Xitoydagi Xan imperiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.5 KB

Ko'chirib olish

Xitoydagi Xan imperiyasi Reja: 1. Xan davlati vujudga kelishi. 2. Van Man islohotlari. “Qizil qoshliklar” qo‘zg‘oloni. 3. Xitoy madaniyati. Diniy e’ti q odlar.

Xan davlati vujudga kelishi. Er. av. 246-yil Sin taxtiga o'n yoshli Chjen chiqdi. Er. av. 238-yil yosh podsho Chjen o'ziga qarshi fitnani fosh qiladi. Eramizdan avalgi 230-yil asosiy raqib Xan podsholigini, er. av. 228—22I-yiIlarida esa boshqa beshta podsholiklarni bosib oladi. Eramizdan avalgi 22I mamlakatni birlashtirish tugallanadi. 28 yoshli In Chjen «Sin sulolasining birinchi imperatori» Sin Shixuandi unvonini qabul qiladi. U «Bizning avlodimiz vorislik tartibiga ko'ra ershi («ikkinchi»), san'shi («uchinchi») va toki o'n ming avlodgacha ular nihoyasiga merosxo'r bo'ladilar deb tantanali e'lon qiladi. Ammo bu davlat bor yo'g'i 14 yil yashadi. Mamlakat hududi 36 yirik ma'muriy okrugga bo'lingan, har bir okrug uyezdlarga, uyezdlar volostlarga, volostlar esa bir necha jamoadan iborat edi. Okrug boshlig'i va okrug qo'shin boshlig'i imperator tomonidan tayinlangan. Okrug boshlig'i esa uyezd boshlig'i va ularning muovinlarini tayinlagan. Imperatorning ikki maslahatchisi bo'lib, ular markaziy davlat apparatini boshqarganlar 1 . Markazlashgan davlat apparati harbiy, moliya, sud, imperator oilasi bo'Iimi va inspeksiya nazorat bo limlaridan tashkil topgan. Qat'iy markazlashgan davlat boshqaruvi aparatida eng quyi bo'g'inda jamoa oqsoqollari turar edi. Davlat aholi hayotini barcha jabhalarini qat'iy bir qolipga soldi: cJiolidan barcha qurollar tortib olinib, qo'ng'iroqlar qo'yildi. Mamlakat bo'yicha yozuv, pul, tanga, o'lchov birliklari unifikatsiya qilinca, beqiyos, shavqatsiz ruhda bo'lgan yagona qonunchilik tizimi joriy qilindi. Jinoyati uchun butun oila jazolangan, o'lim jazosi barcha ayblar uchun qo'llanilgan. Ommaviy ravishda katorga ishlariga surgun qilingan. Odamlar Sin davridan oldingi davrlarni xotirasidan chiqarishi uchun Sin podsholigidan oldingi yozuvdagi asarlarni yo'q qilishga buyruq berilgan. Qadimiyatga e'tiqod qilganlari uchun yuzlab Konfutsiy ta'limoti muxlislari, olimlar jismoniy yo'q qilingan. Butun Xitoy aholisi og'ir mehnatga duchor qilindi. Misli ko'rilmagan qurilish: 5 ming km. - uzunlikdagi buyuk devorni bunyod qilishga kirishildi. 1 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.761-764.

Yapon imperator saroyi va tog' ichida o'yilgan imperator sog'onasi qurilib, sog'onaga balandligi o'rtacha odam o'lchovida bo'lgan 6 ming jangchi haykaUari joylashtirildi va Xitoyni butun hududi aholisi bu qurilishlarga zo'rlik bilan haydab kelindi. Imperator qo'shinni shimolga xunlarga qarshi va Yanszi daryosi va Janubiy Xitoy dengizi oralig'i havzasidagi mamlakatlarni ishg'ol qilishga yuborildi. Er. av. 207-yilda xalq qo'zg'oloni Sin sulolasini ag'darib tashladi. Qo'zgolon boshliqlaridan biri mayda amaldor Lyu Ban eramizdan avalgi 202-yil «Xan vani» .unvoni.; qabul qilib, Xan imperiyasiga asos soladi. Bu sulola Xitoyda eramizning III asrigacha hukinronlik qiladi. Imperator Gao-szu (Lyu-Van) (er. av. 202—195- yillar) xalqni ahvolini yengillashtiradigan tadbirlarni amalga oshiradi. Qarzi uchun qul qilinganlar qullikdan ozod qilinadilar, jamoalarga vaqtinchalik imtiyozlar berilib, soliqlar Sin davridagidan 10 marta kamaytirilib, hosilni I/15 qismini tashkil etdi. Keyingi imperator Syao Ven-di (er. av. 180—165-yillar) xalqni ahvolini yana yengillashtirdi. U saroy xarajatlarini kamaytiradi, dehqonlardan olinadigan yer solig'ini kamaytiradi. Qarindoshining jinoyati uchun jazo berishni, imperatorni haqorat qilgani uchun jazoni bekor qiladi. Iqtisodiy taraqqiyot er. av. II asrda Sariq dengizdan boshlanib O'rtayer dengizigacha borgan Buyuk ipak yo'li shakllandi. Imperator U-di (eramizdan avalgi 104-87-yillar) boshqaruvi yillari Xan imperiyasining eng gullab-yashanagan davri edi. U-di markazlashtirish siyosatini olib boradi. Vanlarga meros mulkni faqat katta o'g'li emas, balki barcha o'g'illari o'rtasida taqsimlash joriy etiladi. Natijada merosiy mulklarning hajmi keskin qisqarib ular amalda hokimiyatdan mahrum bo'ladilar. Markaziy davlat apparati mustahkamlanadi. Okrug amaldorlari faoliyatini nazorat qiladigan nazorat inspektori qayta tiklanadi. Okrug bosh- Hqlari tomonidan arnaldorlik vazifasiga qobiliyatli kishilarni muntazam tavsiya etish tizimi joriy qilinadi. Imperatorning birinchi maslahatchisining vakolat doirasi cheklanadi. Imperator kanselyariyasi tashkil etilib, U-di joylarni boshqarish tizimlarini faoliyatini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Konfutsiylik davlatning yagona mafkurasi sifatida qabul qilingan. U-di faol istilochilik siyosatini olib boradi.

U shimolda ko'chmanchi xunnlar hududini bosib olishga harakat qiladi. Xunnlar bilan urush yillarida Xitoy hozirgi Sinszyan va O'rta Osiyo bilan birinchi aloqalarni o'rnatadi. U-di eramizdan avalgi 139-yilda o'z elchisi Szyan Syanni O'rta Osiyo (G'arbiy o'lka)ga yuborgan, elchi o'n yildan keyin Xitoyga qaytib keladi. Xitoyliklar Farg'ona, Baqtriya va Parfiya to'g'risida bilimga ega bo'ladilar va bu mamlakatlar bilan aloqa o'rnatadilar. Ana shu vaqtda Xitoy O'rta Osiyodan uzum, poliz ekinlari, musiqa asboblari, idishtovoqlarni o'zlashtirib oladi. Keyinchalik Xitoy O'rta Osiyodan budda dinini qabul qiladi. Xitoy Hindistonga boradigan yo'lda Yuanyan va Sichuanni bosib oladi. Eramizdan avalgi 109-yilda Koreya yarim orolidagi Choson davlatini bosib olgan. Imperator U-dining hukmdorlik yillari qadimgi Xitoy tarixida ≪ oltin davr ≫ deb hisoblandi. Xan davrida qullarning soni oshdi. Xususiy davlat qullari, qarz uchun qul qilingan qullar mavjud edi. Manbalar bu davrdagi yirik quldor xo'jaliklari, qul bozorlari to'g'risida ma'lumot beradi. Er. av. II—I asrlarda xalqning iqtisodiy ahvoli yana og'irlashadi, yer va boshqa boyliklar oldi-sotdisi keng tus oladi. Qarzi uchun o'zi va oila a'zolarini qul qilish yana rivojlanadi. Yer katta yer egalari qo'lida to'plana boshlaydi, qaram dehqonlar ko'payadi. Yer ijara haqi juda yuqorilab ketadi. Yollanma mehnat keng tarqaladi.

Van Man islohotlari. “Qizil qoshliklar” qo‘zg‘oloni. Eramizning I yillarida yirik amaldor Van Man imperator hokimiyatiga ega bo'lib yer egaligi va quldorlik munosabatlarida islohot o'tkazadi. Bu vaqtda dehqonlarning yersizlanishi kuchayib, katta-katta yer maydonlari alohida qullarda to'planib qolgan edi. Van Man barcha yerlarni imperator mulki deb e'lon qilib, yerni sotishni taqiqlaydi. Qul savdosi ham taqiqlanadi, ammo bu islohotlar amalga oshmaydi. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti tobora tushkunlikka yuz tuta boradi. Xalq harakatlaridan, so'ng, Xitoy III asr boshlarida uch musiaqil davlat Vey, Shu va U ga bo'linib ketadi. Xan davrida Xitoy davlati qudratining oshishi madaniyatning yuksalishida ham o‘z ifodasini topgan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, bu vaqtda akademiya, kutubxona tashkil qilingan, davlat yozuvchilarga homiylik qilgan, ochiq imtihonlar o‘tkazib, amaldorlarning malakasini oshirgan. Ammo mehnatkash xalq ahvoli og‘ir bo‘lib qolavergan. Ijtimoiy ziddiyatlarni kamaytirish maqsadida Dun Chjun - shu, Van Chun va Van Man islohotlar o‘tkazishga harakat qilganlar. Dun Chjun - shu katta yer - mulklarni bir kishi qo‘lida bo‘lishini taqiqlash, tuz va temir monopoliyasi, “quldorlarning o‘z qullarini qatl etish huquqini bekor qilib, quldorlikka barham berish”, soliqlarni kamaytirish, harbiy va mehnat majburiyatlarini yengillashtirishni taklif etgan 2 . Xitoyda o‘tkazilgan islohotlar kutilgan natija bermagan. Pirovardida kambag‘allar ocharchilik natijasida ko‘targan qo‘zg‘olonlari tobora kuchayib bordi. Fan Chun boshchiligida 18 yilda ko‘tarilgan “qizil qoshlar” qo‘zg‘olonida Shandun aholisining ko‘p qismi ishtirok etdi. Van Chun islohotlaridan norozi ayrim zodagonlar ham qo‘zg‘olonga qo‘shildilar. Fan Man rahbarligidagi 10 ming kishilik qo‘zg‘olonchilar lashkari Van Man qo‘shinini mag‘lub etdi. 23 yili Van Man qo‘shini batamol tor - mor etilib, poytaxtni qo‘zg‘olonchilar egallab olishdi. 2 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.763-764.

Lekin 27 yilda “qizil qoshlar” orasiga kirib olgan zodagonlar qo‘zg‘olonchilardan ustun kelib, ularni tor-mor keltirganlar va avvalgi tartibni qayta tikladlar. 184 yilda yana bir katta qo‘zg‘olon ro‘y berdi. Bu Chjan Szyao rahbarligidagi “sariq ro‘molliklar” qo‘zg‘oloni bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilarning qo‘shini bir necha yuz ming kishiga yetgandi va ko‘p sonli qullardan iborat alohida bo‘linmalari ham bor edi. Bu ommaviy, haqiqiy xalq harakati keng tus olganiga qaramay, qo‘zg‘olon bostirilgan. Biroq Xan sulolasi hokimiyatni o‘z qo‘lida saqlab qola olmadi. Ko‘pdan-ko‘p qo‘zg‘olonlar Xan davlatini holdan toydirib, davlatni parokanda bo‘lishiga sabab bo‘ldi 3 . Sinfiy ziddiyatlarning keskinlashuvi hukmron sinf bo‘lmish zodagonlarning boyishiga jiddiy xavf tug‘dira boshlaydi. Ijtimoiy islohotlar o‘tkazishga urinishlar qattiq sinfiy kurashni kuchsizlantira olmaydi. Xan davrida Xitoy qay ahvolda bo‘lganligini Van Man islohotlari ochiq namoyish etdi. Van Man davrida qishloq va shaharlarda yashagan o‘rta tabaqa aholining iqtisodiy ahvolini yaxshilashga va ijtimoiy ziddiyatlarni susaytirishga intilgan. Van Man shu o‘rta tabaqadan chiqqan degan farazlar mavjud. 8 yilda Van Man taxtga chiqib, yangi – Sin sulolasiga asos soldi. Shu davrda sinfiy ekspluatatsiyani susaytirishni maqsad qilgan nazariyalar tarqala boshladi. Keskin tus olgan ijtimoiy ziddiyatlarni bir qadar susaytirish orqali qo‘zg‘olonlarni bostirishga harakat qilindi. Bu jihatdan Dun Chjun - shu va Van Chun g‘oyalari hamda Van Man islohotlari xarakterlidir. 9 - 10 yillarda Van Man talay islohotlarni amalga oshirdi. Uning g‘oyalarida “Szin tyan” tizimi, ya’ni qadimgi jamoa yer mulkini tiklash islohotlari e’lon qilinadi. 3 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.301-304.

I. Yer islohoti. Zodagonlarga qarashli yerlar musodara qilinib, davlatga tegishli hamma yer “hukmdor yeri” - “van tyan” deb e’lon qilingan. Shu bilan birga yer fondini qaytadan taqsimlashga hamda yer egaligini cheklab qo‘yishga harakat qilingan. 2. Yer va qul sotish taqiqlangan. Qullarni “shaxsiy qaramlar” - “si shu” deb nomlash qulchilikni bekor qilish yo‘lidagi ilk qadam bo‘lsa ajab emas. 3. Davlatning temir, tuz, vino va kon hunarmandchiligi ustidan monopoliyasi vaqtincha susaygan bo‘lsa ham, keyinchalik u yanada kuchaydi. 4. Ishlab chiqarish va savdoni tartibga solish maqsadida, mamlakat xo‘jalik hayoti ustidan qat’iy va amaliy nazorat o‘rnatishda davlat hokimiyatidan foydalanilgan. Lekin bu islohotlar yuqori tabaqalar tomonidan qo‘llab - quvvatlanmagan. Van Man islohotlari muvaffaqqiyatsiz yakunlandi. 3 yildan keyin, 12 yilda yer islohoti bekor qilindi. Qul sotish va sotib olishga ruxsat yana berildi. Bu yarim islohotlar kutilgan natija bermadi. Ikkinchi tomondan, ular yuqori tabaqalarning manfaatlariga zid bo‘lib, ular o‘rtasida norozilik koltirib chiqardi. I asrning Chjou davridagi qadimgi Xitoy jamiyatida kambag‘al xalqning ahvoli tubdan o‘zgargani yo‘q. Kambag‘allarning qo‘zg‘olonlari, ijtimoiy harakatlari davom etib, tobora kuchayibbordi. Urush yillarida mamlakat xo‘jalik hayoti izdan chiqar, shu paytda hukumat qo‘shimcha soliqlar solar edi. Xan sulolasi davrida odatiy soliqlardan tashqari, hosilga qarab natural soliq joriy qilinib, u yeri bor odamlardan olingan; shu bilan birga aholidan olinadigan pul solig‘i joriy qilingan. U Di hukmronligi davri xazina tushumini oshirish maqsadida tuz va temirga monopoliya joriy qilingan. Qul savdosi ham rivojlanib, maxsus qul bozorlari vujudga kelgan. Qullar soni ko‘payganligiga qoramay, ularning mehnati u qadar foyda bermay qo‘ydi. Qullar mehnatining unumini oshirish maqsadida qullarga kichikroq yer berilib, ularni shaxsiy xo‘jalik yuritishiga ruxsat etilgan.

Ayni vaqtda ijara munosabatlari ham taraqqiy eta borib, dehqonlar boylar yerini hosilning 50% evaziga ijaraga olganlar. Ijara haqining yuqoriligi tufayli ko‘plab dehqonlar asoratga tushganlar. Xan davrida Xitoyning tashqi savdosi o‘sib, istilochilik siyosati keng ko‘lamda yuritildi. Xitoyliklar miloddan avvalgi II asr oxirlarida, imperator U Di davrida (miloddan avvalgi 140 - 87 yillar) g‘arbning uzoq joylari, O‘rta Osiyogacha, “G‘arbiy chet joy” (Si yuy) deb atalgan mamlakatga qadar kirib borganlar. Xitoy karvonlari Sharqiy Turkiston orqali Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi o‘lkalarga yetib borgan. Xitoyliklar ayniqsa Farg‘ona bilan savdo munosabatini o‘rnatganlar. Xitoy mollarini Eron savdogarlari bu yerdan Suriya, Eron, hatto Rim imperiyasigacha olib borganlar. Muhim savdo yo‘li – “Buyuk Ipak yo‘lini” qo‘lga kiritishga intilish, istilochilik siyosatini davom etishiga sabab bo‘ldi. Xitoylik sarkarda va diplomat Ban Chao (miloddan avvalgi 32 - 102 yillar) Sharqiy Turkistonga bir necha marta qo‘shin tortib borgan va bu yerni istilo qilgan. Xitoylikar sharqda Koreya, Hindi - Xitoyning ayrim hududlariga ham kirib borib, Hindistonga yo‘l ochmoqchi bo‘lganlar. Tashqi savdo va istilochilik siyosati kengayib borishi oqibatida zodagonlar yanada boyiganlar.

$Xitoy madaniyati. Diniy e’ti q odlar. Ilk Xitoy yozuvining eng qadimgi yodgorliklari er. av. XIV—XI asrlarga oid fol ko'rish yozuvlaridir. In yozuvlarining ko'pchilik qismi buyumlar tasviridir. In belgilari buyumlar tasviri yoki murakkab tushunchalarni ifodalaydigan ko'pgina tasvirlar qo'shilmasi ideogramma ko'rinishidadir. In belgilarining hozirgi Xitoy iyerogliflaridan 3 xil farqli tomoni bor. Birinchidan, har bir elementar belgi qandaydir buyumning konturini tasvirlagan, ikkinchidan, bir belgilini yozilishida ko'p xilma xillik mayjud. Uchinchidan, belgini qatorning nisbiy yo'nalishiga tomon harakati hali barqaror bo'lmagan. In yozuvining er. av. I ming yillikda Chjoular tomonidan o'zlashtirilishi, uning taraqqiyotini uzib qo'ymadi. Er.av. II—I ming yilliklarda iyerogliflarning mahalliy variantlari unifikatsiya qilindi, belgilarni yozishning yangi husnixati paydo bo'ldi. Qadimgi Xitoyda odatda yupqa yog'och yoki bambuk taxtachalariga yozilgan. Tushli mo'yqalam bilan yozuv ana shu taxtachalarga tushirilgan va yozuvlar metall pichoq bilan tozalangan. Eramizdan avalgi I ming yillikning o'rtalarida ipak matoga ham yozilgan. Yangi era boshida qog'oz kashf qilinib ishlatila boshlandi va qog'oz boshqa materiallarni siqib chiqardi. Eng qadimgi Xitoy she'riyati namunalari eramizdan avalgi XI—VI asrlarda jez ko'zalardagi yo7\ivlarda yetib kelgan. «Shiszin» («qo'shiqlar kitobi») — qadimgi Xitoy adabiyotining haqiqiy xazinasidir. Bu yodgorlik 4 bo'limga bo'lingan («Podsholik axloqi», «Kichik bdalar», «Buyuk odalar», «Madhiyalar») 305 poetik asarlar majmuasidan iborat «Shiszin» an'analari eramizdan avalgi IV asrda poetik asarlar mualliflari tomonidan o'zlashtirib olindi. Bizgacha bu asarlar do'mbira shaklini eslatadigan tosh uyumlarda yetib kelgan, shu sababli, ular «Tosh do'mbiralar»dagi matnlar deb ataladi. Eramizdan avalgi IV asrda mashhur Syu Yuan, Xan davrida Sima Syan-Ju kabi shoirlar ijod qilgan.$

Musiqa, poeziya va raqs kabi san'at janrlari Xitoyda yuqori darajada shakllangan. Musiqa asboblari uch asosiy guruhga: torli, tovush va urib chalinadigan asboblarga^bo'lingan. Ko'pgina musiqa asboblari eramiznmg birinchi, ikkinchi asrlarida O'rta Osiyodan o'zlashtirib olingan. Xitoy me'morchilik san'atida yog'och asosiy xomashyo edi. Xan davrining noyob me'morchilik yodgorligi imperiya poytaxti Chanyan shahri 12 darvozali devor bilan o'rab olingan. Baland ko'p xonali imperator saroyi, ma'muriy binolar va ibodatxonalar shaharning ko'rki edi. Ma'muriy binolar sariq rangda, imperator saroylari qizil rangda bo'yalgan. Xan davrida portret san'ati yuksak darajada bo'lgan, saroylar portret freskalari bilan bezatilgan. Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlar, ayniqsa, matematika rivojlangan. Eramizdan avalgi ikkinchi asrda to'qqiz kitobdan iborat «matematika» traktati tuzildi. Bunda oldingi olimlarning bilimlari proporsiya, progress, bo'lishlar bayon etilgan. Pifagor teoremasi va boshqalar to'plangan. Matematika bilan yonma-yon astronomiya fani ham rivojlandi. Er. av. 104-yilda bir yil 365,25 kun hisoblab chiqildi. Shu yil qabul qilingan kalendar eramizning 85-yiligacha foydalanildi. Bu kalendar bo'yicha yil 12 oyga bo'lindi.Qo'shimcha oy kabisa yiliga qo'shilib 3 yilda bir marta belgilangan. Quyosh-oy kalendari qishloq xo'jalik ishlariga moslashtirilgan. Qadimgi Xitoyda tibbiyot sohasida katta yutuqlarga erishildi. Er. av. Ill asrda Xitoy shifokorlari igna bilan davolashni kashf qilganlar. Tabiblar 52 kasallikni davolashni bilganlar. 280 davolash usulini qo'llaganlar. Xitoyda diniy e’tiqodlar o‘ta qadim zamonlarda shakllangan. Klassik adabiyot asarlarida qadimgi muqaddas matnlar bo‘lganligini ko‘rsatuvchi ma’lumotlar saqlangan. Bu matnlarni dindor odamlar e’zozlaganlar. Ammo miloddan avvalgi VI - V asrlarda ma’lum shaklga kirgan va eng so‘nggi dinlarga asos bo‘lgan diniy - falsafiy tizimlar Xitoyda ayniqsa katta ahamiyat kasb etadi. Konfutsiyning diniy - falsafiy tizimi Xitoy madaniy xayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, u qadimgi zamonda rom ochuvchilarning maktablarida ta’sis qilingan. Konfutsiyning shaxsiy hayoti va faoliyatiga doir ma’lumotlar bizda juda kam, faqat u bilan bog‘liq bo‘lgan bir qancha nomlar, sanalar va uning qayerda vafot etgani ma’lum, xolos.

Konfutsiy o‘zicha yangilik kiritishga urinmayotganini bir necha marta uqtirgan. U “men mavjud narsani o‘rgatayotibman, o‘zim o‘ylab chiqarmayman” deydi. Konfutsiy tizimida tarbiya elementlariga katta e’tibor berilgan. Quldor zodagonlar bu diniy falsafiy tizimdan foydalanib, kishining xarakteriga yuvoshlik, itoatkorlik va o‘zidan kattalar hamda rahbarlarga bo‘ysunish ruhini singdirishga harakat qilgan. Konfutsiy tarbiya kishi hayotida g‘oyat katta o‘rin tutadi deb bilgan. Shuning uchun Konfutsiy falsafasi odam xarakterini o‘zgartirish zarurligi va butkul o‘zgartirishga oid aqidani ilgari surgan. Konfutsiychilik har bir odamni sinfiy nuqtai - nazardan kamolotga yetkazish muqarrar va zarur degan g‘oyani shu tezis asosiga qurgan. Konfutsiy ta’limotiga doir kitoblarda shunday deyiladi: “Odamlarning hammasi ham tug‘ma xususiyatiga ko‘ra o‘zaro yaqin. Tug‘ilgandan keyin hosil qilgan xususiyatlariga ko‘ra ular bir - birlaridan farq qiladilar.” Konfutsiy ta’limoti quldorlarning mehnatkashlar ommasini ekspluatatsiya qilishiga oid qoidaga asoslangan sinfiy nuqtai – nazari ochiq ifodalangan, ya’ni “avom xalq zodagon va donishmandlarga itoat qilish kerak”. “Agar avom yuqori tabaqa va o‘qimishli kishilarga itoat qilmay qo‘ysa, mamlakatda osoyishtalik bo‘lmaydi.” Bu fikr konfutsiychilikka doir mashhur “Meyorlilik va doimiylik” kitobida quyidagi so‘zlar bilan bayon etilgan: “Oddiy xalqning yuqori tabaqaga itoatsizligi tartibsizlikning boshlanishidir”. Yana shu kitobda “donishmand” xaloyiqqa qarama - qarshi qo‘yiladi. “Donishmand” deganda zodagonni anlash kerak, albatta. Konfutsiy ta’lim berib, “donishmand hamisha meyoriylik va doimiylikka rioya qiladi, avom xalq esa meyoriylik va doimiylikka zid ish ko‘radi. Meyoriylik va doimiylikka amal qilgan donishmand bu bilan faqat odoblilik va yaxshilik qiladi, ammo bu qoidaga amal qilmaydigan avom xalq esa, hech narsani farqiga bormay, duch kelgan ishni qiladi” 4 . Shunday qilib, bu meyoriylik va doimiylikka da’vat qiluvchi qadimgi xitoy faylasufi joriy qilmoqchi bo‘lgan sinfiy muvozanat sinfiy kuchlar uyg‘unligi g‘oyasini tashviq etmoqchi bo‘ladi.Bu sinfiy muvozanat nazariyasi konfutsiychilik kitoblarida juda puxta ishlab chiqilgan. Konfutsiychilik xoja va xizmatkor, ota-ona 4 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.771-775.

bilan farzandlar, er-xotin, kattalar va yoshlar, do‘st - yorlar o‘rtasida alohida munosabatlar o‘rnatishni, ya’ni rivoyatlarga ko‘ra, eng qadimgi patriarxal davrda mavjud bo‘lgan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishni targ‘ib qiladi. Konfutsiychilik ta’limotida sinfiy jamiyat va quldorlik davlati faqat ana shunday patriarxal davrda mavjud bo‘lgan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatishni targ‘ib qiladi. Konfutsiychilik nuqtai - nazaridan sinfiy hokimiyat va quldorlik davlati faqat ana shunda patriarxal munosabatlarning, jamiyat va davlatda ideal muvozanat saqlashni o‘ziga maqsad qilib olgan munosabatlarning doimo saqlanishi asosidagina tinch yashashi mumkin emas. Shu bilan birga konfutsiychilik diniy falsafasida: “Birlik tufayli zodagonlar va hokimlar jahonda namuna bo‘lmoqdalar” deyiladi. Ikkinchi tomondan, ushbu ijtimoiy - falsafiy ta’limotda katta boylik orttirgan va erkin jamoa a’zolari, kambag‘allar, jumladan, qullarni shafqatsiz ekspluatatsiya qiluvchi boylar ayovsiz fosh qilingan: “Agar boylar va zodagonlar kibrlanib ketsalar, o‘z boshlariga baxtsizlik keltiradilar.” Lao - szi xalqni ezuvchi hukumatga qarshi yana keskinroq gapiradi. “Xalq shuning uchun xam ochki, soliqlar haddan tashqari katta”. Lao - szi odamlar uchun faqat baxtsizlik keltiruvchi urushga qarshi ayniqsa qattiq gapiradi. “Yaxshi qo‘shin - baxtsizlik tug‘diruvchi vosita, tirik jon borki, hammasi uni yomon ko‘radi. O‘ziga g‘alaba bilan shuhrat keltirmoq - kishilarni o‘ldirishdan xursand bo‘lmoqdir. Mamlakatda mehr - muxabbatga sazovor bo‘lolmaydi. Ko‘plab odamlarni o‘limidan achchiq ko‘z yoshi to‘kmoq kerak, xolos. G‘alabani esa motam marosimi deb bilmoq kerak”. Lao - szining boshqa aksariyat fikrlari singari, bu so‘zlarida ham kurashdan chetga chiqish va voz kechish, urushga nafrat bilan qarash ruhi ochiq sezilib turadi. Shu bilan birga eski patriarxal turmushga qaytish zarurligi va xalqni madaniy jihatdan qoloq xolda saqlash to‘g‘risidagi, shubhasiz, reaksion fikrlar kelib chiqadi. Masalan, Lao - szi bunday deydi: “Xalqning bilimi ortsa, uni boshqarish murakkablashadi”.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984.

O'xshashlar

Xitoydagi Daryo sulolasi

Ossuriya imperiyasi

Qadimgi Xitoy. Xan sulolasi davrida Xitoy

So‘nggi Rim imperiyasi

Usmoniylar imperiyasi Tanzimot davrida