Eng Qadimgi Xitoy - Tarix - Referatlar

Eng Qadimgi Xitoy

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Eng Qadimgi Xitoy. Reja: 1. Xan podsholigi 2. Xan saltanatining zaiflashuvi va ommaviy harakatlar 3. Qadimgi Xitoy madaniyati 4. Xunnlar davlati

1. Qadimgi Xitoyning geografik o`rni va tabiiy sharoitlari. Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi eng qadimgi mamlakatlardan biri bo`lgan. Hozirgi Xitoyning g`arbiy chegaralari bizning Turon zamin chegaralariga kelib tutashadi. Shimolda Mo`g`uliston, Rossiya, janubda esa Himolay tog`lari orqali Hindiston bilan chegaradosh. Mamlakat sharqi Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlarining suvlari bilan o`ralgan. Mamlakatning katta qismi tog`lardan, qolgan ozroq qismi tekisliklardan iborat. Xitoyning kun chiqish tomonini Buyuk Xitoy pasttekisligi qoplab yotadi. Xitoyning iqlimi o`ziga xos, yozi o`rtacha issiq, qishi shimolda sovuqroq, janubda u qadar sovuq emas. Yog`in- sochin mamlakat sharqida ko`proq, markaziy va g`arbiy qismida kamroq yog`adi. Xitoyning eng yirik daryosi Xuanxe bo`lib, uni «Tentak daryo», «Xitoyning sho`ri», «Ming xil kulfat keltiruvchi daryo» deb ham ataydilar. Chunki u bahor oylarida toshib odamlarga ko`p tashvish va kulfat keltirgan. Bu daryo loyqaligi bois Sariq daryo ham deyiladi. Xitoydan Yanszi, Siszyan kabi katta daryolar ham oqib o`tadi. Bu daryolar bahor oylarida qattiq toshib xalq xo`jaligiga katta zarar keltiradi. Xitoy o`simliklar, hayvonot va qazilma ma`danlarga boy mamlakat. 2. Xitoyning qadimgi aholisi. Xitoyning qulay geografik muhiti juda qadim zamonlardan boshlab ibtidoiy kishilar diqqatini o`ziga tortib kelgan. Arxeologlarning bergan ma`lumotlariga qaraganda Xitoyda 500–600 ming yillardan beri aholi yashab keladi. Ular sinantrop (xitoy odami) va Lantyan odamlaridir. Xitoyda qadim zamondan boshlab juda ko`p Xitoy qabilalari – tibetliklar, turkiy xalqlar va mo`g`ullarning ajdodlari yashaganlar. Qadimgi aholining katta qismi daryo bo`ylari tekisliklarida, boshqa qismi esa tog` oldi va tog`lik o`lkalarda ham yashashgan. Chunki u joylarda xilma xil yovvoyi meva va hayvonlar ko`p bo`lgan. Ularning tirikchiligi, ovchilik, termachilik, keyinchalik esa baliqchilik bo`lgan. Ular chorvachilik va ovchilikdan asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikka o`tib, hunarmandchilik rivoj topgan. 3. Sh an-In davlati. Shan-In Xitoydagi eng qadimgi davlat lardan biri dir. Miloddan avvalgi III mingyillikda Xitoydagi qabilalar tarqoq yashar edilar.

Xo`jalikning asta-sekinlik bilan rivojlanishi natijasida qabilalar birlasha boshlaganlar. Miloddan avvalgi II mingyillik boshlariga kelib Sya honadoniga mansub kishilar qabilalarni birlashtirib, Sharqiy Xitoyda davlat barpo etganlar. Sya honadoniga mansub podsholar kuchayib, boshqa qo`shni qabilalarni o`zlariga itoat ettirganlar. Sya sulolasining so`nggi podshisi boshqa qabilalar ustidan zulmni kuchaytirgan. Shu davrda Xuanxe sohillariga ko`chib kelgan Shan qabilasi kuchayib, qattiq janglardan so`ng syalarni yengib ularni o`zlariga itoat ettiradilar. Ular Xuanxe daryosi havzasining katta qismini egallaydilar. Miloddan avvalgi XVIII asrda Che n Tan degan kishi davlat tuzib, uni o`z qabilasi Shan nomi bilan ataydi. U yangi sulolaning asoschisi bo`lgan. Miloddan avvalgi XVII asrdan boshlab sulo l a Shan-In deb atala boshlagan. Bu davlatning poytaxti Shan shahri bo`lgan. U-Din degan podsho davrida Shan-In davlati kuchayib, atrofdagi joylarni bosib oladi. Ammo XIII asr oxiri va XII asr boshlaridan boshlab Shan-In davlati kuchsizlanib qoladi. Bundan foydalangan qo`shni qabilalar birin-ketin Shan-Inga hujum boshlaydilar va uning yerlarini bosib oladilar. 4. Shan-In davlatining xo`jaligi. Shan-In podsholigi davrida xo`jalik ilgarigiga qaraganda ancha rivoj topgan edi. Shu bois mehnat unumdorligi oshgan. Mehnat qurollarining takomillashuvi tufayli dehqonchilik rivoj topgan. Odamlar daryolarga to`g`on, dambalar qurib, suv omborlari barpo etishgan. Kanallar qazib ekinlarni sug`orishgan. Dehqonlar tariq, sholi, arpa, bug`doy, choy va boshqa donli ekinlar ekkanlar. Ular sabzavotchilik va bog`dorchilik bilan ham shug`ullanganlar. Ular tut ekib, ipak qurti boqqanlar. Ipak qurti pillasidan ipak tolalar olganlar. Xitoyda yaylovlar serob bo`lgani uchun u yerlarda qoramol, qo`y, echki va cho`chqa ham boqqanlar. Ho`kizlardan ish kuchi sifatida foydalanilgan. Xitoyda miskarlik, kulolchilik, to`qimachilik ancha rivoj topgan. Kulolchilikda qo`1 charxi, to`qimachilikda esa to`qimachilik dastgohi ishlatilgan. Ular ipak, jun va zig`ir tolalaridan ip yigirib ajoyib gazlamalar to`qiganlar. Xitoy ustalari tosh, yog`och, loy va xom g`ishtdan saroylar, ibodatxonalar, uylar va devorlar qurishgan. o`sha davrda xitoyliklar savdoga ham katta ahamiyat

berganlar. Xitoydan tashqariga ipak, jun mahsulotlari, qurol-yarog` va boshqa buyumlar chiqarilgan. Tashqaridan esa jun, teri, qimmatbaho toshlar keltirilgan. Janubdan, ya`ni Yanszi havzasidan esa mis va qalay keltirilgan. Xitoyda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi tabaqalanishni yanada kuchaytirgan. Odamlar asta-sekin boy-badavlat, o`rtahol va kambag`al kishilarga ajrala boshlaganlar. Urushda asir tushganlar va qarzdorlar qullarga aylan-tirilgan. Shunday qilib, miloddan avvalgi XVIII–XIII asrlarda Xitoyda dastlabki quldorlik davlati tashkil topgan. Chjou podsholigi 1. Chjou va ularning mashg`ulotlari. Podsho U-Din vafotidan keyin Shan- In davlati kuchsizlana boshlaydi. Shan-Inga qaram bo`lgan qabilalar mustaqil bo`lib oladilar. Shunday qabilalardan biri Xuanxe daryosining irmog`i Vey daryosi bo`ylarida yashagan jangovar Chjou qabiialari edilar. Ular asosan chorvachilik, qisman dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug`ullanib hayot kechirganlar. Shan-In davlati kuchaygan vaqtlarida chjoular unga tobe bo`lib, boj- xiroj to`lar edilar. Shan-In davlatini kuchsizlanganligidan foydalangan chjou qabila sardorlari Shan-Inga tez-tez hujumlar uyushtirib, uning shahar va qishloqlarini talab qaytganlar. Chjou qabilalari xo`jalik va madaniyat jihatidan Shan-Inlardan ancha orqada edilar. 2. Chjou podsholigining tashkil topishi. Miloddan avvalgi XII asr boshlarida chjou qabilalari hukmdor Chan – «Ma`rifatparvar hukmdor» qo`1 ostida birlashib kuchayganlar. Miloddan avvalgi 1027-yili Channing o`g`li U-Van – «Jan-govar hukmdor» boshchiligidagi katta qo`shin Shan-Inga bostirib kirgan. Shiddatli janglardan so`ng U-Van qo`shinlari podsho Shou Sin boshliq Shan-In qo`shinlarini tor-mor keltirganlar. Bu mag`lubiyatdan so`ng podsho Shou Sin o`zini o`zi o`ldirgan. Shundan keyin Shan-ln davlati qulagan va Xitoyda Chjou podsholigi

tashkil topgan. Xitoy tarixida bu podsholik G`arbiy va Sharqiy Chjou podsholiklari davriga bo`linadi. G`arbiy Chjou podsholigi davri miloddan avvalgi XII–VIII asrlarni o`z ichiga oladi. G`arbiy Chjou davlatining chegarasi g`arbiy Vey daryosidan sharqda Sariq dengiz sohiligacha bo`lgan yerlarni egallagan edi. Uning poytaxti Vey daryosi bo`yidagi Xao shahri edi. G`arbiy Chjou podsholari qo`shni qabilalar, xususan junlar bilan janglar olib borganlar. Chjou podsholari mamlakatni viloyatlarga bo`lib, ularni qarindoshlari, lashkarboshilari va amaldorlariga bo`lib berganlar. Viloyat hokimlari boyib ketgach, podshoga itoat etmay qo`yganlar. Bu hol podsho hokimiyatini kuchsizlanishga olib kelgan. 3. Sharqiy Chjou podsholigi. Miloddan avvalgi VIII asr boshlaridan boshlab Xuanxe daryosining yuqori oqimida yashagan ko`chmanchi jun qabilalari Chjou podsholigi yerlariga bostirib kira boshlaydilar. Yu-Van podsholigi davrida (718–771) chjoular yarim ko`chmanchi junlar bilan shiddatli janglar olib borganlar. Miloddan avvalgi 770-yili podsho Pin-Van junlar hujumidan bezor bo`lib podsholik poytaxtini Xaodan Loyanga, ya`ni Sharqqa ko`chiradi. Shu tufayli podsholik Sharqiy Chjou nomi bilan atalgan. Sharqiy Chjou podsholigi miloddan avvalgi VIII–III asrlar orasidagi davrni o`z ichiga oladi. Sharqiy Chjou podsholari g`arb tomondayvvn, shimolda di, xunn qabilalari va boshqa qabilalar bilan uzoq vaqt urushlar olib borganlar. Miloddan avvalgi 636-yili Chjou hukmdorlaridan Syan-Van di qabilalari bilan bo`lgan jangda mag`lubiyatga uchragan. Syan-Van podsholik poytaxti Loyanni tashlab chiqishga majbur bo`lgan. Miloddan avvalgi VII–IV asrlarda Sharqiy Xitoy mayda podsholiklarga bo`linib keta boshlagan. Bu podsholiklarning yiriklari U, Chu, Si, Szin , Sin va Yuz kabi davlatlar edi. Bu Xitoy tarixida Chjancho – «Adovatlashuvchi podsholiklar» davri deb atalgan. Bu vaqtda ular Sharqiy Xitoyda hukmronlik qilish uchun uzoq yillar davomida o`zaro kurash olib borganlar. Uzluksiz jang-u jadallar, qonli urushlar natijasida goh Szin, Yuz, goh Chu, U, Si va Sinlar g`olib

chiqqan yoki mag`lubiyatga uchraganlar. Uzoq davom etgan urushlar va xalq g`alayonlari tufayli miloddan avvalgi IV asr oxirlari – III asr boshlariga kelib Chjou podsholigi ham kuchsizlanib barham topgan. 4. Chjou podsholigi davrida xo`jalik. Chjou podsholigi davrida xo`jalik ilgarigiga nisbatan ancha rivojlangan. Jez, ayniqsa temirdan omoch tishi, belkurak va boshqa qishloq xo`jalik asboblarining yasalishi dehqonchilikni yanada rivojlanishiga olib kelgan. Daryo bo`ylaridagi serunum yerlarga kanallar orqali suv chiqarilgan, suv omborlari qurilgan. Hosildorlikni oshirish uchun almashlab ekish joriy qilingan. Har bir tomorqa uch bo`lakka bo`lingan. Tomorqaning ikki bo`lagiga ekin ekilib, uchinchisi haydab, shudgor qilib qo`yilgan. Har uchala yer bo`lagining o`z nomi bo`lib, ularning birinchisi «yang i », ikkinchisi «yangi yer», uchinchisi esa «uch yoshli dala» deb atalgan. Yerlar o`g`itlanib, dehqonlar kuzgi va bahorgi ekinlar ekkanlar. Dehqonlar bog`dorchilik, sabzavotchilik va g`allachilik bilan shug`ullanganlar. Mamlakatning katta maydonlarida tutzorlar tashkil etilgan. Davlat ham dehqonchilikni rivojlantirishga katta ahamiyat bergan. Mamlakatning tog`li va dashtli viloyatlaridagi yaylovlarda chorvachilik rivojlangan. Maxsus amaldorlar chorvachilikni rivojlantirish bilan shug`ullanganlar, yaylovlarda va shaxsiy xo`jaliklarda qoramol, qo`y, echki, cho`chqa va ot boqilgan. Podsholikda yilqichilikka alohida e`tibor berilgan. Chunki podsholikning qo`shini uchun ko`p miqdorda salt otlari kerak bo`lgan. Podshoning yilqilarni boqish uchun alohida o`tloqlari bo`lgan. Chorva aholini oziq-ovqat va ishchi kuchi bilan ta`minlagan. Chjou podsholigi davrida hunarmandchilikka katta e`tibor berilgan. U yerda to`qimachilik, kulolchilik, qurolsozlik, zargarlik, ko`nchilik, uysozlik, tunukasozlik, temirchilik va hunarmandchilikning boshqa sohalari rivoj topgan edi. Dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilikning rivojlanishi savdo- sotiqning ravnaqiga yo`l ochgan. Savdoning rivojlanishi munosabati bilan savdogarlar kelib chiqqan. Bozorlar bino qilinib, ular alohida rastalarga ajratilgan. Masalan, g`alla sotuvchilar, qurol sotuvchilar, tunukasozlar, kulolchilik va gazlama

sotuvchilar rastasi alohida bo`lgan. Bozorda sotiladigan mollarning sifati va narxi davlat tomonidan chiqarilgan farmon asosida qattiq nazorat qilingan. Xiyonatchi, qallob va ko`zbo`yamachilar qattiq jazolangan. Bozorlardagi tartibni bozor boshliqlari o`z xizmatchilari bilan hamisha kuzatib turganlar. Bozor boshliqlarining idorasi bozor maydonining o`rtasida bo`lgan. Chjou podsholigi davrida savdogarlar uzoq-yaqin mamlakatlar bilan suv va quruqlik yo`li orqali qizg`in savdo isblarini olib borganlar. Sin podsholigi 1. Sin podsholigining tashkil topishi. «Adovatlashuvchi podsholiklar» davrida olib borilgan urushlar xo`jalikning hamma sohalariga katta zarar, mamlakat aholisi, xususan mehnatkashlar boshiga og`ir kulfatlar keltirgan. Mamlakatdagi o`zaro urushlar va tushkunlikdan Xitoy atroflda yashagan ko`chmanchi qabilalar foydalanganlar. Bu davrda Xitoy shimolida yashovchi xunn qabilalarining talonchilik urushlari kuchaygan. Miloddan avvalgi IV asrning birinchi yarmida Xitoyni yagona bir davlatga birlashtirish g`oyasi tug`ilgan. Xitoydagi Chu va Sin podsholiklari yagona davlat tuzish uchun kurash boshlaganlar. Bu kurashda Sin podsholigi g`olib chiqqan. Sin podsholigi Xuanxe daryosining irmoqlaridan biri Vey daryosi havzasida joylashgan bo`lib, podsholikning poytaxti San`yan shahri Vey daryosining chap sohiliga joylashgan edi. Miloddan avvalgi IV asr o`rtalariga kelib, podsho Sao- chun davrida (miloddan avvalgi 361–338-yillar) Sin podsholigi birmuncha kuchayadi. 2. Shan-Yan islohoti. Podsho Sao-chun o`z amaldori Shan-Yanga xo`jalik va mamlakatni boshqarish sohasida islohotlar loyihasini ishlab chiqishini topshiradi. Shan-Yan bu islohot loyihasini ishlab chiqadi. Islohotga ko`ra yerni istagancha xususiy mulk qilib olish mumkin. Yerni erkin sotish va sotib olishga ruxsat berilgan. Ilgari hosildan olinadigan soliq yer solig`i bilan almashtirilgan. Davlatni boshqarishda ham qator ishlar qilingan. Butun podsholik 36 viloyatga bo`linib, uni podsho tayin etgan yangi amaldorlar idora qilganlar. Eski amaldorlar ishlaridan chetlashtirilgan va mamlakatda kuchli nazorat o`rnatilgan.

Podsholik maktab va maorif ishlariga katta e`tibor berib bu sohada ham islohotlar o`tkazilgan. Sin qo`shinlari qayta tuzilib mustahkamlangan. Islohot natijalari podsho hokimiyatini ancha kuchaytirgan. Ammo Shan-Yan islohoti eski zodagon, xalq ommasi, konfutsiychi oqim namoyandalari va qullarning qarshiligiga uchragan. Podsho Sao-chun vafotidan keyin islohotchi Shan-Yan qatl etilgan. 3. Sin podsholigining kuchayishi. Miloddan avvalgi 246-yili Sin podsholigi taxtiga 13 yoshli In Chjen o`tiradi. U qo`shni podsholiklarni o`z davlatiga qo`shib olish uchun katta tayyorgarlik ko`radi. U qo`shin saflarini mustahkamlagach, miloddan avvalgi 230-yili Xan podsholigi qo`shinlariga qafiy zarba berib uni bosib oladi. Miloddan avvalgi 228–221-yillar orasida olib borilgan shiddatli, g`olibona urushlar natijasida Sharqiy Xitoydagi Chjao, Vey, Chu, Si, Yan podsholiklarining qo`shinlari tor-mor etiladi. Miloddan avvalgi 221-yili yuqorida nomlari keltirilgan davlatlar Sin podsholigiga qo`shib olingach, Sharqiy Xitoyni birlashtirish jarayoni ham nihoyasiga yetadi. Shu tariqa Xitoyda Sin saltanati qaror topadi. In Chjen saltanat taxtiga o`tirar ekan, o`zini «Sin S hi Xuandi» – Sin saltanatining birinchi podshosi deb e`lon qiladi. In Chjen shimolda xunnlar bilan zafarli urushlar olib borib, ularni Xitoy chegaralaridan nariga chekintirgan. Sin qo`shinlari Yanszi daryosi quyi qismining janubidagi Yuz podsholigi bilan g`olibona urushlar olib borib, uni ham Singa itoat ettirganlar. Sin Shi Xuandi mamlakatni birlashtirgach, podsholikni islohotchi Shan Yan tuzgan qonun- qoidalarga amal qilib idora qilgan. U mamlakatni 36 viloyatga bo`lib, uni idora qilishni o`z amaldorlari zimmasiga yuklagan. Eski zodagon-aslzodalar esa davlat ishidan chetlatilgan. Chunki ular eskilikning jonkuyar tarafdorlari, yangilikning ashaddiy dushmani edilar. Sin Shi Xuandi buyrug`i bilan yangilikning dushmani hisob-langan 460 konfutsiychi olim tiriklayin yerga ko`mdirilgan. Boshqa tartiblar hukm surgan zamonni eslatadigan yoki maqtab yozilgan asarlar, solnomalar kuydirilgan. Bularning barchasi keng xalq ommasi orasida Sin Shi Xuandiga nisbatan nafrat uyg`otgan.

4. Buyuk Xitoy devori «Saddi Chiniy»ning qurilishi. Ma`lumki, Buyuk Xitoy devorining qurilishi miloddan avvalgi IV asrlarda boshlangan edi. Xunn, dunxi va boshqa ko`chmanchilar hujumidan Sin saltanati chegarasini qo`riqlash va mudofaa qilish maqsadida «Saddi Chiniy»ni qayta qurishga kirishilgan. Sin Shi Xuandi Buyuk Xitoy devori qurilishiga juda katta e`tibor be r gan. Solnomachilarning be r gan ma`lumotlariga qaraganda devor qurilishi ishiga sarkarda Min Tyan qo`shinidan uch yuz ming askar jalb qilingan ekan. Devor qurilishida ikki miUionga yaqin harbiy askar, qul va jinoyatchi hisoblangan mahbuslar, shuningdek oddiy dehqon va hunarmandlar ham ishlatilgan. «Saddi Chiniy» devori Lyaodun qo`ltig`i qir-g`og`idagi Shanxayguan shahridan boshlangan. Devor Sharqiy Xitoyning shimol tomonidagi tog`, tog` yonbag`ri, tekisliklarni oralab ikki joyda Xuanxe sohillariga kelib taqalgan. Devor Xuan- xening chap sohilidan g`arb tomon yo`nalib Alashon dashtining janubi, Kichik Yuechjilar yashaydigan tog`larning shimoliy yonbag`ri bilan davom ettirilib, Xitoyning mashhur Dunxuan harbiy qal`a-istehkomiga borib tutashadi. Devorning umumiy uzunligi 5000–6000 km bo`lib, dunyoda qurilgan hamma devorlardan uzun va kattadir. Uning balandligi 10 metrdan ziyod bo`lib, qalinligi 5,5–7 metr bo`lgan ekan. Devor tosh, g`isht, loy, paxsa va maxsus qotishmalardan qurilgan. Devor bo`ylab har 60–100 metrda mustahkam mudofaa minoralari bino qilingan. Devor va istehkomlarning yuqori qismi kungurador bezaklar bilan jihozlangan. Ayni paytda devorlarning yuqori qismida kamondan dushmanlarga o`q otish uchun maxsus teshiklar – shinaklar qoldirilgan. Devor usti shunchalar qalin bo`lganki, unda besh qator otliq askar yonma-yon yura olgan. «Buyuk xitoy devori» aslida harbiy mudofaa maqsadlarida qurilgan. Lekin undan savdo-sotiq maqsadlarini amalga oshirish uchun ham foydalanilgan. «Saddi Chiniy» dunyodagi eng ulkan, eng katta devor bo`lgani uchun uni «Buyuk Xitoy devori» deb ataladi. Devor bundan 2400–2200 yillar ilgari qurib bitkazilganligiga qaramay uning ko`p qismi hozirgacha ham yaxshi saqlanib qolgan. Devor hozir ham uni ilgari ko`rmagan xitoyliklarni va xorijiy sayyohlarni hayratga solib kelmoqda.

5. Sin podsholigining yemirilishi va tugatilishi. Sin podsholigi davridagi urushlar, «Buyuk Xitoy devori» qurilishiga, podsho saroyi va amaldorlarining maishatiga behisob boyliklar sarflangan. Bu xarajatlarning butun og`irligi dehqonlar va mehnatkashlar ommasi zimmasiga tushgan. Buning ustiga mehnatkashlardan har xil bahonalar bilan ko`plab soliq yig`ish va majburiyatlar bajarish talab etilgan. Bu hol oddiy xalq orasida Sin Shi Xuandiga qarshi kuchli norozilik uyg`otgan. Eski zodagon, o`ziga to`q hunarmand, mayda savdogar va ziyolilar ham podsho siyosatidan norozi edilar. Podsho siyosatiga qarshi guruhlar Sin Shi Xuandiga bir necha bor suiqasd uyushtirganlar. Mamlakat miqyosida yashirin ravishda katta qo`zg`olonga tayyorgarlik boshlanadi. Miloddan avvalgi 210-yili Sin Shi Xuandi og`ir toliqishdan so`ng 48 yoshida vafot etadi. Podsho vafotidan biroz keyin miloddan avvalgi 209-yili podsholikning turli joylarida qo`zg`olonlar boshlanib ketadi. Xan podsholigi 1. Xan podsholigining tashkil topishi. Sin Shi Xuandi vafotidan keyin saltanatda norozilik harakatlari kuchaydi. Shunday hara-katlardan eng kuchligi Chu podsholigida ham boshlangan. Ular «Ulug` Chu qayta tiklanmog`i kerak » , – shiori ostida kurash boshlaganlar. Qo`zg`olonchilar birin-ketin Chu shaharlarini bosib olib, Sin amaldorlaridan qattiq o`ch ola boshlaydilar. Chen shahri bosib olingach, jamoa oqsoqollari qo`zg`olon rahbarlaridan biri Chen Shenni o`zlariga podsho qilib ko`taradilar. Janglarning birida Chen Shen halok bo`ladi. Eski aslzodalardan bo`lgan Syan Yuy Chu qo`zg`olonchilar qo`shinining qo`mondoni bo`lib oladi. Syan Yuy o`zini «Chu hokim i » – «Chu vani» deb e`lon qiladi. Bunday qo`zg`olon Sin podsholigida ham boshlangan. Bu yerdagi qo`zg`olonga qishloq oqsoqoli Lyu Ban boshchilik qiladi. Miloddan avvalgi 207-yilda Sanyan shahrini ishg`ol qilgan qo`zg`olonchilar, miloddan avvalgi 206-yili qo`zg`olon rahbari Lyu Banni «Xan hokimi» – «Xan vani» deb e`lon qiladilar. Qattiq janglar natijasida har ikki tomondan ham ko`p odam o`lib yarador bo`ladi. Sin Shi Xuandining o`g`li qo`zg`olonchilar qo`liga asir tushib, o`ldirilgan. Shu davr ichida Xan saltanatini

egallash uchun Lyu Ban bilan Syan Yuy o`rtasida qonli janglar boshlanadi. Nihoyat, miloddan avvalgi 202-yil yanvarda Gaysya yonidagi jangda Lyu Ban qo`shinlari Syan Yuy qo`shinlari ustidan g`alaba qozonadi. Shu bilan Xitoyda Sin saltanati tugatilib, Xan saltanati o`rnatiladi. 2. Xan saltanatining kuchayishi. Lyu Ban Xan taxtiga o`tirgach, o`zini Gao- Szu deb atashlarini buyuradi. U o`z boshqaruvining dastlabki yillarida halqqa ko`p yengilliklar beradi. Keyinchalik esa u sinlarning boshqaruv tizimidan foydalanadi. U Xanga itoat etmagan podsholiklar bilan qattiq kurash olib boradi. Shuni ta`kidlash kerakki, Xan saltanati o`z boshidan Katta Xan sulolasi (miloddan avvalgi 206, milodiy 25-yillar) va Kichik Xan sulolasi davrini kechirgan. Xan podshosi Szin-di davrida yetti hokimlikning birlashgan 200 minglik qo`shini saltanat poytaxti Sanyanga hujum boshlaydi. Ammo «Yetti hokim qo`zg`oloni» poytaxt ostonalarida tor-mor etiladi. «Yetti hokim»lar amaldorlarini ishdan olib, mustaqil qo`shin tutishdan mahrum etadi. «Buyuk ipak yo`li»ning Markaziy qismi O`rta Osiyodan o`tgan edi. Bu yo`1 O`rta Osiyo xalqlarining jahon xalqlari bilan madaniy va iqtisodiy aloqalari tarixida alohida ahamiyat kasb etgan. 3. Xan saltanatining istilochilik yurishlari. Xan saltanati tashkil topib, o`zini tiklab olgach, podsholar qo`shni mamlakatlarni istilo qilishga kirishganlar. Miloddan avvalgi 200-yilda Lyu Ban-Gao-Szu o`z qo`shinlari bilan xunnlar ustiga bostirib borgan. Uning qo`shinlari xunnlardan mag`lubiyatga uchragan. Gao-Szuning o`zi asirga tushib, asirlikdan mo`jiza tufayli qochib qutulgan. Xan saltanatining eng kuchaygan davri U-Di podsholik qilgan miloddan avvalgi 140– 87-yillardir. Bu davr Xitoy tarixida «Oltin asr» nomi bilan mashhurdir. U-Di davrida mahalliy aslzodalarning huquqlari cheklanib, saltanat amaldorlarining nazorati kuchaytirilgan. Xunnlarga qarshi kurashda o`ziga ittifoqchilar topish uchun Xan podshosi U-Di miloddan avvalgi 138-yili Chjan Syan boshliq o`z elchilarini O`rta Osiyo va Sinszyanga yuborgan. Chjan Syan miloddan avvalgi 138–125-yillarda Qang, Yuechji, Kushon, Dovon va Baqtriya hukmdorlari huzurida bo`lgan. U bu davlat rahbarlarini Xitoy bilan ittifoq bo`lib xunnlarga qarshi kurashga ko`ndira olmagan. Ammo u O`rta Osiyo va Hindiston xalqlari

haqida juda ko`p ma`lumot to`plab kelgan. Shu davrdan boshlab Xitoyning O`rta Osiyo bilan aloqasi kuchayib, «Buyuk ipak yo`li » ga asos solingan. Miloddan avvalgi 115-yilda Chjan Syan o`zi kashf etgan bu yo`ldan O`rta Osiyoga yana bir bor kelgan. U Issiqko`l sohilida qarorgoh qurib O`rta Osiyo, Parfiya, Kushonlar mamlakati va Hindistonga o`z ayg`oqchilarini yuborgan. Ayg`oqchilar esa Chjan Syanga u mamlakatlar haqida ma`lumotlar yuborib turganlar. U-Di ko`p sonli otliq qo`shinga tayanib miloddan avvalgi 127– 119- yillardagi bo`lgan urushlarda xunnlarni yengib, dastlabki g`alabaga erishgan. U-Di davrida Xan qo`shinlari janubi-sharqiy Xitoydagi ko`p viloyatlarni bosib olganlar. Miloddan avvalgi 130– 111- yillar orasida U-Di janubi-g`arbdagi varvarlar ustiga ikki marta qo`shin yuborgan. Xan qo`shinlari Hindistonga yo` l topolmasalar ham Yanszi daryosining yuqori oqimidagi joylar podsholikka qo`shib olingan. Miloddan avvalgi 109-yili Xan qo`shinlari Koreya yarimoroliga bostirib kirib Choson mamlakatini saltanat hududiga qo`shib olganlar. Miloddan avvalgi 104–101-yili U-Di qo`shinlari Dovon mamlakatiga o`tib, uning poytaxti Ershini qamal qilganlar. Xitoylar Dovondan «qon bilan terlaydigan osmin otlarini» olib qaytganlar. Miloddan avvalgi II asr o`rtalaridan I asr boshlarigacha bo`lgan davr ichida Xan qo`shinlari zafarli yurishlar uyushtirib saltanat chegaralarini ancha kengaytirganlar. Bu davrda, ayniqsa U-Di davrida Xan podsholigi Sharqiy Osiyodagi eng kuchli davlatlardan biri bo`lib qolgan. Bu davrda Xitoyda dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq ancha rivoj topgan. Bu davrda Xitoy savdogarlari Turon, Janubi-Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo va boshqa mamlakatlar bilan qizg`in savdo ishlarini olib borganlar. Xan saltanatining zaiflashuvi va ommaviy harakatlar 1. Xan saltanatining zaiflashuvi. U-Di podsholigining oxiri va vafotidan so`ng saltanat asta-sekin zaiflasha boshlagan. Behisob urushlar, qo`shimcha soliq va majburiyatlarning barcha og`irligi qullar va mehnatkashlar yelkasiga tushgan. Ayniqsa jon boshi solig`i oddiy xalq orasida dahshatli voqealarni keltirib

chiqargan. Qash-shoqlar jon solig`i miqdorini kamaytirish uchun yosh bolalari, keksa ota, ona, buvi va buvalarini o`ldira boshlaydilar. Bu davrda qullar ham qattiq asoratga solingan. Og`ir ahvoldan mamlakat larzaga kelib qo`zg`olonlar boshlanish xavfi tug`ilgan. Miloddan avvalgi I asrning ikkinchi yarmida ahvol shunday yomonlashganki, bundan podsho va hukmdor tabaqa vakillari dahshatga tushganlar. Ular ahvolni yaxshilash uchun mehnatkash aholiga va qullarga yon berib turli islohotlar o`tkazishga majbur bo`lganlar. Bu jihatdan Dun Chjun-shu va Van Man islohotlari diqqatga sazovordir. Islohotchi Dun Chjun-shu katta yer egalarini qoralagan. Tuz va temirga nisbatan davlatning yakka hokimligini bekor qilishni taklif etgan. Yana u qullikni bekor qilishni, soliqlarni, harbiy va ortiqcha mehnat majburiyatlarini kamaytirishni talab etgan. Milodiy 8-yildagi qo`zg`olon natijasida hokimiyat tepasiga Van Man ham bir qancha islohotlar bilan maydonga chiqqan. Uning taklifiga ko`ra yirik yer egalariga qarashli yerlar musodara qilinib «podsho yeri» d eb e`lon qilingan. Yerlar qayta taqsim qilingan. Yer va qullarni sotish va sotib olish to`xtatilgan. U qullarni «shaxsiy qaram kishilar» deb atashni buyurgan. Bu Xitoyda qulchilikni bekor qilish haqidagi birinchi qadam edi. Van Man narx-navo, savdoni tartibga solish va soliqlarni kamaytirish haqida ham yaxshi fikrlar bildirgan. Ammo Dun Chjun-shu va Van Man islohotlari aslzodalarning qarshiligiga uchrab amalga oshmagan. 2. «Qizil qoshlilar» qo`zg`oloni. Milodiy I asr boshlarida Xitoyda qurg`oqchilik va chigirtka bosishi natijasida hosilsizlik sodir bo`lgan. Mamlakatda qimmatchilik, ochlik boshlangan, islohotlarni amalga oshirish esa to`xtab qolgan. Bu hol Xitoyda ommaviy norozilik harakatlari boshlanishiga sabab bo`lgan. Bunday qo`zg`olonlarning biri 18-yili Shandunda boshlanib, unga Fan Chun degan kishi rahbarlik qilgan. Qo`zg`olonga Van Man islohotidan norozi bo`lgan aslzodalar va katta yer egalari ham qo`shilganlar. Qo`zg`olon rahbarlari o`z odamlarini podsho askarlaridan ajratish uchun qoshlarini qizil rangga bo`yatganlar. Shu tufayli bu qo`zg`olon «Qizil qoshlilar» qo`zg`oloni nomini olgan edi. 22-yili

Van Man qo`zg`olonchilar ustiga yuz ming kishilik qo`shin yuborgan. Hal qiluvchi jangda qo`zg`olonchilar podsho qo`shinlarini tor-mor etib, Xuanxe daryosining o`rta oqimidagi yerlarni ishg`ol qilganlar. Shu vaqtda mamlakat janubida ham qo`zg`olon boshlangan. Ular o`zlarini «Yashil o`rmon qo`shinlari» deb ataganlar. 23-yili Van « Man qo`shinlari bilan qo`zg`olonchilar o`rtasida dahshatli jang bo`lib, podsho qo`shinlari yana tor-mor etilgan. Qo`zg`olonchilar Chanan shahrini ishg`ol qilganlar. Van Man o`ldirilgan. 24-yili qo`zg`olon rahbarlaridan biri Lyu Syuan o`zini podsho deb e`lon qilib, Chanan shahrini egallagan. 25-yili «qizil qoshlilar» Chananga yurib, Lyu Syuan qo`shinlarini tor-mor etganlar, Lyu Syuan o`zini-o`zi o`ldirgan. Shu yili «yashil o`rmon qo`shini» Lyu Syu boshchiligida Chananga qarab yoi olganlar. «Qizil qoshlilar» esa Chananni bo`shatib Shandunga chekinganlar. Yoida ikki qo`shin to`qnashib, «Qizil qoshlilar» yengilganlar. Ulaming yo`lboshchisi Fan Chun jangda halok bo`lgan. 25-yili Lyu Syu o`zini podsho deb e`lon qilgan va poytaxtni Chanandan Loyanga ko`chirtirgan. Lyu Syu Xan sulolasiga mansub kishi edi. Lyu Syudan boshlab kichik Xan sulolasi davri boshlangan. Bu sulola 25–220-yillar orasida Xitoyda hukmronlik qilgan. Lyu Syu Guan U-Di nomi bilan podsholikni 25–57-yillarda boshqargan. U aholiga ko`p yengilliklar berib, soliqlarni kamaytirgan va ko`plab qullarni ozod etgan. Shu davrdan boshlab qullarni huda- behuda o`ldirish va tamg`a bosish bekor qilingan. Guan U-Di va uning vorislari mamlakatda osoyishtalik o`rnatib, xunnlarga qarshi g`olibona yurishlar qilganlar. 3. «Sariq ro`mollilar» qo`zg`oIoni. Milodiy II asrning ikkinchi yarmida Xan saltanatida jabr-zulm kuchayib, og`ir vaziyat ancha keskinlashgan. Xan podsholigining turli joylarida yana qo`zg`olonlar boshlangan. Shunday qo`zg`olonlardan biri va eng kattasi 184-yilda boshlanib, unga o`z zamonining «oqil va saxiy muallim « deb nom olgan, mashhur tabib Chjan Szyao va uning ikki ukasi rahbarlik qilganlar. Ular xalqqa murojaat qilib, podsholikni ag`darib tashlashga va farovon hayot qurishga da`vat etganlar. 184-yilda boshlangan qo`zg`olon 20 yil davom etgan. Qo`zg`olonchilar o`z raqiblaridan ajralib turish uchun sariq ro`mol o`rab jangga kirganlar. Sariq rang

xitoyliklarda farovon hayot ramzi ham bo`lgan. Shu tufayli bu harakat «Sariq ro`mollilar» qo`zg`oloni nomi bilan mashhur bo`lgan. Qo`zg`olonchilar qo`shini 300 ming kishidan iborat bo`lib, 36 qismga bo`lingan edi. Qo`zg`olonni bostirish uchun 40 mingdan ortiq hukumat qo`shinlari yuboriladi. 184–185-yillardagi janglar natijasida qo`zg`olon rahbari Chjan Szyao halok bo`lib, qo`zg`olonchilar yengiladilar. Janglarda har ikki tomondan juda ko`p kishi halok bo`ladi. 188–207- yillar orasida ham Xan podsholigining ko`p joylarida katta-katta qo`zg`olonlar bolib o`tadi. Ular ham hukumat qo`shinlari tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi. Lekin bu qo`zg`olonlar Xan saltanatini zaiflashtirib yuboradi. Ko`p o`tmay so`nggi Xan podshosi Dun Chjo o`ldiriladi va mamlakatda o`zaro urushlar boshlanib ketadi. III asr boshlariga kelib Xan podsholigidan Vey, Shu, U kabi davlatlar ajralib chiqadilar. Xitoyda uch podsholik davri boshlanadi. Shu bilan kichik Xan podsholigi tugab, Qadimgi Xitoy tarixi ham o`z nihoyasiga yetadi. 4. Xan podsholigi davrida xo`jalik va iqtisodiy-madaniy aloqalar. Kichik Xan podsholigi davrida xo`jalikning asosini dehqonchilik tashkil etar edi. Dehqonlar omoch, so`qa, mola, tirma, belkuraklardan foydalanib, ye rg a ishlov berganlar. Yer haydashda ho`kiz va eshaklardan, shuningdek qullar kuchidan foydalanganlar. Xuanxe, Yanszi, Siszyan va ularning irmoqlariga to`g`onlar qurib, yerlarga kanallar orqali suv chiqarilgan. Balandroq joylarga suv chiqarish uchun charxparraklardan foydalanganlar. Dehqonlar arpa, sholi, bug`doy, tariq, choy ekkanlar. Sersuv joylarda sholi ekilgan. Xitoyda bog`dorchilik va sabzavotchilikka ham katta o`rin berilgan. Ipakchilikni rivojlantirish uchun tutzorlar ko`paytirilgan. Dehqonchilik aholini oziq-ovqat bilan ta`minlovchi soha bo`lib qolavergan. Shu davrda Xitoyga O`rta Osiyodan uzum, qovun, beda kabi ekinlarni olib kelib ekkanlar. Chorvachilik ham xitoyliklar xo`jaligining asosini tashkil etgan. Tabiiy sharoit qulay bo`lgan joylarda qo`y, echki, qoramol, cho `chqa boqish rivoj topgan edi. Xitoy podsholari hamma davrda ham yilqichilikka katta e`tibor bilan

qaraganlar. Xitoyda Markaziy Osiyoning pakana otlari parvarish qilingan. Xitoyliklar oliy zotli «Osmon otlarini» Parikan-Dovondan olib kelishgan. Otlardan ko`proq harbiy maqsadlarda, ba`zi hollarda esa ish kuchi sifatida foydalanilgan. Ho`kiz va eshaklardan qishloq xo`jaligi ishlarida foydalanilgan. Xan saltanati davrida Xitoyda kulolchilik, miskarlik, temirchilik, duradgorlik, zargarlik, qurolsozlik, kemasozlik va xunarmand-chilikning boshqa sohalari rivoj topgan edi. Qog`oz ishlab chiqarish Xitoy hunarmandchiligining eng muhim sohalaridan biri edi. Bu davrda Xitoyda paxta ekilmas edi. To`quvchi ustalar zig`ir va tabiiy o`simliklardan ip yigirib to`qimachilikkae`tibor berganlar. Ipak qurti boqish, undan ipak tolasini ajratish va ipak matolar to`qish Xitoyda azaldan mashhur edi. Xitoy savdogarlari Hindiston, Arabiston, Afrika hatto O`rtayer dengizi sohilidagi mamlakatlar bilan qizg`in savdo olib borganlar. U-di davrida «Biiyuk ipak yo`li»ga asos solinib, shu yo`l orqali O`rta Osiyo, Parfiya, Hindiston va Vizantiya bilan savdo aloqalari olib borilgan. «Buyuk ipak yo`li» va dengiz yo`llari Xitoyning tashqi dunyo bilan siyosiy, iqtisodiy, harbiy va madaniy aloqasida muhim o`rin tutgan. Qadimgi Xitoy madaniyati 1. Qadimgi Xitoy yozuvi. Qadimgi Xitoy ko`hna Mis va Mesopotamiya singari o`z yozuvi va adabiyotiga ega bo`lgan. Qadimgi xitoyliklar hozirgi kunimizdan 3,5–4 ming yil ilgari o`zlarining yozuvlarini yaratganlar. Ularning yozuvi ham misrliklarniki singari rasm-belgilardan – iyerogliflardan iborat bo`lgan. Har bir iyeroglif – belgi butun bir so`zni ifoda etgan. Bir kichik shoxcha belgisi «daraxt», ikkitasi «o`rmon», uchtasi esa «chakalakzor» kabi ma`nolarni bildirgan. Xitoyda dastlabki yozuv miloddan avvalgi II mingyillikda kashf etilgan. Bu Shan-In davlati davriga to`g`ri kelgan. o`shanda yozuvlar soni 2000 ga yaqin bo`lgan. Xan davrida esa iyerogliflarning soni o`n sakkiz mingga yetgan. Xitoy yozuvlari asrlar mobaynida ayrim o`zgarishlarga duch kelgan. Ammo u o`zining asosiy belgilarini zamonamizgacha saqlab qolgan. Xitoyliklar xatni dastlab suyak, yog`och, cho`p, teri va bambuk tanasidan tayyorlangan maxsus

taxtachalarga yozganlar. Miloddan avvalgi V asrdan boshlab esa ipakdan tayyorlangan shoyi parchasiga yozganlar. Miloddan avvalgi I asrda xitoylar qog`ozni kashf etishgach, yozuvlar ana shu qog`ozlarga yozilgan. Xitoyliklar dunyoda birinchi bo`lib qog`ozni kashf etishgan ekan. Matnlar o`ngdan chapga tomon ustunlar tariqasida yuqoridan pastga qarab yozilgan. Yozuvda bo`yoq cho`p, qush patlari va cho`tkachalardan foydalanilgan. Xitoyliklar qog`ozni bambuk, latta va po`stloq aralashmasidan tayyorlaganlar. 2. Qadimgi Xitoy adabiyoti. Qadimgi xitoyliklar o`zlarining ajoyib adabiyotiga ega bo`lganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotining shakllanishi xalq og`zaki ijodiyoti bilan bog`liqdir. Yozuv kelib chiqqach, yozma adabiyot rivoj topgan. Xitoyda «Shi-Szin», «Chun-syu» kabi asarlar yaratilgan. Xitoylar ajoyib afsona, ertak, rivoyat, qo`shiq, topishmoq va ko`plab maqollar yaratganlar. Dostonlar Xitoyning qadimgi adabiyotidan katta o`rin olgan. Xitoy adabiyotida diniy, tarixiy va falsafiy mavzular keng o`rin olgan. Xitoyda miloddan avvalgi IV–I, milodning I–IV asrlaridan Soy Yuan, Sima Syan kabi mashhur shoirlar ijod etishgan. Qadimgi Xitoyda musiqa, raqs, qo`shiq sarfatiga qiziqish erta boshlangan. Ularda musiqa asboblarining to rl i, urib, puflab chalinadigan turlari keng tarqalgan. Xitoyga qo`shni O`rta Osiyo xalqlarining arfa kabi musiqa asboblari I–II asrlarda kirib borgan. 3. Qadimgi Xitoyda me`morchilik, rassomchilik va haykal-taroshlik. Me`morchilik Qadimgi Xitoy sa n` atining bir turidir. Uning kelib chiqishi Xitoy tarixining uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Me`morlar ajoyib saroylar ibodatxonalar, ma`muriy binolar va harbiy istehkomlar qurganlar. Xitoyning qadimgi Xao Sanyan, Dalyan, Tn, Shouchun, Chanan kabi yirik shaharlarida ko`pdan-ko`p saroylar, ibodatxonalar va ma`muriy binolar bo`lganki, uni xitoylik qo`li gul ustalar ishlaganlar. Me`morchilik ishlarida loy, g`isht, paxsa va ko`proq yog`och ishlatilgan. Bu jihatdan miloddan avvalgi I–II asrlarda uch qavatli qilib, oynavand, peshayvonlari va to`rt chekkasida qorovulxonasi bo`lgan Chanandagi Xan podsholarining yozgi saroyi diqqatga sazovordir. Xitoyda rassomlik ham ancha

riyoj topgan edi. Rassomlar shox saroylari, ibodatxona devorlari va amaldorlarning uy devorlarini o`simlik, daraxt, ot, otliq askar, jang aravalari, it, fil va qandaydir maxluqlarning tasvirlari bilan bezaganlar. Xitoyda haykaltaroshlik kamroq rivojlangan. Ustalar mis, jez, kumush, oltin va toshlardan xilma – xil idishlar yasab, ularning sirtini qush, ajdaho va turli afsonaviy maxluqlar bilan bezaganlar. Haykaltarosh ustalar podshoh, sarkarda, boy va oddiy kishilarning haykallarini o`ta nozik did bilan ishlaganlar. Qadimgi Xitoyning qo`li gul ustalari ajoyib zargarlik, kulolchilik, miskarlik va boshqa badiiy buyumlar ishlashda shuhrat qozonganlar. Shunday qilib, qadimgi xitoyliklar adabiyot, me`morchilik va tasviriy san`at sohasida o`zlariga xos asarlar yaratib, shuhrat qozonganlar. 4. Qadimgi Xitoyda ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda xo`jalikning rivojlana borishi bilan ilmiy-amaliy bilimlar ham ravnaq topgan. Ular matematika, geometriya fanlari sohasida jiddiy yutuqlarga erishganlar. Bu jihatdan miloddan avvalgi II asrda tuzilgan «Matematikaning to`qqiz kitobi» degan asar diqqatga sazovordir. Kitobda matematikaning asoslari tushuntirib berilgan. Bu kitob dehqon, olim, hunarmand, tarixchi, astronom, chor-vador va me`morlar uchun uzoq vaqtgacha qo`llanma bo`lib xizmat qilgan. Xitoy olimlari astronomiya sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishganlar. Davlat, xo`jalik ishlarini yuritish, vaqtni hisoblash va taqvim tuzish zaruriyati astronomiya bilimlarini to`plashni taqozo etgan. Xitoy astronomlari miloddan avvalgi II mingyillikdayoq astronomik kuzatishlarni boshlaganlar. Miloddan avvalgi 145–90-yillarda yashagan xitoy tarixchisi Sim Syan ning « Tarixiy xotiralar» kitobining bir bo`limi osmon jismlari masalasiga bag`ishlangan. Tarixchi Ban Gu ning «Xan tarixi» kitobida 783 yulduzning nomi keltirilgan. Milodning II asrida yashagan Chjan Xen ning astronomiya va matematikaga oid asarida esa 124 yulduz turkumi, 2500 yulduzlarning nomi eslatib o`tilgan. Bu davrda planetalar harakatini kuzatishga ham katta ahamiyat berilgan. Xitoy astronomlari bir yil 365 kun ekanligini aniqlaganlar. Ular bir yilni 12 oyga bo`lganlar va quyosh-oy taqvimini tuzganlar.

Xitoy astronomlari quyosh va oyning qachon tutilishini oldindan aytib berishgan. Ular fizika sohasida ham jiddiy yutuqlarga erishib, dunyoda birinchi bo`lib kompasni kashf etganlar. Ular kompasni temirdan to ` rtburchak qilib ishlaganlar. Uning harakatlanuvchi ko`rsatgichi doimo janubni ko`rsatib turgan. 5. Qadimgi Xitoyda tabobat ilmining rivojlanishi. Qadimgi Xitoyda tabobat ham ancha yaxshi rivojlangan. Tabiblar bemor tomirlarini ushlab ko`rib, ularning kasal li k l ari ni aniqlab, teksnirib so ng davolashga kirishganlar. Qadimgi Xitoyda Van Shu Xe, Ban Sio va Xua Tu kabi mashhur tabiblar yashaganlar. Van Shu Xe tabobatga oid «Ney-Szi», – «Odam tabiati va hayoti», Ban Sio esa « Qiyinchilik haqida kitob» kabi asarlar yozishgan. Ular bemorlarni davolashda meva, o`simlik va hayvonlarning ayrim qismlaridan tayyorlangan sodda va murakkab dorilardan foydalanganlar. Xitoy tabiblari dunyoda birinchi bo`lib, tomirdan shifobaxsh suyuqlik dori yuborib davolash usulini qo`llaganlar. O`sha vaqtda Xitoyda dori-darmonlarning 1000 dan ortiq turi ma`lum bo`lgan. 6. Xitoyda geografik va tarixiy bilimlarning rivojlanishi. Xitoyda markazlashgan davlatlarning tashkil topishi va mamlakatni rra`-muriy viloyatlarga boiish geografik bilimlarga ega boiishni ;ii,`at etgan. Miloddan avvalgi VIII asrlarda Chjou davlatining yerlari 9 viloyatga bo`lingan edi. Sin va Xin podsholiklari davrida mam l akst 36 viloyatga bo`lingan edi. Podsho va viloyat hokimlari o`zlari yasha b turgan viloyatni puxta bilishlari kerak edi. Buni geografiya fani o`rgatar edi. Qadimgi Xitoy tarixchilar vatanidir. Miloddan avvalgi 145–90-yillarda yashagan mashhur Sim Syan «Tarixiy xotiralar degan asar yozgan. Bu kitobda Xitoyning eng qadimgi davridan miloddan avvalgi II asr oxirigacha bo`lgan tarixi bayon etilgan. Mi l odning 32–92-yillarida yashagan Ban Gu esa «Xan podsholari tarixi» asarini yozgan. Unda Katta Xan podsholigi tarixi bayon etilgan. 7. Qadimgi Xitoyning diniy e`tiqodi. Qadimgi Xitoyda diniy e`tiqodning shakllanishi ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Shan- I n davridagi diniy e`tiqodlar ibtidoiy din shakllaridan kelib chiqqan ekan. Qadimgi xitoyliklar Quyosh, Oy, osmon, osmon jismlari, sayyora va yulduzlarga topinganlar. Shu bilan birga ular

tabiat va tabiat hodisalari, daraxtlarga sig`inib tog` va daryolarni ulug`laganlar. Odamlar ana shu ulug`langan narsalarga e`tiqod qilganlar. Xitoyliklar e`tiqodiga ko`ra har bir narsa va hodisaning alohida xudolari bo`lgan.Bu xudolar alohida nomlar bilan atalgan. Ularda Oliy xudo Di bo`lib, u odamlarga qurg`oqchilik, suv toshqinlari yuborgan yoki baxt ulashgan. Afsonalarning birida aytilishicha Nyuy Va degan xudo odamni loydan yaratgan ekan. Xitoylarning diniy afsonalarida tabiiy ofatlar, odamlarni bu ofatlardan qutqaruvchi qahramonlar haqida hikoya qilinadi. Qadimgi xitoyliklar o`lgan ajdodlari ruhlariga ham e`tiqod qilganlar. Bu fanda animizm deyiladi. Tog`-toshlar, o`simlik, daraxtlar, osmon jismlari va har xil buyumlarga sig`inish esa fetishizm deyiladi. Ayni paytda ular hayvon va turli jonivorlarga ham sig`inganlar. Bu esa totemizm deb ataladi. Miloddan avvalgi II– III asrlarda Xitoyga Hindistondan O`rta Osiyo orqali budda dini kirib kelgan va yoyilgan. Shunday qilib, Xitoyda diniy e`tiqod xilma-xil shaklda bo`lib, uzoq vaqtgacha saqlanib qolgan. Qadimgi xitoyliklar juda qadim zamondan boshlab o`zlariga xos yuksak madaniyat yaratib, jahon madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo`shganlar. Xunnlar davlati 1. Xunnlar davlatining geografik o`rni, tabiati va aholisi. Qadim zamonlarda Markaziy Osiyoning katta qismida ko`chmanchi xunn qabilalari yashar edilar. Xunnlar mamlakati tog`lar, yassi tog`lar, tekisliklar va bepoyon cho`llardan iborat edi. Bu joylarning iqlimi xilma-xil bo`lib yozi jazirama issiq, qishi esa qahraton sovuq bo`lgan. O`rta Osiyoning bu qismida qishda tez-tez qor bo`ronlari, yozda esa qum bo`ronlari bo`lib turar edi. Xunnlar mamlakatidagi tog` oralaridan kam suvli soylar oqib chiqib, cho`llar ichida yo`qolib ketadi. Bu o`lkaning shimoliy qismi tayga o`rmonlariga yaqin bo`lgani uchun o`simliklar va hayvonot dunyosi boy edi. Janubiy qismi cho`1 va dashtlardan iborat bo`lganligi uchun hayvonot va o`simliklar dunyosi kambag`alroq. Xunnlar mamlakati temir, mis, kumush, qo`rg`oshin va oltin konlariga boy bo`lgan. Ammo bu o`lkada bepoyon yaylovlar ko`p edi.

O`rta Osiyoda qadimdan boshlab, juda ko`p ko`chmanchi qabilalar yashaganlar. Bu ko`chmanchi qabilalarning katta qismini xunn qabilalari tashkil etgan. Xunnlar O`rta Osiyoning tub joy aholisi bo`lib, ularning ajdodlari tosh asridan beri shu yerlarda istiqomat qilganlar. Miloddan avvalgi III–II mingyilliklarda xunnlarning ajdodlari ovchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanib tirikchilik o`tkazganlar. Miloddan avvalgi I mingyillikning birinchi yarmidan boshlab aholining asosiy qismi ko`chmanchi chorvador bo`lgan. Mashhur xitoy tarixchisi Sim-Syanning ma`lumotlariga qaraganda xunnlar O`rta Osiyoning katta qismini egallaganlar. Ular yerga va aravalarga o`rnatilgan o`tovlarda yashaganlar. Har yer-har yerda qishlov uchun qishloqlari bo`lgan. Xunnlar asosan yilqichilikka alohida e`tibor berganJar. Qayerda o`t, suv va yaylov ko`p bo`lsa, o`sha joylarda qoraraol podalari, qo`y-echki suruvlari va ot- tuya uyurlari bilan yaylovdan-yaylovga ko`chib yurganJar. Tinchlik va osoyishtalikda esa ular yuechji, dunxi, usun, ayniqsa xitoyliklar bilan qizg`in savdo-sotiq olib borganlar. Ular Xitoy madaniyatidan bahramand bo`lganlar. Xunnlar janjun, jun, dunxi, yuechji kabi qabilalar bilan urushlar olib borib, ularni o`zlariga itoat ettirganlar. 2. Xunnlar davlatining tashkil topishi va kuchayishi. Miloddan avvalgi IV asrlarda O`rta Osiyoning shimolida xunn qabilalarining harbiy ittifoqi tashkil topadi. Xun qabilalarining bu harbiy ittifoqi asta-sekin kuchayadi. Miloddan avvalgi III asr oxirlariga kelib xunn qabilalarining harbiy birlashmasi asosida Xunn ko`chmanchilari davlati tashkil topadi. Xitoy tarixchisi Sim-Syanning yozishicha, xunnlarning harbiy sardori Shanyu deb atalar edi. Xunn sardorlari – shanyulari qattiq intizomli, qilich, kamon, nayza, dubulg`a bilan qurollangan, tez harakat qiluvchi otliq qo`shinga ega bo`lganlar. Ular quyun kabi o`z dushmanlari ustiga bostirib borib, ularni vahimaga solib qo`yganlar. Xunn sardorlaridan biri Maodun ichki dushmanlarini yenggach, dunxu qabilalari ustiga katta qo`shin bilan bostirib boradi. Shiddatli va ayovsiz jang oqibatida dunxular tor-mor etiladi. Maodun dunxular hukmdorini o`ldirib, ko`p odamlarni asir olib, podalarini haydattirib ketadi. Miloddan avvalgi 203–202-

yillarda Maodun Sayan, Oltoy va Yenisey (Enasoy) daryosining yuqori oqimidagi joylarni bosib oladi. Miloddan avvalgi 200-yilda Xan podshosi Lyu Ban xunnlarni ustiga qo`shin tortadi. Maodun harbiy hiyla ishlatib, qo`shinlari bilan Baydan tog`lariga chekinadi. Lyu Ban esa bir guruh tezkor jangchilari bilan xunnlarni ta`qib qilib borib, asosiy qo`shinlaridan uzoqlashib ketadi. Xunnlar Lyu Ban qo`shinlarini qurshab olib, ularni qirib tashlaydilar. Lyu Ban asir tushadi. U juda ko`p mol-mulk va qizini Maodunga berish sharti bilan asirlikdan ozod bo`ladi. Lyu Ban va`dasini bajarmay, qizini Maodunga yuborishni paysalga soladi. Maodun katta qo`shin bilan Xan chegaralaridan o`ta boshlaydi. Bu xabarni eshitgan Lyu Ban katta mol- mulk bilan qizini xunnlar hukmdoriga uzatishga majbur bo`ladi. Shundan keyin ikki o`rtada tinchlik sulhi tuziladi. Sulhdan so`ng ikki davlat o`rtasidagi do`stlik 40 yil davom etadi. 3. Xunnlar davlatining kuchayishi. Xunnlar Maodun va uning vorisi Maoshin (miloddan avvalgi 174–161-yillar) davrida yuechjilar bilan 25 yil davo m ida urush olib boradilar. Urushda yuechjilar yengilib, ularning sardori halok bo`ladi. Xunnlarning shanyusi Laoshin yuechji sardorining bosh chanog`ini kesdirib olib, undan sharob kosa yasattirgan ekan. Urush xunnlarning g`alabasi bilan yakunlanadi. Yuechjilar Pomir va Farg`ona orqali Baqtriyaga ko`chib ketishga majbur bo`ladilar. Shundan keyin xunnlar O`rta va Sharqiy Osiyodagi eng kuchli davlatga aylanadi. Xan podsholari xunnlardan qo`rqib, ularga ko`p miqdorda o`lpon va sovg`alar yuborib turganlar. Xitoy bozorlari xunn savdogarlari uchun ochiq deb e`lon qilingan. Miloddan avvalgi II asrning birinchi yarmi xunnlar davlatining eng kuchaygan davri bo`lgan. 4. Xitoy-Xunn urushlari va xunnlar davlatining kuchsizlanishi. Miloddan avvalgi IV asrdan boshlab avval Sin podsholigi, keyin Xan podsholiklari kuchayib, U-di davrida Xan podsholigi nihoyatda kuchayadi. Miloddan avvalgi 123-yili xitoy qo`shinlari xunnlarni Xan saltanatining shimoliy chegaralaridan surib chiqaradilar. Miloddan avvalgi 12–119-yillarda xan qo`shinlari

Dunxuangacha bo`lgan yerlarni bosib oladilar. Xunnlar esa xitoylarning g`arb tomon yurishlariga qarshilik ko`rsatadilar. Miloddan avvalgi 119-yildagi bo`lgan jangdan keyin xitoy qo`shinlari xunn sardorining qarorgohini bosib oladi. Jangda 90 ming xunn askari va ko`p xitoy askari halok bo`ladi. Miloddan avvalgi 99–90-yillar orasida xunnlar bilan xitoylar o`rtasida qattiq urushlar bo`lib o`tib, ko`pincha xunnlar g`olib chiqadilar. Xitoylar esa g`arbda usunlar, sharqda uxuanlar va shimolda Yenisey bo`yi qabilalari bilan harbiy ittifoq tuzib, miloddan avvalgi 71-yili xunnlarga uch tomondan hujum boshlaydilar. Bu jang ittifoqchilarning g`alabasi va xunnlarning mag`lubiyati bilan tugagan. Miloddan avvalgi 71-yilgi mag`lubiyatdan so`ng Xunn davlati kuchsizlanib, miloddan avvalgi 56-yili Shimoliy va Janubiy qismlarga bo`linib ketadi. 5. Xunnlarning g`arbga ko`chishlari. Shanyu Xuxanye boshliq janubiy xunnlar Xitoyga tobe bo`lib, ular bilan ellik yilcha tinch-totuv yashaganlar. Chji- chji boshliq shimoliy xunnlar g`arb tomon siljiganlar. Lekin xitoy qo`shinlari ularni ta`qib qilib borib tor-mor etganlar. Milodning I asrida xunnlar o`zlarini biroz tiklab olganlar. Ammo 87–93-yillarda xitoylar syanbi va dinliklar bilan ittifoq bo`lib xunnlarni tor-mor keltirganlar. Xunnlar esa Sirdaryoning quyi qistni va Orol dengizining shimoliga borib joylashganlar. Keyingi asrlar davomida xunnlar Shimoliy Qozog`iston orqali yurib, Idil va Don daryolaridan o`tib Shimoliy Kavkazdagi alanlarni o`zlariga itoat ettirganlar. Xunnlar sardori Balamber 375-yil o`z qo`shinlari bilan Shimoliy Qora dengiz bo`ylarini egallagan. Shu yerda yashovchi gottlarning bir qismi xunnlarga tobe bo`lganlar va o`zlarini osgotlar, ya`ni sharqiy gotlar deb ataganlar. Xunnlarga tobe bo`lmagan gottlar Frakiyaga borib joylashib, o`zlarini vestgottlar deb ataganlar. 394–395-yillarda xunnlarning bir qismi Suriya va Kappadokiyaga bostirib kirganlar. Ular g`arbga yurishni davom ettirib, Dunay daryosining yuqori qismidagi yerlarni bosib olganlar. Shu yerdan turib ular Sharqiy va G`arbiy Rim saltanatiga ham tahdid solib turganlar.

Attila davrida (434–453) Markaziy Yevropaning juda ko`p qabilalari xunnlarga tobe bo`lgan. 451-yilda xunnlar Galliyaga bostirib kirganlar. Ammo rimliklar, vesgottlar va franklarning birlashgan qo`shinlari Katalaun yonidagi jangda xunnlarni yengib, ularni orqaga chekintirganlar. 453-yilda Attila vafot etgach, xunnlar davlati kuchsizlangan. Ularning 455-yili Pannoniyaga, 469-yili Bolqonga qilgan yurishlari mag`lubiyat bilan tugagan. Shundan keyin xunnlar ittifoqi tarqalib, davlat mutlaqo kuchsizlangan. Xunnlar mahalliy aholiga qo`shilib ketganlar. Shu tariqa 7–8-asr hukm surgan Xunnlar davlati 5-asr oxirlariga kelib barham topgan. Xunnlar ham o`zlariga xos oddiy, soddagina madaniyat yaratganlar. Atnmo ular Qadimgi Xitoy madaniyatidan keng foydalanganlar. G`arbga ko`chgan xunnlar madaniyatigaO`rta Osiyo xalqlari va Rim madaniyati kuchli ta`sir ko`rsatgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Hindiston

Eng Qadimgi Yunoniston

Qadimgi Xitoy. Xan sulolasi davrida Xitoy

Eng qadimgi davlatlar davri