ва грамматик шаклларнинг у ёки бу вазифасини, сўзнинг

www.arxiv.uz контекстда жойлашишининг шаклий белгиларини аниқлаш, уларни тез ва аниқ билиб олиш, олмон тилида гапнинг тузилиши (конструкцияси)ни билиш, матнни тез тушуниб олиш ва тўғри таҳлил қилишни таъминлайди. Олий мактабда талабаларга грамматикани ўргатиш мактаб, лицей ёки коллежда ў рганил ган материал билан узвий боғланади. Т ил материаллари нутқ фаолияти турларида оғзаки ва ёзма тарзда изчил машқ қилинади. Ўқитишнинг дастлабки босқичида оғзаки нутқни ўстириш билан кўпроқ шуғулланилади, шунинг учун грамматик ҳодисалар устида ишланганда ҳам оғзаки шакл ёзма шаклдан олдин келиши табиийдир. Оғзаки тушуниб идрок этилмаган материал асосида грамматик кўникмаларни шакллантириш анча қийин кечади, чунки грамматик кўникмаларни шакллантириш машқларининг кўпчилиги кўрув таянчини талаб қилади. Масалан: Ich habe d as Bild gesehen. Ich habe d as Bild nicht gesehen . Бинобарин, оғзаки нутқнинг олдин келиши грамматик кўникмаларни шакллантириш ва малакаларни ўстиришда тайёрлов хизматини ўтайди, грамматик кўникмалар эса олмон тилини ўргатишда кўриш тимсолига таянган ҳолда, яъни ўқиш ва ёзув асосида шакллантирилади. Оғзаки ва ёзма нутқни ўзаро боғлаб, параллел ҳолда ўргатиш орқали репродуктив ва рецептив грамматик кўникмалар шакллантириб борилади. Нутқи й малакаларни эгаллаш жараёни рецептив ва репродуктив тарзда кечади. Рецептивда формадан функцияга, кейин семантикага ўтилади. Репродуктивда функция, семантика, кейин формаси , яъни нутқий таянчга кўра, тафаккурдаги тушунча қўзғалади. Тил материалини ўзлаштиришнинг репродуктивдан рецептивга қараб бориши мақсадга мувофиқдир. Репродуктив ўзлаштиришда ўқувчиларга фақат биргина ифодалаш воситаси бита маъно учун маълум қилинади, бирданига бир неча маъно таклиф қилиш ўзлаштиришни орқага суради [144] . Бундан ташқари, ўқувчиларнинг рецептив грамматик кўникмаларини шакллантириш ва малакаларни ўзлаштириш бўйича олиб борадиган ишлари

www.arxiv.uz репродуктив грамматик кўникмаларни шакллантириш ва малакаларни эгаллашда ҳам ёрдам беради. Бу хулосалар, олдин репродуктив ва ундан сўнг рецептив малакаларни ўстириш мақсадга мувофиқдир, деб ҳисоблашга асос бўлади. Шундай қилинганда куч ва вақт тежалади. Масалан, 7-синф дарслигининг 6-бетида янги лексик бирлик матнда берилган. Ўқувчи матн мазмунидан сўзнинг маъносини фаҳмлаб идрок этиб тушунади, яъни қабул қилади. Таълимнинг узлуксизлиги шароитида олдин ўзлаштирилган ўқув материалини такрорлаб боришдан ташқари янги (қўшимча) материал ўргатиш дидактик қонуниятлардан ҳисобланади. Чунки таълимнинг навбатдаги ҳар қандай босқичи дастурига муайян янгилик киритилади. Чет тилдан мактаб лексик-грамматик минимумига лицей ёки коллеж учун мўлжалланган лисоний бирликлар танланади, яъни янги-янги сўзлар ва грамматик ҳодисалар мажмуи ҳосил қилинади. Улар дарс соати миқдори билан мутаносиб ҳолга келтирилади. Мактабда ўрганилган лексик ва грамматик ҳодисаларни, олий ўқув юртида кенгроқ, муфассалроқ ўрганишни аудитория ва ундан ташқарида ўқиладиган матнлар миқдорининг ошиб бориши ва мазмунан мураккаблашиб бориши билан асослаш мумкин. Демак, лексика соҳасида миқдорий бойитиб бориш кузатилса, грамматик материалда ўрганилган ҳодисани кенгайтириш, айрим тафсилотларни қўшимча ўргатиш изчилликнинг етакчи принципларидандир. Чунончи, олмон тилидаги Perfekt, Plusquamperfekt ва Futurum Passiv мактабда жуда қисқа ўрганилади. Олий мактабда эса Passiv даги ҳамма замон шакллари тўлиқ ўтилади, чунки Passiv ни эгаллаш матнни ўқиб тушуниш, ундан керакли маълумотни олишда жуда муҳимдир. Бундан ташқари олмон тилини ихтисослик сифатида ўрганувчилар учун грамматика фан сифатида алоҳида амалий ва назарий тарзда ўргатилади. Мактабда талаффуз бўйича кўникма ва малакалар ривожлантирилади.

www.arxiv.uz Талаффузни ўргатишда қиёсий таҳлил, ўқувчиларнинг фонетик ва интонацион кўникмаларини ривожлантириб боришда техник воситалар ва турли методлардан оқилона фойдаланилади. Тил бирлиги эса луғат, лексик, грамматик, фонетик ва орфография (имло) бирликларидир. [dz], [ђ] товушлари рус синфидаги ўқувчилар учун қийин, аммо ўзбеклар учун осон талаффуз этилади: eng, Dinge, hängen . [i:] товушининг чўзиқ талаффуз қилиниши, масалан, sie, organisieren, studieren сўзлари ўзбек синф ўқувчилари учун қийин. Рус синф ўқувчиларининг тил тажрибасида мавжудлиги сабаб уларга осон. Умумий ўрта таълимда чет тил предмети чегараланган вақтда ўргати- лади. Шу сабабдан мактаб битирувчиларининг талаффузида камчиликлар бор, яъни улар товушларни нотўғри талаффуз қиладилар. Урғуни нотўғри қўядилар. Шунинг учун биринчи семестрнинг 4-5 машғулотида талабалар билан талаффуз устида иш олиб борилади. Кириш фонетик курсда техник воситалардан унумли фойдаланиш яхши самара беради. Мактабда ўқувчиларнинг талаффуз кўникмаларини шакллантириш вазифалари қуйидагилардан иборат: (а) тинглаш-эшитиш кўникмалари, яъни фонематик эшитув қобилиятини ўстириш, (б) талаффуз кўникмасини, чет тил артикулацион базаси (нутқ органларининг ишлаш тартиби)ни, сўз ва гап оҳангини автоматизм даражасида эгаллаш, (в) ташқи нутқнинг психо- физиологик асоси бўлган ички нутқни ўстириш. Талаффуз қилиш ва тинглаш кўникмалари бир пайтнинг ўзида ҳосил қилиб борилади, акс ҳолда нутқий мулоқот бузилиши юз беради. Мактабда талаффузни ўргатиш алоҳида аспект қилиб олинмайди, балки оғзаки нутқ ва ўқишни ўргатиш билан бир пайтда амалга оширилади. Бу ҳол чет тил фонемалари устида мувозий иш олиб боришни тақозо этади. Янги фонемалар ёки интонемаларни тақдим этиш изчиллиги ўқувчилар танишаётган мавзу ва нутқ намуналарига қараб белгиланади. Методикада қабул қилинган энг маъқул анъанага биноан, янги товуш талаффузининг ўргатилиши қуйидаги таълимий босқичлардан ўтади:

www.arxiv.uz 1. Муаллим ижросида нутқ намунасининг айтилиши. 2. Фонетик бирликни яхлит ва қисмларга бўлиб тинглаш. 3. Тинглаб ичида айтишдан талаффуз қилишга ўтиш. 4. Янги товушни аввал ўрганилганлари билан бириктириб айтиш. 5. Янги товушни сўзда айтиш ва ўзини назорат қилиб бориш. 6. Янги товушни жумлада муаллимга тақлидан талаффуз этиш. 7. Янги ўрганилган товушни мустаҳкамлаш. Ушбу товуш ёлғиз, сўзда, жумлада ва матнда машқ қилинади [31: 178-179]. Таълимда изчилликни таъминлашда қийинчиликларни бартараф этиш ҳам муҳимдир. Қийинчиликларни бартараф этишда тил ва нутқ машқларидан фойдаланилади. Нутқ машқлари тайёрланган ва тайёрланмаган бўлади. Булардан ташқари коммуникатив машқлар ҳам бажарилади. Ҳар қандай ҳолатда машқлар бажаришда мазмунга эътибор берилади. Кўп ҳолларда қийинчилик лексик бирликнинг қўлланишида бўлишига сабаб, сўз маъносининг она тили ва чет тилда мос келмаслигидир. Бундай вақтда сўзни изоҳлаш, тушунтириш талаб этилади. Масалан: zum Wohl! (Соғлиғингиз учун!), Taxi nehmen (таксида бормоқ) ва бошқалар. Бунинг учун оғзаки, ёзма, таржимали ва таржимасиз машқларни бажариш мақсадга мувофиқдир. Бундай машқларга мос, қолдирилган жойларни тўлдириш, берилган матнни ёки гапларни тугатиш, берилган сўзлар иштирокида гаплар тузиш, берилган сўзларни қўллаб саволларга жавоб бериш, таниш матн асосида матн ёзиш (эссе) ва шу кабилар киради. Тил материалини тушунтиришда қуйидагиларга аҳамият бериш талаб этилади: (1) янги материалга оид маълумотни билиш, (2) материалнинг қийин жойларига алоҳида аҳамият бериш, (3) грамматик қоида-кўрсатма ёки умумлашмани ўқувчиларга тушунарли тарзда таърифлаш, (4) грамматик материални методик жиҳатдан тўғри тақдим этиш, (5) намуналарда грамматик материалнинг қўлланилишини кўрсатиш. Тил материалини нутқда изчил қўллашга мўлжалланган машқлар тузишда қуйидагиларга аҳамият бериш талаб этилади: (1) аниқ тил

www.arxiv.uz ҳодисаларини ўзлаштиришдаги қийинчиликларни билиш, (2) машқлардан кўзланадиган мақсадни белгилаш, (3) машқларни тузиш принципларини билиш, (4) машқларнинг турлари ва хилларини билиш, (5) тил материалини нутқда қўллашда самарадорлиги юқори бўлган машқларни бажаришни уюштириш. Чет тилга хос бўлган малакаларнинг шаклланишига она тили ва иккинчи тилнинг ижобий (транспозиция) ва салбий (интерференция) таъсир кўрса-тиши амалиётдан маълум. Ижобий ва салбий таъсир сабабларини талабанинг тил тажрибасидан қидириш зарур. Буни ўқитувчи олдиндан билиши талаб этилади. Талабаларга лисоний ҳодисаларнинг тил ички қиёсий таҳлилини ўтказиш методлари ва усулларини ўргатиб борилади. Чет тил ўрганишда унинг бирликлари она тилидаги лисоний кўникмалар билан муносабатда бўлиши табиий ҳолдир. Тил материалларидан лексика ва грамматикани ўзлаштириш чоғида эшитиш-талаффуз кўникмаси шакллантирилади. Тил материалини нутқда қўллаш натижасида нутқий малакалар ҳосил қилинади. Тил материалининг изчиллик билан баён қилиниши ўқувчиларнинг узлуксиз ва тизимли суръатда мустақил иш олиб боришларини, келажак амалий фаолиятлари учун зарур бўлган билим, кўникма ва малакалар ҳосил қилишларини таъминлайди. Чет тил ўқитиш жараёнида тил материали асосида нутқ кўникмаларини шакллантириш малака ҳосил қилиш билан изчил ўзаро боғланган ҳолда олиб борилади. Мазкур таълим мазмуни компонентларининг алоҳида ажратиб ўрганилиши илмий таҳлил учунгина керак. Зеро, талаффуз, лексик ва грамматик кўникмаларсиз тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш, ёзув малакаларини ривожлантириб бўлмайди.

www.arxiv.uz Чет тилда нутқ фаолияти турларини изчил ўргатиш Нутқ малакалари/ нутқ фаолияти турлари (тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш, ёзув) таълим мазмунининг иккинчи таркибий қисми ҳисобланади. Чет тилда нутқ малакалари системасини яратиш ёки эгаллаш изчиллик принципининг моҳиятини ифодалайди. Чет тил таълим предмети сифатида миллий мактабда кўпгина вазифаларни бажаради, шулардан бири коммуникативлик асосий ўринда туради. Чет тилда оғзаки нутқни ўргатиш жуда мураккаб, кўп меҳнат талаб қилади. Чет тилни ўргатиш объекти нутқ фаолиятидир, унинг предмети эса фикр ҳисобланади. Айтиш мумкинки, нутқ фаолиятини ўргатиш мунтазам машқ қилишни, ўз фикрини чет тилда оғзаки баён қилиш малакаларини эгаллашни талаб қилади. Чет тил таълими жараёнида мулоқот воситалари ва нутқ малакаларини эгаллаш вазифаси асосий ўринни эгаллайди. Ҳар қандай кўникма амалиёт натижасида малакага айланади, яъни ўқувчи ўқишни ўқиш, гапиришни гапириш орқали ўрганганидек, мулоқот қилишни мулоқот қилиш орқали ўрганади. Нутқ кўникма ва малакалари нутқий машқлар, аниқ коммуникатив вазифалар ва топшириқларни бажариш орқали шаклланади. Нутқ машқлари кундалик ахборотни, аниқ воқеа- ҳодисалар ва ўқувчиларнинг ҳаёт тажрибаларини ўзида мужассам этиши керак. Машқлар ижодий фаолиятни ривожлантиради, ўқувчиларни мустақил ишлашга йўналтиради. Турли мавзулардаги нутқий вазият ва мулоқотларни ташкил этиш ўқувчиларнинг фаоллигини оширади ва ўз фикрларини эркин айтишга ундайди. Чет тил таълимининг мақсади ўқувчи ва талабаларга тилни бевосита амалда қўллашга ўтиш ва кейинчалик уларни тил билан мустақил ишлашга тайёрлашдир. Тилдан мутахассислик бермайдиган олий ўқув юртида чет тил ўқитиш талабаларда умумпедагогик, ижтимоий-сиёсий ва мутахассисликка оид матнларни луғатсиз ва луғат ёрдамида ўқий олиш, ўрганилган материал

www.arxiv.uz асосида оғзаки суҳбатлашиш, ўзгаларга оғзаки ва ёзма ахборот бера олиш малакаларини ривожлантиришни кўзда тутади. Чет тил ихтисослигини ўрганувчилар тилшуносликка оид билимлар, тил кўникмалари ва нутқий малакаларни эгаллайдилар. Чет тил таълими жараёнида ушбу жиҳатлар мотивацион, операцион ва информацион машқлар бажариш орқали ўзлаштирилади. Таълим мазмунининг нутқ малакалари, яъни нутқ фаолияти турлари номли қисми ўқув дастурлари ва чет тил ўқитиш методикасига оид адабиётларда қуйидагича баён этилади: “Нутқ кўникмалари” (мактаб ўқув дастурида), “Малакаларга қўйиладиган талаблар”, “Нутқ малакаларига қўйиладиган талаблар” ва “Чет тилда нутқ фаолияти турларини эгаллаш кўрсаткичлари”. Кўникма ва малакани чет тил ўқитишга татбиқ этиб, кўникмани нутқ фаолиятининг автоматлашган қисми дейиш ва нутқ фаолияти турларининг лексик, грамматик ва талаффуз кўникмалари тушунчасини тавсия этиш мумкин. В.С.Цетлин чет тилда нутқнинг грамматик механизмлари уч қисмдан иборатлигини кашф этган: 1. Грамматик ҳаракатларни эгаллаш. 2. Тайёр материални ўзлаштириш. 3. Грамматик материалга оид умумлашмаларни ўрганиб олиш. Булардан асосийси грамматик ҳаракатларни ўзлаштиришдир. “Грамматик ҳаракат” деганда, В.С.Цетлин нутқ малакаларининг онгли автоматлашган қисми – кўникмаларни назарда тутади [82]. Нутқий кўникмалар деганда, тилнинг лексик, грамматик ва талаффуз томонини эгаллаш ва нутқ фаолияти турлари (тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш ва ёзув)да қўллаш тушунилади. Чет тилда нутқ кўникма ва малакалари системасини яратиш ёки эгаллаш изчиллик принципи моҳиятини ифодалайди. Гапириш, тинглаб тушуниш, ўқиб тушуниш, ёзма ахборот бериш дастурда тавсия этилади.

www.arxiv.uz Саволга жавоб қайтара олиш, ўзга шахс нутқини идрок этиб тушуна олиш кабилар машқ қилинади. “Кимни ўргатамиз?” – ўқув фаолияти субъектининг индивидуал- психологик сифатлари (чет тилда нутқ ўрганиш қобилияти, мотивация, “қандай ўқитиш” таълимнинг метод, усул, шакллари ва муаллим хусусиятларини), “нимани ўргатиш”да эса таълим объекти бўлмиш чет тилни коммуникатив, адаптив ва моделлаштириш даражасида эгаллаш назарда тутилади. Таълим самараси ушбу таркибдаги методик ҳодисаларнинг ўзаро алоқаси чоғида содир бўлиши билан белгиланади. Тинглаб тушунишни ўргатишда алоҳида машқлар бажарилиши ва махсус вақт ажратилиши кўзда тутилади. Чет тил ўқитишнинг биринчи соатидан бошлаб, то ўқувчи мактабни тугатгунга қадар, тинглаб тушунишни ўргатиш давом этади. Дарс бошланишидаги чет тил сунъий муҳитини яратишда тинглаб тушунишга мўлжалланган машқлардан фойдаланилади. Ўқувчига тинглаб тушуниш жараёнида қуйидагилар ўргатилади:  сўз ва сўз бирикмаларининг шаклини ва грамматик структураларни фарқлай олиш;  нутқ намунасини тинглаб, фаҳмлай олиш;  эшитиш хотираси ҳажмини ўстириш;  ўрганилган тил материалини турли бирикмаларда тушуна олиш;  техник воситаларга ёзилган нутқни тушуниш;  бир карра айтилган фикрни фаҳмлаш;  мўътадил (ўқув дастурида қабул қилинган) тезликдаги нутқни тушуниш;  аудиоматнда нотаниш лексик бирликлар бўлишига қарамай, унинг умумий мазмун ва моҳиятини илғаб олиш [31: 196-197]. Нутқ малакаларини шакллантиришда изчиллик принципи алоҳида аҳамиятга эга ва у дидактик, психологик, лингвистик ва соф методик омиллар кўламида амалга оширилади.

www.arxiv.uz Тинглаб тушуниш машқлари изчиллиги қуйидаги тартибда кечади: - аввалги мавзу/матнга асосланган ҳолда матн олди машқлари бажарилади; - бевосита тинглаш ва тушуниш машқлар и ўтказилади; - матндан кейинги бажариладиган лисоний ва нутқий машқлар бери- лади. Биринчи гуруҳ машқлари тавсия этилаётган аудиоматнни тушуниш жараёнига таъсир қилади. Ассоциограмма тузиш, визуал воситаларни қўллаш, фотосуратлар, мусиқа жўрлиги, овозлар, матнга мос расмларни намойиш этиш каби машқлар тавсия этилади. Иккинчи тоифада тинглаб тушуниш жараёнини бошқариш машқлари бажарилади. Бундай машқлардан кенг тарқалганлари: (а) матндаги ташлаб кетилган жойларни тўлдириш ( Lückentext ); (б) олдиндан тайёрланган жадвал асосида бажариладиган машқлар ( Raster) ; (в) тарқатма материаллардан фойдаланиш ( Wortliste ); (г) расм асосида тингланган матн мазмуни бўйича баён ёзиш ( visuelles Diktat ) ва (д) изчилликни йўлга қўйиш ( Konsequenz ). Учинчи гуруҳга идрок этиш, фаҳмлашга таъсир қилмайдиган машқлар киради. Булар тингланганни назорат қилиш учун хизмат қилади. Матнни тўғри тушунганликни назорат қилиш рецептив характердаги машқлар ёрдамида текширилади:  ҳа/йўқ ёрдамида саволларга жавоб қайтариш;  тестлар;  берилган саволларга жавоб бериш . Ҳаётий материал асосида тузилган матнни тинглаб тушуниш тил лаёқатини оширади ва мулоқот доирасини кенгайтиради. Тушуниб гапиришни ўргатишда тасдиқ ( Ist das …? ) саволларидан ташқари, аниқлик киритадиган саволлар ( Was ist das? Wie bitte? Sie meinen ...?) ни бериш характерлидир. Тинглаб тушунишни ўргатиш босқичлари қуйидагилардан иборат: а) тинглаш чоғида кутиладиган қийинчиликлар бартараф этилади; б)

www.arxiv.uz аудиоматнни тинглаш бўйича топшириқ берилади; в) тушунганлик топшириқ ёрдамида текшириб кўрилади; г) иккинчи, учинчи ва ҳ.к. маротаба тинглашга яна бошқа топшириқлар берилади; д) тушунганлик текшириб кўрилади. Тинглаб тушуниш гапириш билан ўзаро алоқаси рўёбга чиқадиган нутқий мулоқотнинг яхлит кўникмаси ҳисобланади. Тинглаб тушуниш билан гапириш, ўқиш билан тинглаб тушуниш ўртасидаги ўзаро боғлиқликни аниқлаш тингланган матн маъносини идрок этишни жадаллаштириш имконини беради. Тинглаб тушуниш гапиришни тайёрлайди, гапириш тингланган нутқни идрок этишнинг шаклланиши ва такомиллашиши жараёнига ёрдам беради. Мана шу боғлиқликнинг барчаси таълим жараёнида изчил рўёбга чиқади. Масалан: чет тилдаги сўз ва нутқ намунаси нутқда ўзлаштирилгандан сўнг, яъни гапиришда лексик кўникмалар (динамик стереотип) шакллангандан кейин уларнинг хотирада узоқ муддат мустаҳкам сақланиши таъминланади. Маълумки, гапириш ва тинглаб тушуниш жараёни оғзаки нутқнинг икки узвий боғланган томонларидир. Уларда ишлатиладиган лексик ва грамматик ҳодисалар умумийдир. Оғзаки нутқда изчиллик масаласи жуда муҳим, чунки олий мактабда талабаларнинг ўрганилган тематика бўйича савол-жавоб, тинглаб тушуниш, қисқа маълумот бериш малакаларини эгаллашлари талаб этилади. Ўқиш ва ёзувни машқ қилишда ҳам тинглаб тушуниш “иштирок” этади. Ўқиётган ёки ўз фикрини ёзма баён этаётган киши қўлланилган тил материалини тинглаб тушуна олади. Гапириш – нутқ фаолиятининг тури сифатида оғзаки фикр баён этиш демакдир. Чет тилда гапириш уч қисмдан иборат нутқий фаолиятдир. Даставвал гапиришга мойиллик (мотивация) бўлиши тақозо этилади. Ушбу тил воситасида фикр айтиш эҳтиёжи туғилади. Ундан кейин фикр изҳор этилади. Бунда хотирада тутиш (ассоциатив боғланиш), интерференция ва транспозиция ҳодисалари пайдо бўлади. Гапиришнинг учинчи қисми ижро этиш, яъни ташқи нутқда уни ифодалашдан иборат.

www.arxiv.uz Фикрни оғзаки баён этиш (гапириш)ни ўргатиш фикрни ёзма баён қилиш, ўзгалар нутқини идрок этиб фаҳмлаш (тинглаб ва ўқиб тушуниш) каби нутқ фаолияти турлари билан узвий боғланган ҳолда ташкил этилади. Масалан, дарсда ўқувчига аудиоматн эшиттирилади, ушбу аудиоматн юзасидан ўқувчиларга муаммоли саволлар берилади, яъни тинглаб тушуниш машқи гапиришга мойилликни юзага келтиради, ўқитувчининг саволлари эса фикр айтишга туртки бўлади. Демак, тинглаб тушуниш билан гапириш ўртасида изчиллик ўрнатилади. Фикрни оғзаки икки шаклда: якканутқ/монолог ва суҳбат тарзидаги жуфтнутқ/диалогда ифодалаш мумкин. “Монолог” ёки якканутқ – бир кишининг нутқи бўлиб, унда жумлалар мантиқан боғланган ҳолда изчилликда келади. Монологда нутққа тайёрланиш ва фикрни мазмунан изчилликда баён қилиш имконияти мавжуд бўлади. Ифодаланадиган фикр ва ғоялар таянч жумлалар воситасида аста- секин ривожлантириб борилади. Фикр-мулоҳазанинг маълум даражада тугалланганлиги нутқ намуналарида ифодаланади. Икки кишининг суҳбати “диалог” ёки жуфтнутқ дейилади. Диалог фақат муносабатгина эмас, балки савол-жавобнинг алмашиш натижаси ҳамдир. Шунга кўра диалогда фикр-мулоҳазаларда узилиш, яъни изчилликнинг бузилишига йўл қўйилади. Бу табиий ҳол. Юқорида айтиб ўтганимиздек, таълимнинг дастлабки босқичи, яъни V- VI синфларда гапириш муҳим таълимий вазифа ҳисобланади. Бу тўғрида биз юқорида (олмон тили дарслигини таҳлил қилганимизда) фикр юритдик. Якканутқ ва жуфтнутқда нисбатан узлуксизлик ҳукм суради, бирдан ортиқ жумла айтилади. Жумлаларнинг бир-бирига мантиқий тарзда боғланиши, асосланишида изчиллик таъминланади. Бинобарин, барча нутқ фаолияти турларида бўлгани каби гапиришда изчиллик машқлар бажариш орқали рўёбга чиқарилади.

www.arxiv.uz Якканутқ ва жуфтнутқ мактаб шароитида қуйидаги изчилликда ўргатилади: 1. Тайёрлов машқлари (мантиқий операцияларни алмаштириш, қайта тақсимлаш ва шаклини ўзгартириб айтишга, намунадан фойдаланиб жумла ёки матн тузиш). 2. Нутқий машқлар (таянч сўзлар, режа, сарлавҳа, ахборот манбалари, расм, диафильм, матн асосида гапириш кабилардан фойдаланиб фикрни баён этиш). 3. Тайёрланмаган нутқни ўргатиш машқлари (она тилидаги ахборотга ва аввалдан таниш бўлган ҳаёт тажрибасидан келиб чиқиб гапириш). Чет тилда якканутқ ва жуфтнутқни ўргатиш ўқув дастурининг асосий талабларидандир. Бинобарин, иккала шаклдаги нутқнинг ўзига хос томонларини муаллим билиши керак. Масалан, монолог учун тўлиқ жумлалар ва уларни изчилликда, мантиқан боғлиқликда қўллаш аҳамиятли бўлса, диалогда тайёр жумлалар, қисқарган (эллипс) гаплар кўпроқ ишлатилади. Она тили ва чет тилдаги ҳодисаларнинг қиёсий таҳлили ҳам ҳисобга олинади. Ҳар бир таълим босқичида ўзига хос хусусиятлар билан ўқиш амалиёти жорий этилади. Бошланғич даврда таниш материал асосида матн, ўрта босқичда таниш бирликлар ва қисман нотаниш сўзлар кирган матнлар, юқори синфларда эса кўпроқ потенциал луғат иштирокидаги матнлар ўқиш тавсия этилади. Матн билан ишлашнинг уч босқичи лингвометодикада мукаммал тадқиқ қилинган ва мактаб тажрибасида татбиқ этилган: (1) тайёрлов, (2) ўқиб тушуниш, (3) матндан кейинги босқич. Хулоса чиқариш, умумлаштириш, ғояни топиш, матн мазмунига муносабат билдириш ва изоҳлаш сингари малакаларни ишга солиб, ниҳоят, матн тушуниб олинади. Матн ўқиш олдидан аниқ ўқув топшириғи берилади. Ўқувчилар матн ўқиш чоғида уни бажариш билан машғул бўлишади.

www.arxiv.uz Ўқишдан кутиладиган мақсадни ҳисобга олиб, танишув, ўрганув, кузатув ўқиш турлари фарқланади. Амалиётда қўлланаётган учала ўқиш тури таълим босқичлари учун мана бундай тартибда тавсия этилади: бошланғич даврда – танишув ўқиш, бир маромда диққат билан ўқиш; ўрта босқичда – ўрганув ўқиш ва танишув ўқиш; юқори синфларда эса кузатув, танишув ва ўрганув ўқиш. Талабаларни матн устида ишлаганда бошиданоқ нафақат матн мазмунини гапириб беришларига йўл қўймасдан, уларни матндан янги маълумот ва ахборотларни олишга, ўз фикр-мулоҳазаларини эркин айтиш, матнга ўз муносабатларини билдириш, қарор қабул қилиш, хулоса чиқаришга ўргатиб бориш лозим. Шунинг учун ҳар бир матнни ўқиш олдидан талабаларга аниқ ўқув топшириғи бериб, уларни мустақил ишлаш ва эркин фикрлашга йўналтириб борилади. Янги матн устида ишлашдан аввал нотаниш сўз, сўз бирикмалари ва ибораларни ўзлаштириш учун тайёрлов машқлари ўтказилади. Оғзаки нутқ устида ишлашдан аста-секин матнга таяниб ишлашга ўтиш оғзаки нутқдан ёзма нутққа ўтиш, жумладан унинг элементларига ва яна қайта жумлага ўтиш йўлини осонлаштиради. Ўқиш малакаларини ҳосил қилишда ҳам Ж.Жалолов шакллантирувчи машқ туридан фойдаланишни тавсия этади. Масалан, матн мазмунини тушунишда, биринчидан, матндаги таянч сўзларга асосланиб, алоҳида маъно қисмлари фикран ажратилади, иккинчидан, бир нечта фикрий бўлаклар умумлаштирилади (синтез қилинади) ва ўзаро алоқалар ўрнатилади. Нутқий бирликларнинг шаклий кўрсаткичлари ва баён этилиш мантиғи асосида ушбу малака ҳосил қилинади. Учинчидан, матннинг каттаю-кичик мазмун қисмлари яхлит муносабати ўрнатилади, яъни умумий ғоя тушунилади. Хуллас, ўқишни ўргатишда лисоний (лексик, грамматик, талаффузга оид) кўникмаларни ҳосил қилиш машқлари ва нутқ малакалари (тинглаб тушуниш, гапириш, ўқиш, ёзув)ни ўстириш машқлари изчил бажариб борилади.

www.arxiv.uz Ёзма нутқ бошқа нутқ фаолияти турлари, тил материали ва нутқ мавзулари доирасида шаклланади ва тегишли хусусий малакаларга асосланади. Нутқ фаолияти тури сифатида ёзув малакалари қуйидаги кўник- малардан ташкил топади: (1) ҳуснихат ва имло кўникмаси; (2) гап тузиш кўникмаси; (3) ўз фикрини ёзма баён этиш кўникмаси. Ўрта умумтаълим мактабларининг бошланғич босқичида ёзув, имло, орфографик ва каллиграфик кўникмалар шакллантирилади ҳамда ёзувга восита сифатида қаралади. Ўрта мактаб ўқувчиси олдига ўрганилган тил материали доирасида қабул қилинган ёзув тартиб-қоидаларига риоя қилинган ҳолда диктантлар, ёзма фикр баён қила олиш, хат ёзиш, электрон почтадан фойдаланиш, шахсий иш қоғозлари тўлдира олиш, анкета, табрик қоғозларини ёза олиш, тинглаган ёки ўқиган матн юзасидан қисқача шарҳ (аннотация), реферат, маъруза ёза олиш вазифалари қўйилган. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ёзма коммуникатив кўникма ва малакаларни шакллантириш ўрта мактаб ҳамда олий ўқув юрти дастуридан фарқ қилади. Репродуктив тарзда нутқ фаолиятини эгаллаш тил материалини, аввало, қўллашни (вазифасини), сўнгра, маъносини (семантикасини) ва, ниҳоят, шаклини (ясалишини) ўрганиш тартибини тақозо этади. Рецептив эгаллашда бошқача йўл тутилади, яъни сўзнинг ясалиши, маъноси ва қўлланиши ўзлаштирилади. Масалан, бешинчи синф ўқувчиси (биринчи йил чет тил ўқияпти) муаллим айтадиган нутқ намунасини идрок этиб тушунади, тинглаб тушунгандан кейин ўзи айтади (гапиради). Оғзаки рецепцияда нутқ бирлигининг товуш шакли билан танишади, оғзаки (ре)продукцияда унинг қўлланилишини ўрганади. Шунинг ўзигина тил материалини нутқ фаолияти турларида ўзлаштиришнинг хусусий муаммоларини ҳал этиш зарурлигидан далолат беради. Нутқ фаолияти назариясидан маълумки, фаолият мазмунини ҳаракат ташкил этади. Ҳаракат, ўз навбатида, операциялардан тузилади. Операция ҳаракатнинг рўёбга чиқиш воситасидир. Операциялар системаси – ҳаракат

ein Buch ein Buch meinem Bruder ihmmeinem Bruder ihm es esschenk e schenk e schenk e schenk eIch Ich IchIchwww.arxiv.uz модели, уни бажариш алгоритмидир. Алгоритм – оддий операцияларни муайян изчилликда бажариш ҳақидаги аниқ кўрсатма бўлиб, алгоритмлар ёрдамида ўқувчилар грамматик операцияларни мустақил равишда тузадилар, қўллашга ўрганадилар ва тил бирликларининг шакл томонини эгаллайдилар. Масалан, Akkusativ ва Dativ ни нутқда қўллашга оид оддий операцияларни келтирамиз. Гапда Dativ келишиги Akkusativ дан аввал қўлланилади. (Die Dativergänzung kommt meistens vor der Akkusativergänzung ) . Агар гапда Akkusativ келишигидаги олмош бўлса, у Dativ дан аввал ишлатилади. ( Wenn die Akkusativergänzung ein Pron о men ist, steht sie vor der Dativergänzung ) . Алгоритмлар ёрдамида феълнинг мураккаб замон шаклларини, инфинитив группаларни, қўшма гап ва, ҳатто, пассивни нутқда қўллаш анча қўл келади. Aussage : Tee, denn mir nicht. Frage : Wo gestern und wo du schmeck t warst willsttrinke duIch

www.arxiv.uz jetzt hin? Ўқувчи ўзи мустақил юқоридагиларнинг алгоритмини тузиб олса, нутқда қўллашда хатога йўл қўймайди, ўқиган ва тинглаганда тушунган фикр-мулоҳаза- ларини, ғояларини олмон тилида эркин шакллантира олади. Қийинчиликларнинг олди олинади. Чет тилда нутққа йўналтирилган алгоритмик қоидаларгина берилади. Ушбу қоидалар нутқ фаолияти турларини эгаллашни осонлаштиради. Қоидалар икки турли бўлади: қоида-кўрсатма ва қоида-умумлашма. Қоидаумумлашма нутқни эгаллаш жараёнида тарқоқ ҳолда ўрганилган грамматик материалга оид оддий назарий маълумотдир. Қоида қисқа ва аниқ ифодаланган, мақсадга қаратилган бўлади. Хусусан, қоида нутқ кўникма ва малакаларининг шаклланишида ёрдамчи восита ҳисобланади. Алгоритмда қоида-кўрсатма берилади. Газета мақолалари билан ишлашда ҳам мақола устида ишлашнинг алгоритми – умумийдан хусусийга, яъни сарлавҳа – биринчи гап – абзацлар – тўлиқ (бутун) матн – машқлар бажарилади. Абзацлар мазмунини тушунишдан матннинг умумий мазмунини тушунишга ўтилади. Нутқ маъно ва мантиқ жиҳатидан қийинчиликларни бартараф этишга хизмат қилади. Мактаб шароитида ҳар қандай чет тил матни ички таржима жараёни билан изчил боғланади. Таржима тилларнинг ривожланиши учун зарур восита ҳисобланади. Таржимани ўрганиш-ўргатиш аниқ мақсад билан секин-аста изчилликда олиб бориладиган жараёндир. Аввал сўз, гап ва кичик матн устида ишлаш ўргатилади, сўнгра мураккаб, катта ҳажмдаги матнлар устида ишланади. Масалан, мактабда ўқувчиларга таржимани ўргатиб бориш изчиллигини кўриб чиқайлик: Биринчи босқичда, алфавитни яхши билиш, луғат билан ишлаш, таржима диктанти (сўзлар она тилида айтилади, ўқувчилар чет тилда

www.arxiv.uz ёзадилар), гап тузиш, сўзни ўрнига тўғри қўйиш, чет тилдан она тилига содда гапларни таржима қилиш (оғзаки ва ёзма бажариш) мумкин. Ушбу босқичда “G” ҳарфидан олдин ва кейин қандай ҳарф келишини, шу ҳарфдан кейин учта ҳарфни кетма-кет айтиш ва бошқалар машқ қилинади. Юқори босқичда мана шу машқнинг изчиллиги луғатдан сўзни топишда сўзнинг бош ҳарфини эмас, балки сўздаги иккинчи ва учинчи ҳамда бошқа ҳарфларни топиш, луғатга сўзни жойлаштиришни машқ қилдириш орқали таъминланади. Гапларга савол қўйиш, саволга матндан жавоб топиш, бир абзацни ўқиб, мазмунини тушуниб олиш, биринчи гапни ўқиб, унинг таркибидаги тил бирликларига қараб гапнинг турини ва тузилишини аниқлаш, масалан, боғловчилар ёки сўз тартиби, қўшма гап бўлса, бош гапни ва эргаш гапни аниқлаш, гап бўлакларини мослашувини таъминлаш машқларини бажариш орқали изчиллик амалга оширилади. Мазкур босқичда: яхлит матнни ўқиш ва унда гап нима ҳақида кетаётганлигини тушуниш, мазмунини она тилида сўзлаб бериш, абзацни таржима қилиш, таржимани мантиқан боғланганми ёки йўқми, текшириб кўриш, тил бўйича хатолар йўқми, маъноси аслиятдан олинганми ёки узоқлашганми, таржимани аслият билан қиёслаш. Тил ҳодисаларининг маъносини очишда таржимадан ва контекстдан фойдаланишга алоҳида эътибор берилади. Таржимани ўргатишда қуйидаги машқлардан изчил фойдаланиш яхши самара беради: а) сонларни ўқитувчидан кейин қайтариш (айтилган сонга бирни қўшиб, ўнни олиш); б) чет тилдаги учта сўздан иборат тузилган қаторни овоз чиқариб таржима қилиш; в) жумлани тугатиш; г) бирорта сана айтиш, ушбу сана билан қандай воқеалар боғлан- ганлигини айтиш;

www.arxiv.uz д) интервью парчасини , об-ҳаво маълумотларини чет тилдан она тилига таржима қилиш. Хуллас, чет тил ўрганиш/ўргатиш жараёнида ҳар қандай бажариладиган машқ ўзаро изчилликни тақозо этади. Барча машқлар бир- бирига боғланган ҳолда, яъни изчил тарзда бажарилганда, хоҳлаган мақсадга эришиш мумкин. Кўникма ҳосил қилиш учун бир хил шароитда қайта-қайта машқлар бажариш талаб этилади, малакани шакллантиришда эса шароитнинг ўзгариши ва машқларнинг изчил тарзда мураккаблашувига асосланган машқлар бажарилади. Кўникма ва малаканинг шаклланиши бир жараённинг ўзи ҳисобланади, “кўникма” ва “малака” тушунчалари турли босқич эмас, балки ушбу жараённинг турли жиҳатларидир. Изчиллик принципи нутқ учун зарур тил материали ва нутқ фаолияти турларини нутқ вазиятларида узлуксиз ҳар дарсда машқ қилиниши зарурлигини талаб этади. Албатта, бу иш нутқ мавзулари асосида олиб борилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Нутқ мавзулари тақдимотида изчилликка эришиш Чет тил ўқитишда таълим мақсадларига асосланиб нутқий мавзулар танланади. Нутқ мавзулари деганда, уларнинг мазмуни, яъни мавзудан келиб чиқадиган ахборот ҳисобга олинади. Мавзу ахборот учун асосий кўрсаткич ҳисобланади. Таълим қаерда, қачон ва қандай тарзда берилишидан қатъи назар, аввало, ахборот сингдириш демакдир. Ўқувчилар олиши ва етказиши мумкин бўлган ахборотларни ҳам методик таснифлаш имкони мавжуд. Чет тилда бериладиган ахборот ўқувчилар ёши, иқтидори ва қизиқишига мос, мавзулар доираси кенг ва тил материали асосида умумтаълимий, ривожлантирувчи ва тарбиявий йўналишда, ҳамда уларнинг умумий савиясини кўтаришга қаратилган бўлиши талаб қилинади.

www.arxiv.uz Хуллас, мавзу – ташқи кўрсаткич, ахборот эса – ички томон сифатида чет тил ўқитишнинг мазмунида ягона таркибий қисмни ташкил этади. Нутқ мавзуларининг замон ва маконда тақсимланиши таълимнинг амалий мақсадига мос бўлиши лозим. Жумладан, мактабда чет тил таълимининг биринчи босқичида оғзаки нутқ, иккинчи босқичда ўқиш мавзулари якуний мақсад саналади. Ўрта умумтаълим мактаблари чегараланган тематик минимум билан таъминланади. “Ўқувчи теварак-атрофи”, “Ватанимиз”, “Тили ўрганилаётган мамлакат” мавзулари оғзаки нутқ учун мўлжалланган. Ўқиш учун алоҳида мавзулар режалаштирилади. Улар бадиий, сиёсий, маданий-маиший ва спортга оид матнларни ўз ичига олади. Мавзулар секин-аста кенгайтирилиб, тўлдирилиб, яъни унга касбий (соҳавий) мавзулар қўшиб борилади. Ушбу нутқ мавзулари мактабда бир андозада ўргатилса, навбатдаги ўқув муассасасида улар, юкорида айтиб ўтганимиздек, ўзгартирилади, кенгайтирилади ва кўплаб мавзуларни ўз ичига олади. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқув дастурида “Фан”, “Инсон ва жамият”, “Маданият ва санъат”, “Меҳнат ва ишлаб чиқариш” мавзулари кўрсатилган. Чет тил мутахассислигини эгаллайдиган талабаларга нутқ мавзулари эркин, чет тилдан мутахассислик бермайдиган (нолисоний) факультет талабаларига қўшимча соҳавий мавзулар берилади. Ўрта умумтаълим мактаби дастурига мавзулар киритилишида “Ўқувчи ва унинг теварак-атрофи” методика мезонига суяниб иш кўрилади. Соддароқ қилиб айтганда, ўқувчи, аввалан, ўзи ҳақида, ўзига яқин кимсалар ва нарсалар ҳақида чет тилда (уйи, оила аъзолари, ўртоқлари, муаллими, мактаби ва синфига оид) фикр баён этиши, сониян, узоқроқ атроф масофа ҳақида (қишлоғи ёки шаҳрига оид) фикр юрита олиши ва, ниҳоят, ўз Ватани ва тили ўрганилаётган мамлакат ҳақида ахборот бера олиши ва ушбу ахборотни қабул қила олиши талаб қилинади.

www.arxiv.uz Ўрта умумтаълим мактабларида “Ўқувчи ва уни ўраб турган атроф- муҳит”, “Ватанимиз”, “Тили ўрганиладиган мамлакатлар” каби мавзулар асосий нутқ мавзулари ҳисобланади, − деб кўрсатилган. Ушбу кенг қамровли мавзулар лицей ва коллежларда бир мунча кенгайтириш ва ўзига мослаштиришни талаб қилади. Масалан: мактаб ўқувчиси теварак-атроф ҳақида чет тилда нутқий фаолият юритганида, “Мактабим”, “Синфим” каби кичик мавзуларни ёритсалар, лицей ва коллежда тегишли мавжуд ҳолатни ифода этадилар (“Лицейимиз” ёки “Коллежимиз” ва ҳоказо). Бошқа икки йирик мавзу ҳам шароитга кўра қўшимча кичик мавзулар билан тўлдирилади. Танлаб олинган мавзу ва унга оид матнлар ўқувчиларнинг ёши ҳамда қизиқишларига мос келиши керак. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ўрта мактабдаги мавзулар кенгайтирилади, тўлдирилади ва унга касбий (соҳавий) мавзулар қўшилади. Ўқиш учун умумлаштирилган мавзулар ўрин олади, яъни сиёсат, бадиий адабиёт, фан, маънавият, маданият ҳамда спорт кабиларга оид матнлар танланади. Касбий мавзулар академик лицей ва касб-ҳунар коллеж лари йўналишига боғлиқ равишда олинади. Иқтисод йўналишидаги академик лицей ва коллежларда касбий мавзулар иқтисодий ҳаётга оид (“Бозор иқтисоди”, “Кичик ва катта бизнес”, “Бозор муносабатлари” ва бошқалар), тиббиёт коллежларида соғлиқни сақлаш (медицина)га оид (“Тиббиёт”, “Жарроҳлик”, “Педиатрия” ва бошқалар) мавзуларни танлаш мақсадга мувофиқдир. Нутқий мавзулар миқдори 15та номни ўз ичига олади, бунда мактаб мавзулари ҳам ҳисобга олинган. Умуман олганда, тил олий ўқув юрти талабалари учун нутқ мавзулари маълум маънода очиқ тизим, деб қаралади, мактаб учун эса нисбатан ёпиқ тизим ҳисобланиши табиий, албатта. Нутқ мавзуларини танлашда ўқувчиларнинг ёши, уларнинг она тили ва иккинчи тилдан орттирган тажрибалари, қизиқишлари ҳисобга олиниши, кўпроқ ҳаётий, мамлакатимизда олиб борилаётган ишлар, давлат ва ҳукумат қарорлари, миллий урф-одатларимиз, қадриятларимиз, кундалик турмуш тарзимизни ифода этувчи мавзулар олингани маъқул. Жумладан, мавзулар

www.arxiv.uz чет мамлакатлар билан қиёслаб ўрганилиши лозим. Чет тил дарсларининг янада қизиқарли бўлиши мавзуларни танлаш ва тақдимотига боғлиқ. Т ил материали (лексика, грамматика, талаффуз) комплекс тарзда нутқ фаолияти турларида машқ қилинади, яъни нутқ д а қўлланилади. Янги материал ёки мавзунинг аввал оғзаки, сўнгра ёзма машқ қилиниши самаралироқдир, чунки бунда материал ҳамда мавзу хотирада узоқ муддат сақланади. Ўқитувчининг билимларни изчилликда, бир йўналишда баён қилиши ўқувчиларга ўқув предметининг тузилишини ва мантиқини чуқурроқ тушуниш, фаннинг бош ғояси ва асосий қоидаларини ажратиш, табиат ва жамият ҳодисалари ўртасидаги ички боғланишни аниқлаш имконини беради. М.Раупхўжаева ўз мақоласида “... ҳар уч мавзуни лексикаси жиҳатидан яқинлаштириб танлаганимизда кутилган самарадорликка эришиш мумкин”, деган фикрни билдиради. Мавзуларнинг уч-тўрт дарс/машғулот оралиғида бир-бирига боғлаб олиб борилиши, мантиқан асосланиши нутқ мавзулари тақдимотида изчилликни таъминланишини рўёбга чиқаради. Мактаб ва олий мактаб нутқ мавзулари тақдимотида изчиллик қуйидагича таъминланади. Масалан, мактабда “Кун тартиби” мавзуси ўтилади, унда ўқувчи кунбўйи, эрталабдан кечгача бўлган вақтда нима қилиши тўғрисида фикр баён этади. Олий мактабда эса талаба “Кун тартиби” мавзусида ўзининг ўқувчилик даврида кун тартиби қандай бўлганлигини ва ҳозир қандайлиги, таътилнинг ўзгарганлиги, дарслар, бўш вақтнинг камлиги ва бошқалар тўғрисида гапиради. Нутқ мавзуларининг аввалги мавзуга боғлаб, уни кенгайтириб, мазмунан бойитиб борилиши натижасида изчиллик юзага келади. Масалан: “Ўқиш ва дам олиш” нутқ мавзуси “Бизнинг университет”, “Талаба таътилда”, “Саёҳат” каби кичик-кичик мавзуларни ўз ичига олади. Асосий мавзу “Ўқиш ва дам олиш” бўлим ёки дарсга белгиланган барча нутқ мавзулари ва тил материали учун етакчилик қилади.

www.arxiv.uz Мавзу танланишида коммуникативлик, маданиятлараро мулоқот ва назариянинг амалиёт билан алоқаси асосий ўринда туради. Коммуни- кативликда турли хил вазиятлар, машқлар, ишбилармонлик ва ролли ўйинлар танланади. Маданиятлараро мулоқот кенг мушоҳада, мунозара асосида оғзаки нутқ (диалог, полилог, монолог)да ва мавзуга мос нутқий вазиятларда амалга оширилади. Ўқитиш жараёнида ўқув дастурида кўрсатилган мавзуларнинг ташқи томони унга мос мақсад ва мазмуннинг танланишидир. Мавзуни ички томондан таъминловчи мезонларга матн, грамматик материал ва машқлар киради. Мавзу ва тил материалининг шаклланиб бориши малакани таъминловчи омиллардир. Дарсда муайян мавзу ёки бўлимни ўтишда изчилликнинг таъминлани- шини назорат қилиб бориш талаб этилади. Биринчи дарсда талабаларга “Бизнинг университет” мавзуси тақдим этилаётганда, мактаб, лицей ёки коллежда ўтилган “Мактабимиз” ёки “Лицейимиз”/ “Коллежимиз” мавзуси эсга туширилади, такрорланади. Иккинчи дарсда уйга вазифа қилиб мустақил ўрганиш учун янги лексик бирликлар ва матн берилади. Учинчи дарсда берилган лексик бирликларга таянган ҳолда грамматика ва талаффузга оид машқлар нутқий мавзуга боғланади. Мавзу кенгайтирилади, чуқурлаштирилади. Тўртинчи дарс мустаҳкамлаш, умумлаштириш, муаммоларни ечиш, ғояларни илгари суриш, тавсия бериш билан тугалланади. Айниқса, бир ўқув йилидан иккинчи ўқув йилига, таълимнинг қуйи босқичидан юқори босқичига ўтишда изчилликни таъминлаш жуда муҳимдир. Нутқ мавзуларининг тақдимотида изчиллик тил материалларини ўзаро боғлиқликда нутқ фаолияти турларида машқ қилиш билан амалга оширилади.

www.arxiv.uz Биз Германияда чоп этилган “ Eurolingua Deutsch 2 ” ўқув қўлланмаси дан олмон тили (мутахассислик) йўналишининг биринчи, иккинчи курсларида қўшимча материал сифатида фойдаландик. Ундаги нутқ мавзуларининг бир йўналишда, изчил, ўзаро боғланган тарзда жойлашган- лиги, ҳаётий мавзуларга бойлиги талабаларни қизиқтирди, уларга маъқул бўлди. Мазкур қўлланмадаги нутқ мавзулари изчиллигига мисол келтирамиз: 1- дарс Ein Leben lang lernen. 2- дарс Lernen und Vergessen. 3-дарс Körper – Gesundheit – Krankheit . Ушбу дарслардаги машқлар изчилликда, муаммоли замонавий технология асосида тақдим этилган. Бир дарс/мавзу ичидаги машқлар изчиллигига эътиборни қаратмоқчимиз: 1 . Lernen nach der Schule. “Мактабдан кейинги ўқиш” сарлавҳаси остида рекламалар, коллажлар берилган. 1.1. Нимани ўқийдилар/ўрганадилар? Was kann man lernen? Қандай ўқийдилар/ўрганадилар? W ie kann man lernen? Талабаларнинг жавоблари қуйидагича бўлди: Man lernt neue Wörter; man lernt Gedichte auswendig; man studiert schwere Texte. Man lernt intensiv anhand Audio - und Videokassetten, CDs, man studiert in den verschiedenen Sprachkursen, bei den Privatlehrern, man lernt in den Bibliotheken und Lesesälen. 1.2. Ёшлар ўз мамлакатларида нимани, қандай, қаерда ўрганадилар? Wie, wo und was lernen Erwachsene in ihrem Land? Die Jugendlichen lernen die Fremdsprachen an den Universitäten, an den Hochschulen. Sorgfältig per Internet, mit Hilfe von den Deutschlektoren, im Sprachzentrum.

www.arxiv.uz 1.3. “Die Volkshochschule” матнини ўқиш ва гапларга мос келган сўзларни тўғри тартиб билан қўйиш. 2. Man lernt nie aus. 2.1. Нима учун талабалар курсларга келишади? Нима деб ўйлайсиз? Машқда берилганлар тўғрими? Аниқланг. Сабаб эргаш гапли қўшма гап ( weil-Sätze ) асосида мисоллар ва расмлар берилган. W arum kommen die Leute in die Volkshochschule? Lesen Sie die Aussagen. Was glauben Sie, ist richtig? 2.2 Нима учун курсга қатнамоқчисиз? Фикрингизни карточкаларга ёзинг ва уларни аралаштиринг. Ким қайси карточкани ёзганлигини топишга ҳаракат қилинг. Warum nehmen Sie an einem Kurs? Schreiben Sie Ihre Gründe auf Karten und lesen Sie vor. Versuchen Sie zu erraten, wer welche Karte geschrieben hat [1 03 : 10-11 ] . Машқлар изчилликда давом этади. Навбатдаги йирик мавзу “Ўрганиш ва унутиш” ( Lernen und Vergessen ), − деб номланган (18 бетда). 1. “ Unser Gedächtnis ” ва “ Ein Experiment ” мавзулари берилган. 2. “Wi ss en” феъли. 3. “ Pr ä teritum ” грамматик материалини мустақил ишлаб чиқиш. “ So arbeitet unser Gedächtnis ” матнида қизиқарли, айни вақтда ҳам таълимий, ҳам тарбиявий мақсадларни ўзида акс эттирган тажриба-синов тўғрисида фикр баён этилган, жадвалда тажриба-синов натижалари кўрсатилган, кейинги машқларнинг бирида “Сиз тажриба-синовни қандай баҳолайсиз?” ( Wie finden Sie das Experiment? ) мавзусида расмлар асосида баҳс-мунозара юритиш тавсия этилган. Грамматик материаллар ҳам мавзуга бўйсундирилган ва изчилликда тақдим этилган. Машқларнинг бирида шундай топшириқ берилган: “Ўқитувчи кофе ичишга кетди. Сиз Perfekt ни ўргангансиз, Präteritum ни мустақил ишлаб чиқа оласиз. Ғоялар, фикр-мулоҳазаларни Perfekt ва Präteritum да айтиш мумкин”.

www.arxiv.uz 3.1. Ўтилганларга таяниб, Perfekt да haben ва sein феълларини қўллаб иккита гап ёзинг. 3.2. Perfekt ва Präteritum. Матнларни таққосланг. Қачон Präteritum ни қўллайдилар? Қачон Perfekt ни? Матнлар талабага таниш бўлган аввалги матндан олинди. Демак, грамматик ҳодиса матнда берилди. Грамматик материал ўтилган грамматик ҳодиса билан боғланган тарзда тақдим этилди. Статик босқичдан динамик босқичга ўтиш жараёни кузатилди. 1. Қоидага бўйсунмайдиган haben ва sein феълларини шахс-сонларда туслаш кўрсатилган: ich war, hatte; du warst, hattest. 3.4. Матндан Präteritum да ёзилган ўнта гапни топинг ва дафтарингизга ёзинг. 3.5. Бирлик ва кўпликда феъл шаклларини тартиб билан жойлаштиринг ва таққосланг. 3.6. Жадвал ва қоидани мустақил ишлаб чиқинг . 3.7. lernen феълини дафтарингизга тусланг. 3.8. Аввал расмлар асосида гапиринг. 3.9. Ўзингизни синаб кўринг. Мамлакатингиз тарихини биласизми? “Wissen” (билмоқ) модал феъли Präteritum да туслаб кўрсатилган. 1. Wann? Wie oft? Wo? 2. Präteritum ва Perfekt замон шаклларини нутқда қўллаб суҳбат қуриш ( Singular, Plural). Ich war, hatte, fragte, arbeitete, durfte ва ҳоказо. Дарснинг сўнгида 27-бетда кейинги дарс (“ Körper und Gesundheit” ) мавзуси эълон қилинган, мактабда ўрганганларини қайтариш, яъни тана аъзолари, кўпгина сўзларни ўрганишлари ва янги ўқитиш технологиясини ўзларида синаб кўришлари кераклиги айтилган. Бунинг учун мазкур бетдаги машқ ва расмдан фойдаланиш тавсия этилган. Машқларнинг бирида “Қайси сўзларни сиз мусиқа ёрдамида тез ёки секин ўргандингиз ёки ҳали ўрганмадингиз?” саволи берилган бўлса, яна бир машқда, − “Уйқуга ётишдан аввал сўзларни қайтаринг ва кейинги дарсга ҳозирлик кўринг”, − топшириғи берилган.

www.arxiv.uz Ўқув қўлланмада мактабдаги нутқ мавзулари олий мактаб дастурига кўра кенгайтирилган. “ Wohnen ” мавзуси “ Meine vier Wände” номи билан аталиб, ўтилган мавзуни қисман такрорлаб, янги материал билан бойитилган, яъни унда турар жойлар, ижарага уй қидириш, жиҳозларни жойлаштириш тўғрисида фикр юритилган. Бошқа мавзулар ҳам ана шу тарзда олиб борилган, масалан: Zeitungsleser wissen mehr, Andere Länder, andere Sitten, Morgens wie ein König. Янги мавзу доирасида қўлланилмиш сўзларнинг аввалги мавзуда ишлатилган/ишлатилмаганлигига эътибор бериш тавсия этилади, чунки ўқувчи-талаба бир мавзу доирасидаги лексик бирликларни ўз нутқида эркин қўллай олиш имкониятига эга бўлади, уларда кўникмалар шакллангандан сўнг янги мавзуга ўтилади. Демак, мазкур қўлланмада дарслараро ва бир дарс/машғулот ичида изчиллик таъминланган. Ўтиладиган мавзу аввалги мавзуга боғланган ва шу машғулотнинг ўзида кейинги машғулотга замин ҳозирланган. Биз дарслик ёки ўқув қўлланма тузувчилар ва дарс олиб бораётган ўқитувчиларга юқоридаги дарслик ва ўзимиз тузган дарс ишланмалари асосида таълим мазмунида изчилликни таъминлашнинг самаралилигини тажриба-синовдан ўтказдик ва бунга амин бўлдик. Биринчи ва иккинчи босқичда чет тилдаги билимларни системали тарзда баён қилиш – уларнинг янгисини илгари ўрганганлари билан мантиқан боғлаш (а) ўқувчиларнинг тушунча ва тасаввурлари доирасини кенгайтириш, (б) нутқ намуналари асосида кўникмаларни шакллантириш, (в) жумлаларнинг лексик, грамматик, талаффуз томонларини ўрганиш, (г) ўқувчиларнинг мантиқий тафаккури, фикрлаш қобилиятларини ривожлантириш, (д) мустақил таҳлил қилиш, ўзлаштирилган фактларни тизимга солиш ва умумлаштириш орқали ўргатилади. Чет тил таълими мазмунига изчилликни татбиқ этиш орқали жуда кўп муаммолар ҳал этилади. Масалан, бир дарс учун машқлар изчиллигининг ишлаб чиқилиши, мактаб билан лицей/коллеж, ёки лицей/коллеж билан олий

www.arxiv.uz ўқув юрти ўртасида нутқий мавзулараро мантиқий боғланишни йўлга қўйиш орқали изчилликни таъминлашнинг ташкил этилиши таълим сифати ва самарадорлигини оширади. Ушбу бобда чет тил таълими мазмуни ва унда изчилликни таъминлаш муаммолари муҳокама қилинди. Изчиллик шундай алоқаларнинг ўрнатилишики, ҳар қандай кейинги материал аввалгини мантиқан давом эттириши муҳим ҳисобланади. Ўқитувчи берилаётган билимларни бойитишда ўрганилаётган кейинги материал мазмунининг тушунарлилигига ишонч ҳосил қилиши керак. Ўқитишнинг изчиллиги фақат ўқув материалларини мустаҳкамлаш, текширишда тафаккурни жиддий ва батартиб ривожлантиришнигина эмас, балки аввалги ўрганилганларни доимий равишда такрорлашни, улардан кейинги машғулотларда янги фактлар ва ҳодисаларни топиш, тушунтириш, уларни таққослаш, турли масалаларни ҳал қилишда мана шу янги фактлар ва маълумотлардан унумли фойдаланишни ҳам талаб қилади. Изчиллик олий таълимдан кейин ҳам олинган билим, ҳосил қилинган кўникма ва малакаларни узлуксиз такомиллаштириш ва турли амалий вазифаларни ҳал қилишда улардан унумли фойдаланиш, бир тизимда олинган билимларни ижодий илмий фаолиятда қўллашга имконият яратади. Таълим мазмунига изчиллик принципини татбиқ этиш йўли билан унинг таркибий қисмларини алоҳида-алоҳида ажратиб таҳлил килиш ва у ёки бошқа ўқув муассасаларида таълим мазмуни элементларининг такрорла- нишларига йўл қўймаслик кабиларга эришилди. Таълим мазмунининг изчиллиги ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятига мос келадиган замонавий талаблар билан бойитилди. Ўқитувчининг дарсни янги педагогик технологиялар даражасида ташкил этиши ва билимларни баён қилиши, ўтилганларни такрорлаши, мустаҳкамлаши ҳамда назорат қилиши чоғида изчилликка риоя қилиши масалаларига тўхталди. Таълим жараёнида ўқувчиларнинг ўқитувчи назорати остида узлуксиз фаолият кўрсатишлари, машқлар бажариш орқали тегишли малакалар ҳосил қилинади.

www.arxiv.uz Ўқитувчининг педагогик маҳорати, потенциал лисоний қийинчиликларни олдиндан кўра билиши, таълим жараёнини такомиллаштиришни изчил таъминлай олиши масалалари таҳлил қилинди. Мазкур бобда тил материали (лексика, грамматика, талаффуз)нинг тақдим қилинишидаги изчиллик кўрсатиб ўтилди: (а) лексика ва грамматикани ўзлаштириш пайтида талаффуз кўникмаси шакллантирилади; (б) тил материалини қўллаш натижасида нутқ малакалари ҳосил қилинади; (в) тил материали нутқ фаолияти турлари билан узвий боғлиқ тарзда изчил ўзлаштирилади. Нутқ мавзуларига келганда, шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, дастурий талаблар доирасида, биринчи навбатда, мавзулар танланади. Мавзуларнинг уч-тўрт дарс/машғулот оралиғида бир-бирига боғлаб олиб борилиши, мантиқан асосланиши нутқ мавзулари тақдимотида изчилликни таъминланишини рўёбга чиқаради. Тил материалини танлаш, тақдим этиш ва уни нутқда қўллаш изчиллиги таълим мақсадига бўйсиндирилади. Нутқ малакаларини шакллантиришда изчиллик принципи алоҳида аҳамиятга эга ва у дидактик, психологик, лингвистик ва соф методик омиллар кўламида амалга оширилиши аниқланди. Ўрта ва олий мактаб мисолида изчиллик қиёсан ўрганилди: 1. Таълим мақсадларининг номланиши бир хил, бироқ уларнинг мазмун-моҳияти фарқ қилади, яъни нутқ фаолияти турларининг мақсад/восита мақоми ўзгаради. 2. Таълим мазмуни компонентлари таркиби ўхшаш, улар учта, лекин қисмлар моҳияти фарқ қилади. 3. Ўқитиш усуллари ва машқларида муштараклик мавжуд. 4. Актив лексика ҳажми ўрта мактаб минимуми таркибида кўпроқ, ихтисослик олий ўқув юрти минимумида пассив лексик минимумга чегара қўйилмайди. 5. Мактабда пассив луғат юқори босқичда ўзлаштирилса, олий мактабда барча босқичларда унга эътибор қаратилади.

www.arxiv.uz 6. Мактабда сўзларнинг маъноси чегаралаб берилса, олий ўқув юртида кўп маънолилик (полисемантизм) ёки синонимик қаторни ўрганиш махсус вазифа қилиб қўйилади. 7. Ўқувчилар ва талабаларнинг ёш ва мотивация хусусиятларидаги тафовут таълим мазмунини ўзлаштиришга фарқлаб ёндашишни тақозо этади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Тили ўрганилаётган мамлакатлар щақидаги географик, сиёсий-маданий расмлар ва плакатлар. 2. Ўрта мактабда чет тили ўқитишнинг умумий методикаси А.А.Миролюбов, И.В.Ращмонов, В.С.Цутлин тахрири остида М.Просвешение 1967. 199-248 б. 3. Н.И.Гез, М.В.Ляковицская, А.А.Миролюбов. Методика обучения иностраннўм язўкам в средней школе.

O'xshashlar

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчиллик муаммолари

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси

Укув режа ва укув дастурларида изчилликнинг таҳлили

Тил системадир

Тил системаси