Bosh sahifa
Referatlar
Tarix
Qadimgi Xitoy. Xan sulolasi davrida Xitoy
Qadimgi Xitoy. Xan sulolasi davrida Xitoy
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
82.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Qadimgi Xitoy
Eng Qadimgi Xitoy
Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari
Xitoy va Hind kalendari
Turk xoqonligi davrida Ashinaliylar sulolasi
![www.arxiv.uz sulolasi davrida hammasi boshqacha bo`ldi. Shan Yan 1 [18] islohotlarini qo`llaganlarida, qadimgi podsholar tizimini o`zgartirdilar, quduqli 2 [19] dalalar tizimini o`zgartirdilar. Xalq yerni sotishi va sotib olishi mumkin edi. Boylarning dalalari eni va bo`yiga cho`zilib ketdi, kambag`allarda esa bigizni sanchishga joy qolmadi. Bundan tashqari ularda (boylar) daryo va ko`llardan foyda, tog` va o`rmonlardan boylik… Kambag`al odam qanday azob chekmasin? … Harbiy va mehnat majburiyatlari qadimgiga qaraganda o`ttiz marta ko`p, yer va jon soliqlari, tuz va temir uchun yig`imlar qadimgidan ko`ra yigirma marta ko`p, ba`zilar yirik yer egalarining yerlarini hosilni yarmi uchun ishlaydilar. Shuning uchun kambag`al xalq doimo hayvon terilarini qiyadi, it va cho`chqalarni ovqatini yeydi. Bu yana shu bilan kuchayadiki, ochko`z va shafqatsiz amaldorlar o`zboshimchalik bilan hukm qiladilar va ularni o`ldiradilar. Azoblardan halok bo`lib, tayanchga ega bo`lmay xalq qaroqchi bo`lish uchun o`rmon va tog`larga qochib ketadi. Yarim yalang`ochlarni yarim yo`lda turmaga hukm qiladilar. Bir yilda ularni soni ming, o`n ming kishiga yetadi. Xan sulolasi qachon hokimiyat tepasiga kelganda u saqlanib qoldi va o`zgarmadi. Dehqon oilasini byudjeti. “Ilk Xan tarixi” dan parcha … Aytaylik, dehqon 5 jondan iborat oilaga ega bo`lib, 100 mu 3 [20] hajimdagi dalaga ishlov beradi. 1,5 dan 4 [21] hosil bo`lganda bir mudan 150 dan don bo`ladi. Agar bu yerdan hosilni o`ndan bir qismini tashkil etadigan yer solig`i to`lovi uchun 15 dan chiqarilsa, 135 dan qoladi. Odam ovqat uchun bir oyda 1,5 dan don sarflaydi, 5 kishi esa bir yilda hammasi bo`lib 90 dan don. Qoladi 45 kun. 1 don uchun 30 tanga bo`lganda bu 1350 tangani tashkil qiladi. Agarda bu yerdan yer mehrobiga qurbonlik keltirish va ajdodlar ibodatxonasida har yili bahor va kuzdagi marosimlarga xarajatlarni qoplash uchun 300 tanga chiqarib tashlansa 1 [18] Sin podsholigi davlat arbobi, er. avv. IV asr o`rtalari, islohotchi. 2 [19] an`anaga ko`ra jamoa yer egaligi tizimi. 3 [20] maydon hajmi- 0,047ga. 4 [21] suyuqlik o`lchovi- 35 l.](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-4.png)
![www.arxiv.uz 1050 tanga qoladi. Kiyimga odam o`rtacha 300 monet, 5 kishi bir yilda – 1500 tanga sarflaydi. 450 tanga yetmaydi. Kasallik, o`lim va dafnlar bilan bog`liq kutilmagan sarf- xarajatlar, hamda jon solig`i va boshqa yig`imlar hali bu yerda hisobga olinmagan. Mana dehqonning doimiy kulfatlarini sababi. Qul savdosi. “Ilk Xan tarixi” dan parchalar “Ilk Xan tarixi” dan parchalar I.[Sin sulolasi davrida] qul va cho`rilar savdosi uchun bozorlar tashkil etilgan edi, ularni eshak va otlar bilan bir qo`raga joylashtirar edilar … Odamlarni, ayollar va bolalarni o`g`irlar va sotar edilar. II. Bir necha yillar davomida hosilsizlik bo`ldi, xalqdan chiqqan odamlar rang 5 [22] ni sotdilar, bolalarini garovga qo`ydilar va shu bilan kiyim va oziqaga (vosita) topdilar. [ Ju Chun sharhi] 6 [23] Xuay- Xay 7 [24] tumanida bolalarni qullikga sotish odati mavjud edi. Bu bolalarni garovga qo`yish deb atalar edi, agar ota – ona uch yildan keyin (bolani) qayta sotib olmasalar u (qul) bo`lib qolar edi. Хрестоматия по истории древнего мира. М ., 1991. 97-98 стр Van Man islohotlari “Ilk Xan Tarixi”dan Van Man aytdi: qadimgilar sakkiz kishiga quduqli dalalar belgiladilar. Bir er va xotinga yuz mu yer bo`lishi kerak edi. Hosilni o`ndan birini soliqlarga to`lar edilar. Davlat to`kinchilikda, xalq boy edi va madhiya aytar edi… Sin sulolasi… o`z foydasiga soliq va yig`imlarni oshirdi, o`zining haddan tashqari istaklari bilan xalqni kuchini, sillasini quritdi. Ular yerlarni bosib olish uchun dono tizim quduqli dalalarni bekor qildilar, ochko`zlik, pastkashlik paydo bo`ldi. Kuchlilar dalani mingga o`lchadilar, zaiflarga bigiz sanchish uchun joy yo`q edi. Qullar va cho`rilar bozorlarini sigir va otlar bilan bir qo`rada tashkil 5 [22] zodagonlik darjasidan pul mukofoti evaziga voz kechish. 6 [23] Ban Gunning “Xan tarixi”ga sharh yozgan III asrdagi olim. 7 [24] Xuayxe daryosini quyi oqimidagi tuman, Sharqiy Xitoy.](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-5.png)
![www.arxiv.uz qildilar. Fuqarolarni boshqara turib ularni hayotlariga butunlay egalik qildilar, buzuq va jinoyatkor odamlar bundan boyidilar. Ish shungacha yetib bordiki odamlarni, ayollar va bolalarni o`g`irladilar va sotdilar, osmon irodasiga xiyonat qildilar, odamlar o`rtasidagi munosabatlarni buzdilar, odam hammasidan ulug` degan, osmon va yerni tamoyilini soxtalashtirdilar… Xan sulolasi yer solig`ini o`ttizdan birigacha pasaytirdilar, lekin harbiy soliqni 8 [25] hamma vaqt hatto keksalar ham to`ladilar. Kuchlilar bo`lak dalalarni bo`lib olishni zo`ravonlik va aldov bilan bosib oldilar: so`zda soliq o`ttizdan birga teng, amalda esa hosilni yarmi. Otalar, bolalar, erlar va xotinlar yerga yil bo`yi ishlaydilar: a ular oladiganlari ovqatga yetmaydi. Shuning uchun boylarning it va otlaridan tariq va no`xatni ortiqchasi qoladi, kambag`allarga esa kepak va yuvindilar joniga tegmaydi, ular kambag`allikdan jinoyat qiladilar. Ularni barchasi kambag`allar va boylar jinoyatlarga botib qoldilar, jazo esa qo`llanilmaydi. Men hali taxtga o`tirmasdan oldin yerlarni umumiy bo`lish uchun va quduqli yerlarni jon boshi bo`yicha taqsimlashga farmon chiqardim. O`sha vaqtda baxtli nishona sifatida mo`l-ko`l hosil bo`ldi. Lekin bu qaroqchilik va xiyonatlar sababli to`xtab qoldi. Hozir men nomlarni quyidagi tarzda o`zgartiraman: imperiyani barcha yerlari podsho yerlari, qullar va cho`rilar xususiy qaram deb ataladi. Ularni barchasini (ter va qullarni) sotish ham olish ham mumkin emas. Agar erkaklar sakkiztadan kam bo`lsa, yer ularda ko`p bo`lsa, ortiqcha yerlar to`qqizinchi bo`g`ingacha bo`lgan qarindoshlarga, qo`shnilarga yoki hamqishloqlarga beriladi. Barcha yersizlar hozir yerni qonun bo`yicha olishlari kerak. Quduqli dalalar dono tizimini buzganlar, ommani noqonuniyat buzuvchilar chegarada tog`lik shaytonlardan mudofaa uchun surgun qilinadilar… … Ikkinchi yilda (eramizning 10-yilida) kimki tanga quyish bilan noqonuniy shug`ullanishga jur`at qilsa … mulki musodara qilinadi va ularni o`zi, bu to`g`risida bilib turib xabar bermaganlari uchun to`rt qo`shnilari bilan davlat qullariga aylanadilar… Tanga zarb qilish to`g`risidagi taqiqni buzgan odamlar, besh qo`shni oilalar 8 [25] harbiy xizmat majburiyatdan ozod bo`lish uchun to’lov.](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-6.png)
![www.arxiv.uz kambag`al dehqonlar boshchilik qildilar. Qo`zg`olonchilar shahar-qishloqlarni, oziq–ovqat zahiralarini bosib olar edilar. Ulardan birinchi eng kuchlisi “Qizilqoshlilar” qo`zg`oloni edi. Qo`zg`olon rahbari kambag`al Fan Chun edi. Qo`zg`olon Xitoyni sharqiy qismini to`la qamrab oldi. Lyu Syuan tarjimai holidan (Lyu Syuan Van Man tomonidan eramizning 8 yilida ag`dargan Xan sulolasini avlodi, qo`zg`olonchilarga qo`shilgan va eramizni 23- yilida Genshi nomi bilan imperator deb e`lon qilingan, keyin taxtdan tushirilgan va qo`zg`olonchilar tomonidan eramizni 25- yilida qatl qilingan.) … Van Man hukmronligining oxirida hosilsizlik bo`ldi. Odamlar olomoni dala va botqoqliklarga ketdilar, yemish uchun ildizlar qazdilar va bir- birlaridan uni tortib oldilar … Lyu Pinszi tarjimai holidan (Lyu Pinszi - Van Man ag`dargan Xan sulolasini avlodi, qo`zg`olonchilarga qo`shilgan. “Qizilqoshlilar” tomonidan Lyu Fan`dan keyin taxtga chiqarilgan ikkinchi Xan sulolasining imperatori Lyu Syu tomonidan ag`darilgan). O`sha zamonlarda Sin, Syu viloyatlarida katta ochlik boshlandi. Qaroqchilar go`yoki asalarilar galasi kabi paydo bo`ldilar. Fan Chun 9 [26] dovyurak edi va omma unga qo`shildi. … Van Man qachonki ularga hujum qilishga yuborganda ularga Fan Chun va uning tarafdorlari jangga tayyorlana turib o`zlarinikini Van Man qo`shinlaridan ajratish uchun qoshlarini qizil rangga bo`yadilar … Lyu Yan tarjimai holidan (Lyu Yan – Lyu Bo –shen- Lyu Syuning katta akasi qo`zg`oloncholar tomonidan o`ldirilgan) 9 [26] “Qizilqoshlilar” qo`zg`olonining eng katta boshchilaridan biri.](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-8.png)
![www.arxiv.uz Hozir qo`zg`olonchilik bir necha yil davom etadi. Hamma joyda urush chiqadi. Bu – dunyoni tugashi … Van Man tarjimai holidan Tyan`fin (eramizning 17-yili) boshqaruvining to`rtinchi yilida Guantyan I va boshqalar qaroqchilikga ketdilar; ular Kyutszi va Chanjou joylariga tayandilar. Lyan – ya 10 [27] dan bir ayol Lyuyaning onasi ham qo`zg`olon ko`tardi. Uyezd boshlig`i uning aybsiz o`g`li-uyezd amaldorini qatl qildi. Uning onasi o`zini butun mulkini vino va qurolga sarfladi, va maxviy ravishda o`ziga yuzdan ortiq kambag`al yosh kishilarni tortdi. Ular bilan Uyezd shahriga hujum qilib, o`g`lini qabriga qurbonlik qilish uchun uyezd boshlig`ini o`ldirdi. Xyayga yo`l olishda uni qismini soni o`n minggacha yetdi. Van Man qaroqchilarga avf qilish bilan elchi jo`natdi. Elchi qaytib keldi va qaroqchilar tarqalib ketdilar va keyin yana tezda to`plandilar deb aytdi. Van Man bo`layotgan hodisani sababini so`radi. Elchi unga javob berdi: hamma aytmoqda turli xil taqiqlarning ko`pligidan azob chekmoqdalar, ulardan qo`lni qimirlatish ham mumkin emas. Ishdan olingan (oylik) soliq va yig`imlarni to`lashga ham yetmaydi. Odamlar eshiklarini yopadilar, hech kim bilan gaplashmaydilar va baribir besh qo`shnini bir kishini jinoyati uchun bir-biriga kafilligi to`g`risidagi qonunga ko`ra tanga quyish va misni saqlashda go`yoki sherikdek baribir turmaga tushadilar. Amaldorlar xalqni qiynab yubordilar. Kambag`allikdan barcha qaroqchilikga ketadilar. O`sha yil (eramizning 18-yili) hosilsizlik va ochlikdan lanya-ada Litszi Du 11 [28] , Fan Chu va boshqa “Qizilqoshlilar” qo`zg`olon ko`tardilar. Ular shaharlarni egallab, taladilar. Ularni soni o`n ming kishi edi. Okrugdan yuborilgan qo`shinlar ularni eplay olmadilar… Oltinchi yilda (eramizning 19-yili) … Guandunda bir necha yil davomida qurg`oqchilik va ochlik davom etdi. Litszi Du va “Qizil qoshlilar”ni boshqa muxlislariga yanada ko`proq xalq oqib kela boshladi. Lashkarboshi Lyan Dan Chjou ga hujum qildi, lekin g`alaba qila olmadi… Si 10 [27] hozirgi Shan`dun provinsiyasidagi joy nomi. 11 [28] qo’zg’olonchilarni boshliqlaridan biri.](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-9.png)
![www.arxiv.uz Shushi va Sun Si 12 [29] qaroqchilardan daryo va ko`llarni tozalay boshladilar. Van Man o`limga hukm qilinganlarni va qullarni, amaldor va xalqni rekrutini katta yig`inini e`lon qildi. U bu qo`shinni “to`ng`izni tashlanishi”, “botir- to`ng`izlar” deb atadi. Dixuan (eramizning 21-yili) ni boshqaruvini ikkinchi yili… O`sha vaqtda janubda “Yashil o`rmonda” Chjan Ba, Szyan Sya, qo`y boqar Van Kuan va boshqalar ko`tarildilar. Ular “daryoni quyi oqimidagi” qo`zg`olonchilar deb ataldilar. Ularni soni o`n mingdan oshdi… Daryo va ko`llarda o`zini knyaz Fan deb atagan qaroqchi faoliyat ko`rsatdi. Lyu urug`idan 13 [30] odamlar o`ng minglab ularga qo`shildilar… Qaroqchilar go`yoki nasha o`simligiga o`xshash o`sib ketdilar. Qaroqchilarni ushlash uhun komendantlar belgilandi, sud vakolatlari bilan amaldorlarga buyruqlar berildi… Qaroqchilar dastlab ochlik va qashshoqlikdan qo`zg`olon ko`tardilar. Ular hosil bilan o`z qishloqlariga qaytishlari mumkin deb o`yladilar. Lekin ularni soni asta-sekin bir necha o`n minglab kishiga yetdi… Uchinchi yili (eramizning 22-yili) “Qizilqoshlilar” bosh astrolog Szin Shinni o`ldirdilar. Guandunda odamlar bir-birlarini yedilar. To`rtinchi oyda Van Man astrolog Van Kuan va lashkarboshi Lyan-Danni sharqqa yubordi… Ularda yuz ming tanlangan qo`shin bor edi. Uchinchi yil (er. 22 yili) … “ Qizilqoshlilar” bosh astrolog Szin Shanni o`ldirdilar. Guandunda odamlar bir-birlarini yedilar. To`rtinchi oyda: Sharqda shunday gap tarqaldi: “lashkarboshi Lyan Dan bilan uchrashgan ko`ra” “Qizilqoshlilar” bilan uchrashgan maqulroq. “Lashkar boshi bilan hali hech nima ; lekin Van Kuan barchani yo`q qiladi…” Yozda sharqda hasharotlar ko`tarildi, uni uchishi osmonni yopdi. -Yuz minglab qochoqlar zastavaga keldilar. Lekin ularni boqishga tayinlangan amaldorlar, vakillar, nazoratchilar va mayda xizmatchilar omborlardan oziq- ovqatlarni o`g`irladilar va har o`n qochoqdan yetti-sakkiztasi ochlikdan o`ldi … …Hamma joyda o`n minglab qaroqchilar shaharlar va mulklarga 12 [29] Van Manning lashkarboshilari. 13](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-10.png)
![www.arxiv.uz hujum qildilar Ular ikki mingga yaqin amaldorni o`ldirdilar. Astrolog Van Kuan va boshqalar janglarda mag`lubiyatga uchradilar … …Bo`lg`usi imperator Guan U 14 [31] o`zining katta akasi knyaz Si U, tog`asi Li Tun va boshqalar bilan bir necha ming kishini olib bordi … Ular Sin`shi va Pin`linden Chju Baliqni, Chen cho`ponni va boshqa qo`zg`olonchilarni chaqirdilar va ular bilan birga Sziyan 15 [32] ni egalladilar. …Bir necha ming qo`zg`olonchilar tarqalib ketib Nan`yan 16 [33] hududiga kirdilar… To`rtinchi yil (eramizning 23 yili) ning birinchi oyida Xan sulolasi muxlislarining qo`shinlari Van Chan va boshqa “Quyi oqim qo`zg`olonchilari” yordamida Chjen Lyan va Syu Si ilg`or qismlariga hujum qildilar. Komandirlarni boshini kesdilar va o`n minglab askarlarni chopib tashladilar… …Van Man dahshatga tushdi. U… Van Man bilan birga barcha viloyatlardan million askar boshchiligida Shandunni 17 [34] tinchlantirishga yubordi. Qo`shin “ yo`lbars tishi” laqabini oldi. Van Man Van I ni jo`natish uchun xazinani bo`shatdi, u taminotini mo`l- ko`lligi bilan Shandunni qo`rqitishga harakat qilib, ko`p xazina va yovvoyi hayvonlarni jo`natdi… Van I bo`lsa aytdi: Millionli qo`shin o`z yo`lida hammasini yo`q qilishi lozim. Bu shahar (Kun`yan) ning aholisini qirib tashlaymiz qon daryosi bilan oldinga yuramiz…” Bu vaqtda bo`lg`usi imperator Yan va Dinlindan bir qancha qo`zg`olonchilar bilan Kun`yanga qutqarishga keldi… Xan askarlari yengildilar … Kun`yandan askarlar chiqib Xanlar bilan bir qatorda urushdilar. Van I qochdi, Van Man qo`shini taraddudlanib qoldi … Yo`lbars va qoplonlar g`azablandilar. Askarlar qochib ketdilar va o`z viloyatlariga qaytdilar… Poytaxt qaltirab qoldi. Poytaxtga tomon hamma joyda yaqinda turgan qo`zg`olonchilar oqdi… Van Man poytaxtni barcha qamoqxonalariga jinoyatchilarga qisman amnistiya e`lon qilish, qurol tarqatish uchun choparlar yubordi… Lashkarboshi Shi Chen Vey daryosidagi ko`prikdan o`tmoqchi bo`lganda butun qo`shin 14 15 16 17](/data/documents/562051a2-941d-4241-88f0-dde9a8b9824b/page-11.png)
