Xitoydagi Daryo sulolasi - Tarix - Referatlar

Xitoydagi Daryo sulolasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

162.5 KB

Ko'chirib olish

Xitoydagi Daryo sulolasi Reja: 1. Qadimgi Xitoy tabiati va aholisi. 2. Qadimgi Xitoy tarixi manbalari va tarixnavisligi. 3. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, Shan-In davlati . 4. Chjou podsholigi.

Qadimgi Xitoy tabiati va aholisi. Qadimgi Xitoy geografik sharoitining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Xitoy xalqi Xuanxe daryosini o‘rta va quyi oqimidagi yerlarda, Sariq daryo suvlari sug‘oradigan vodiylarida va pasttekisliklarda joylashib, qulay iqlim, hosildor yerlar dexqonchilik xo‘jaligini erta rivojlanishiga sabab bo‘lgan. Xitoyda yog‘ingarchilikning umumiy hajmi 500 - 600 mm yetadi. Xitoyning sharqiy qismida yomg‘ir ko‘p yog‘sa, markaziy va g‘arbiy viloyatlarida yog‘ingarchilik kamroq bo‘ladi. Yog‘ingarchilik vaqtida Xuanxe daryosi toshib, ko‘p qishloq, ekinzorlar va o‘tloqlar suv ostida qolib ketar edi. Shuning uchun xitoyliklar bu daryoni “Tentak daryo”, “Xitoyning sho‘ri” deb atashgan. Buning oqibatida yetishtirilgan hosil ko‘pincha barbod bo‘lardi. Shuning uchun qadimgi Xitoy aholisi sun’iy sug‘orish usulini qo‘llagan. Xuanxe sohillari sariq qumsimon unumdor tuproqdan iborat bo‘lgan. Undan suv yetarli bo‘lganida yaxshi hosil olish mumkin bo‘lgan. Yanszi daryosi sohilidagi yerlar ham unumdor edi. Qadimgi Xitoy aholisi sun’iy sug‘orish usullarini qo‘llashdan tashqari, Xuanxe daryosi toshqiniga qarshi kurashganlar. Bu toshqinlar mamlakat uchun katta halokatlar keltirar edi. Uy – joylarini va xo‘jaliklarini suv toshqinidan to‘g‘onlar qo‘rib, asraganlar 1 . Qadim zamonlardan boshlab Xitoyni serhosil yerlarida, tog‘larda va keng dalalarda qadimgi qabilalar joylashgan. Ular asosan ko‘chmanchi bo‘lib, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar.Hosildor yerlarda yashagan dehqonlar ko‘chmanchi qabilalarni bosqinidan zarar ko‘rgan. Miloddan avvalgi V - III ming yilliklarga kelib Xuanxe daryosining o‘rta oqimida dastlabki dehqonchilik vujudga kelib, aholi daryo bo‘yida kichik qishloqlarda turg‘un yashay boshlagan. Ular dastlab tariq, arpa va bug‘doy ekib, cho‘chqa va it boqqanlar, hunarmandlar kulolchilik bilan shug‘ullanib, ajoyib sopol idishlar yasaganlar. Miloddan avvalgi II ming yillik boshlarida Xuanxe sohillari o‘zlashtirilib, tariq, bug‘doy, sholi va sabzavot ko‘proq yetishtirilgan. 1 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.715-717.

Chorvachilik ham rivoj topgan. Qadimgi xitoyliklar yirik qoramol, qo‘y, echki, cho‘chqa boqish bilan shug‘ullanganlar. Chorvachilik Xitoyning g‘arbiy viloyatlarida, xususan, Tibet yassi tog‘larida ayniqsa keng tarqalgan. Shunday qilib, qadimgi davlatlar yaratilishi davrida xitoyliklar ko‘chmanchi qabilalar yerlari mustamlakaga aylantirildi. Bu yerlarda madaniyat rivoj topmagan va tabiiy sharoit noqulayligi uchun faqat chorvachilik taraqqiy etgan. Xitoyning etnik tarkibi turli – tuman bo‘lgan. Ulkan hududda butun yer sharining I/4 aholisi – turli elatlar tashkil topgan. Shimolda tunguslar, manchjurlar va mo‘g‘ullar va janubi – g‘arbda tibet qabilalari yashagan. Janubda Birma va Hindixitoy - xitoyliklarga yaqin qabilalar yashagan. Qadimgi Xitoy tarixi manbalari va tarixnavisligi. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi eramizdan avalgi V—III ming yilliklarda Xuanxe daryosining o'rta oqimida uzoq vaqt yopiq holda shakllanadi. Er. av. I ming yillik o'rtalaridan boshlab Yanszi daryosi havzasini ham qamrab oladi. Xuanxe daryosi havzasi qadimda qalin o'rmonlar bilan qoplangan. Eramizdan avalgi IV-II ming yilliklarda Xuanxening o'rta oqimlarida karkidon, tapir, bambuq !:alamushlari yashagan, bambuk daraxti o'sgan. Vodiyning yumshoq allyuvial tuprog'i dehqonchilik uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Er. av. IV—III ming yilliklarda Xuanxe havzasida Yanshao madaniyatini bu yerda yashagan poliosiyo aholisini siqib chiqargan protosinotibetliklar yaratadilar. Er. av. I ming yillikda Xuanxening o'rta oqimida inlar va chjoularning o'zaro ta'siri natijasida qadimgi Xitoy etnosi vujudga keladi. Bu etnosning shakllanishida shimolda poliosiyo va avstroosiyo janubiy Osiyo tillarida so'zlashuvchi etnoslar ishtirok etadilar. An'anaviy Xitoy tarixnavisligi fanida Xitoy tarixini sulolalar bo'yicha davrlashtirish xarakterlidir. Shunga ko'ra, afsonaviy «besh imperatorlar» davridan so'ng, «uch sulola» Sya, Shan-In va Chjou davrlari boshlandi. An'ana bo'yicha Chjou davri Chunsyu va Chjango davrlarini o'z ichiga olgan ikki qism G'arbiy Chjou (er.av XI-VIII asrlar) va Sharqiy Chjou (er.av VIII—III asrlar) ga bo'linadi. Sin sulolasi (er.av. Ill asr) o'rniga hukmronlik vaqti g'arbiy va sharqiy davrlarga

bo'linadigan Xan sulolasi keladi. Sulolaviy davrlashtirish hozirgi tadqiqot talablariga javob bermaydi. Shu sababli jamiyat taraqqiyotini ishlab chiqarish kuchlari va mehnat qurollari, tayyorlangan asosiy buyumlar bo'yicha jamiyat taraqqiyotini bosqichlarga bo'ladigan arxeologik davrlashtirishdan foydalanamiz. Demak, Xitoyda «uch sulola»dan oldingi davr neolit davriga to'g'ri keladi. Shan-In davrida qadimgi Xitoy jamiyati jez davriga kiradi. Chun Syu davri (er.av. VI—V asrlar) oxirida qadimgi Xitoyda temir davri boshlanadi. Qadimgi Xitoy tarixini jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti mezoni asosida quyidagi davrlashtirishni ko'rish mumkin: I. Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va ilk davlatlarning vujudga kelishi. (er. av. II ming yillik). 2. Er. av. VIII—HI asrlarda qadimgi Xitoy. 3. Xitoyda birmchi markazlashgan davlat-Sin imperiyasi (er. av. 22I-207- yillar). 4. Qadimgi Xitoy I—III asrlarda. Qadimgi Xitoy tarixiga oid juda ko'p aniq davrlashtirilgan yozma yodgorliklar mayjud. Bu bizgacha kitob holida yetib kelgan tarixiy asarlardir. Yozma manbalar ichida qadimgi Xitoy yilnomalari, eng avvalo, Lu podsholigi davrida tuzilgan er. av. VIII—V asrlar voqealari yoritilgan Chun Syu yilnomasi muhim ahamiyatga ega. Chun Syu matni bilan an'anaviy ravishda uning muallifi qadimgi Xitoy faylasufl Konfusiya nomi bog'lanadi. Yilnomalar bilan yaqin bog'langan, eng avalo, Shan-shu (Shiszin-qo'shiqlar kitobi) nomli kitob va boshqa qadimgi Xitoy tarixiy asarlari janridir. Bu asarlarda hukmdorlar va ularning yaqinlarining so'zlari mavjud. Bizgacha yetib kelgan Shan-shu matni qismlarigina haqiqiy deb hisoblash mumkin. Chunki bu manbaning ba'zi boblari keyingi davrlarga oid. Eramizdan avalgi I asrda qadimgi Xitoyda yangi tarixiy asarlar paydo bo'ldi. Bu asarlar Xitoy tarixnavisligida katta o'rin tutadi. Ana shunday asarlardan bin Sima Syanning (er. av. 105-90-yillar) Tarixiy yozishmalari edi.

Bu asar qadimgi Xitoy ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to'g'risida boy ma'lumotlar beradi. Sima Syan tarixiy voqealarni bayon qilishda kishilar faoliyatini bayon qilish usulini tanlaydi 2 . Sima Syanning tarixnavislik usulidan Xan tarixi muallifi Gu Garbiy Xan (er.av. 206-yil) sulolasining tarixini yozishda foydalanadi. Ban Gu Xitoy tarixnavisligining yangi sulolalar tarixi nomini olgan janr asoschisi bo'lgan. Xitoy tarixini arxeologik o'rganishda amalga oshirilgan ishlar muhim ahamiyatga ega. Arxeologik qazishmalar natijasida ilk Shan davriga oid Ermitou shahri, Chansha yaqinida boy qabrlar (er. av. Ill asr) topilgan. An'anaviy Xitoy tarixnavisligida ikki o'ziga xos xususiyat: - Xitoy madaniyatining boshqa qo'shni madaniyatlardan Xitoy davlatchiligini kelib chiqishini afsonalarga bog'lab o'ta qadimiylashtirish ajralib turadi. Xitoy tarixini o'rganishni o'rta asrlarda Yapon olimlan boshlab berdilar Yaponiyada Xitoy tarixini barcha davrlari o'rganildi. Mashhur xitoyshunos olim Kaydzuka Sigeki Qadimgi Xitoy davlatlarim shakllanishiga oid kapital tadqiqotlar muallifi hisoblanadi. Yevropada Xitoy tarixini o'rganishda fransuz tadqiqotchilari katta yutuqqa erishdilar. XX asr boshlarida E. Shavann Sima Syanning Tarixiy yozishmalarini tarjima qila boshladi. Mashhur sharqshunos olim fransuz A. Maspero Qadimgi Xitoy nomli kapital asarini yaratdi. AQSHda XX asrning 60- yillari oxirida Qadimgi Xitoy tarixini o'rganish xalqaro jamiyati tashkil topdi. AQSHda Xitoy tarixini kelib chiqishi Xitoydan bo'lgan olimlar o'rganadi. 2 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.261-265.

Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi, Shan-In davlati . Shan - In davlati davri. Xitoy xronologiyasiga ko‘ra bu davr odatda miloddan avvalgi XVIII - XII asrlarga to‘g‘ri keladi. Qadimgi Xitoy tarixiy an’anasiga ko‘ra, Shan qabila boshlig‘i Pan Gen miloddan avvalgi taxminan 1400 yillarda qabilani Anyanga olib kelib, Xuanxe daryosi bo‘yida “Katta Shan shahri” ni qurdirib, davlati hukmdorlar sulolasini ham o‘z nomi bilan ataydi. Miloddan avvalgi I124 yilda Vey daryosi havzasida yashagan Chjou qabilalari Shan shohligining so‘nggi poytaxtini vayron qilib, davlatni “In” deb nomlaganlar. Rivoyatlarga ko‘ra, qabila boshlig‘i Pan Gen istilochilik siyosatini yuritmay, o‘z hukmronligidagi qabilalarni tinch idora qilgan. Bu davr tarixini o‘rganishda Xenan viloyatining Syaotun qishlog‘i yaqinidan topilgan buyumlar katta ahamiyatga ega. Bunda Shan - In davriga oid yodgorliklar, saroy, ibodatxona, to‘rt burchak shaklida qurilgan ko‘pgina uy qoldiqlari topilgan. 300 maqbara, bular orasida bahaybat va serhasham shoh sag‘anasi ham topilgan (4 ta). Maqbaralar o‘sha davrda sinflarga bo‘linish mavjud bo‘lganligini tasavvur qilish imkonini beradi.

Zodagonlarning hashamatli dahmlari bilan birga oddiy amaldorlarning nisbatan oddiy va kambag‘allarning haroba qabrlari bo‘lgan. Bu qazilmalarda bronzadan yasalgan ko‘pgina marosim buyumlari, idishlar, marmar haykallar va juda ko‘p qur’a yozuvlari topilgan. Shoh xazinasidan oltin, bronza, nefrit, toshbaqa kosasi va sadafdan yasalgan olti mingga yaqin qimmatli buyumlar topilgan. Yodgorliklarni o‘rganish tarix fani oldiga bir qancha yangi, jumladan, Xitoy madaniyatining kelib chiqish muammosini qo‘ydi. Yevropa va xatto Xitoy tarixshunoslari In davri aholisini g‘arbdan kelib, Xuanxe daryosining o‘rta va qo‘yi oqimida joylashgan istilochi qabilalar deb hisoblar edilar. Biroq bu fikr noto‘g‘ri. Neolit davri madaniyati In davri moddiy madaniyati bilan uzviy bog‘liq. Neolit davriga xos uch oyoqli idishlarning o‘ziga xos shakli, katta shaharning paxsa devorlari, uy hayvonlari (ot), kaolindan yasalgan oq keramika, nihoyat suyak qur’alar Shan - In davrida ham mavjud bo‘lgan. Antropologiya ma’lumotlariga ham neolit davri bilan Shan davri odamlari o‘rtasida o‘xshashlik mavjudligini aniqlash imkonini beradi. Shan – In davri madaniyatini Xitoyning azaliy tub aholisi yaratib, ular qadim zamonlardan bo‘yon shu yerda yashab kelganlar va Shimoliy Xitoy xududida neolit davrining madaniy yutuqlarini saqlab kelgan deb faraz qilish uchun barcha asos bor. Moddiy madaniyat yodgorliklari, san’at asarlari, qadimgi yozuvlar, jumladan, qadimgi Xitoy klassik adabiyoti asarlarining suyak va bronza idishlariga bitilgan namunalar Shan - In davrining xo‘jalik, ijtimoiy va davlat tuzumini, garchi umumiy tarzda bo‘lsa ham, tasvirlab beradi. Afsuski, eng qadimgi Shan - In yozuv parchalari o‘sha davrdagi davlat tuzilishi to‘g‘risida faqat umumiy tarzda xulosa qilish imkonini beradi. Bu davrda Xitoyda yer davlat qo‘lida markazlashib, hokimiyat ham shu asosda tashkil topgan. “Qo‘shiqlar kitobi” da barcha yerlar shohga tegishli ekanligi aytiladi. Davlat mamlakatning asosiy boyligiga va xo‘jalik asosi – yerga tayanib “markazlashgan ko‘rinish” ola borgan. Din hukmdor obro‘yini mustahkamlashga xizmat qilgan. Shoh buyuk shaxs, ulug‘ zot deb ko‘rsatilib, xudoga tenglashtiriladi. Afsonalarda sulolalar asoschisi bo‘lgan hukmdor ataladi. Rivoyatlarga ko‘ra Se avlodidan bo‘lgan Chen Tan Sya

sulolasining so‘nggi shohini ag‘darib, In sulolasiga asos solgan. Eng qadimgi quldorlik jamiyati tashkil topish davrida shoh ayni vaqtda kohin ham hisoblangan. Asta - sekin amaldorlar sinfi yuzaga kelib, bular qatoriga dastlabki urug‘ zodagonlari, so‘ngra quldorlar vakillari kirgan. Mamlakatni boshqarishda shoh yordamchilaridan iborat oliy darajali amaldorlar ishtirok etganlar. Bular orasida shohning bosh vaziri, “ulug‘ amirlar va shoh farmonlari ” boshlig‘i, o‘z yordamchilari shtati bilan, shoh farmonlarini bituvchi bosh mirza, shoh arxivi va shoh xazinasining boshlig‘i muhim o‘rin tutganlar. Hukmdor huzurida urug‘ zodagonlari va qabila boshliqlarining avlodlaridan iborat zodagonlar kengashi bo‘lgan. Qur’alardagi yozuvlarda bu kengash “Katta va kichiklar kengashi” deb ataladi. Qadimgi shohlik davrida Misrdagi kabi shoh urug‘i yirik bir shoh qavmi bo‘lib, unga mansub odamlar davlatni idora qilish va harbiy ishlarda qatnashib, yirik mansablarni egallaganlar. Bu esa davlat hamda shu sulola hukmronligining mustahkamligini ta’minlagan 3 . 3 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.723-727.

“Shoh (van)” so‘zini anglatgan ibora In davri yozuvlarida ko‘p uchraydi. Xitoy tarixchisi Majo so‘ziga ko‘ra, iyeroglif belgilarda “van” va “szu” (nasab) alomatlarining qur’a yozuvlaridagi arxaik shakllarining aynan biriga o‘xshaydi. Ba’zi yozuvlarda urushlar to‘g‘risida aytiladi. Xitoy shohi Xitoyning gullab yashnagan yerlari, dehqonchilik qiladigan serunum o‘lkalarini qo‘riqlab, ko‘chmanchi qabilalar bilan hamisha urushganlar. Xitoy shohlari Shan - In davlatiga tez – tez hujum qilgan g‘arbiy tog‘liklarga qarshi bilan ayniqsa qattiq kurashgan. Hukmdor shu tog‘lik qabilalar bilan urush boshlash va uning muvaffaqiyatli tugashi xususida doim kohin bilan maslahatlashgan. Qadimgi yozuvlarda mamlakat chegaralarini ajnabiylar tinchlik bermayotganligidan shikoyatlar bayon qilingan. Shoh xudodan maslahat va yordam so‘rab ko‘chmanchilarga qarshi urush olib borish zarurligini aytadi. Ko‘pincha urushlar ochiqdan - ochiq talonchilik harakteriga ega bo‘lib, o‘ljaga ega bo‘lish, asirlar olish maqsadida boshlanib, asirlar keyinchalik qul qilingan. In sulolasi hukmdorligi davri o‘rtasi va oxirida ko‘chmanchilar yashab turgan tog‘li tumanlarni shuningdek, Vey va Fen vodiysi, ya’ni Shensi viloyatining markaziy qismini va Shansi viloyatining janubi-g‘arbiy qismini xitoyliklar egallab, mustamlaka qiladilar. Ko‘chmanchilardan himoyalanish zarurligi kuchli qushin tuzishni talab qilardi. In davri yozuvlarida jang aravalari va otliq qo‘shinlar tilga olinadi. Anyandagi qazishmalar qo‘shinlar bronza qurollar bilan qurollanganidan dalolat beradi. In davlatining sinfiy xususiati qo‘shinlar tuzilishida ko‘rinadi. Piyodalar oddiy dehqonlardan, jang aravalari egalari esa zodagonlar bo‘lgan. Ko‘chmanchilar bilan bo‘lgan urushlar In davlatini zaiflashtiradi, natijada jangovar Chjou qabilalari In shohligini tugatib, yangi Chjou shohligini barpo etadilar.

Chjou podsholigi. Qadimgi Xitoyning Vey xe daryosi havzasida joylashgan Chjou qabilalari qadimgi In shohligi ustidan bir necha bor g‘alaba qozanib, uning o‘rnida yangi davlatga asos soldi. Bu davlat qabila nomidan Chjou deb nom oldi. Chjou qabilalari haqidagi ilk ma’lumotlar U Din hukmronligi davridagi epigrafik yodgorliklarda keltiriladi. O‘sha vaqtda Chjou qabilalari In davlatining siyosiy ta’sirida bo‘lgan. Manbalardan ma’lumki, Chjou qabilalari g‘arbiy tumanlarga kelib, G‘arbiy Chjou davlatiga asos soladilar. Ular miloddan avvalgi II minginchi yilning ikkinchi yarmida chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Chjou qabilalari shanlilar bilan goh yaxshi va goh yomon munosabatda bo‘lganlar. Chjou qabilalari shanlarga qarshi ittifoq tuzib, Mus (Xenan) da bo‘lgan mashhur jangda shanlar uyushmasiga qaqshatqich zarba berib, Xuanxe daryosining o‘rta va quyi havzalarida hukmronlik o‘rnatganlar. Ularning poytaxti Xao shahri bo‘lgan. Chjou davlatini asosi bo‘lgan qabilalar neolit davridan boshlab Shimoliy Xitoyning Shensi viloyati Veyxe daryosi havzalarida yashaganlar. Yillar o‘tishi bilan Chjou qabilasi Veyxe daryosi havzasining boshqa qabilalari ustidan hukmronlik o‘rnatati yirik qabilalar ittifoqini tashkil qiladi. Manbalarda Chjou qabilasi In davlati bilan chegaradosh bo‘lganligi aytiladi. “Chjou” so‘zi manbalarda ko‘p uchraydi. Ko‘zga ko‘ringan oilalar, hatto In davlati hukmdorlari qizlarini Chjou qabilasi sardorlariga uzatishgan. Chjou qabilalari Shan – In davlati madaniyati elementlarini qo‘llaganlar. Jumladan, Chjou qabilalari inlardan yozuv, xronologik tizim, me’morchilikka xos xususiyatlar va ba’zi diniy jihatlarni olganlar. Qadimgi Xitoy adabiyotida saqlangan rivoyatlarga ko‘ra, Chjou shohi Ven Van (“Van” - shoh) juda katta harbiy yurishlar qilgan. Natijada Chjou davlati hududlari kengaygan. Ven Van In shohligini bosib olish rejasini ishlab chiqqan. Chjou hukmdorlaridan biri: “Biz shoh Ven Vanning ishini davom ettirishimiz kerak. Toki bizning davlatimiz jahon davlatiga aylanguniga qadar, dengiz

burchaklaridan tortib kun chiqar o‘lka odamlarining barini bizning qonunlarimizga bo‘ysundirish uchun kurashishimiz kerak” degan edi. In davlati o‘zaro ichki ziddiyatlar, kurashlar natijasida zaiflashib qoldi. Bundan foydalangan Chjou shohi U Van hukmdorlik davrining o‘n birinchi yilida katta qo‘shin bilan sharqqa tomon yurish qildi va In davlatini bosib oldi. Shunday qilib, miloddan avvalgi XII asrda Xitoy shimolida Chjou davlati vujudga keldi. Chjou davlatining xo‘jaligi va ijtimoiy tuzumi. Chjou davlati davrida xo‘jalik asosini dehqonchilik tashkil qilgan. U ancha rivojlangan edi. Shimoliy Xitoyning hosildor yerlaridan dehqonlar katta hosil olishga erishganlar. Bu yerda qishki va bahorgi donlar ekilar, bog‘dorchilik, polizchilik, mevali daraxtlarni ko‘paytirish, hamda kanop yetishtirish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Qishloq xo‘jaligi bilan birga hunarmandchilik, jumladan, to‘qimachilik ancha rivojlangan. Bu vaqtda temirchilik alohida ahamiyat kasb etadi, chunki hunarmandchilik sohasida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y bergan edi. Ayniqsa temirdan dehqonchilik uchun zarur asbob - uskunalar yasash keng yo‘lga qo‘yiladi. Chjou davlati davrida ijtimoiy tuzum haqida so‘zlasa, bu davrda patriarxal oila mavjud bo‘lganini aytib o‘tish kerak. Patriarxal oilada otaning roli cheksiz edi. Unga oila a’zolari so‘zsiz itoat qilgan. Otaning obro‘ - e’tibori davlat tomonidan qo‘llab - quvvatlangan. Masalan, shoh Syuan farmonida aytilishicha: “Fuqarolar bevosita boshliqlarining qaroridan shikoyat qilishga haqli emaslar. Agar ularga shikoyat qilish huquqi berilsa, u holda o‘g‘il o‘z otasi bilan sudlashishi mumkin. Natijada katta bilan kichiklar o‘rtasida hech qanday farq qolmaydi.” Ayol o‘z uyini tashlab ketishi katta gunoh hisoblangan 4 . 4 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.278-284.

Chjou davrida qishloq jamoasi muhim o‘rin tutgan. Eng qadim quldorlik davlatida mamlakatdagi barcha yer fondlari, jumladan, jamoa ixtiyoridagi yerlar ham ilohiylashtirilib, shohga tegishli deb hisoblangan. Masalan, “gun - tyan” (jamoa dalasi) iborasi ayni vaqtda “dalasi” deb tushunilgan. Agar qadimgi Xitoy gunisi vanga (podsho) tegishli bo‘lsa, jamoaning barcha yeri davlat yer fondiga aylangan. “Shi - szin” qo‘shiqlar kitobida, Chjou hukmdori Lyu yurishga chiqishdan avval “dala va omborlardagi zahira donlarni yig‘ib katta qoplarga solgan”. Chjou davlatining hukmdorlari “odamlarni yerlarga biriktirganlar”. Boshqacha aytganda, ular katta miqyosdagi yerlarda o‘z xo‘jaliklarini tashkil qilgan. Hukmdorlar o‘z yaqinlari va zodagonlarga ko‘plab yerlarni taqsimlab bergan. Natijada Chjou davlatida yerga ega bo‘lgan tabaqalar - davlat mulozimlarini, zodagonlarni paydo bo‘lishiga olib kelgan. Xo‘jalikda qul mehnatidan foydalanilgan. In davrida yuzaga kelgan quldorlik Chjou davrida ancha kengaydi va rivojlandi. Chjou davrida “nun - fu” (qul) atamasi paydo bo‘ldi. O‘sha vaqtdagi manbalarda “nun - fu” mehnati haqida, bu odamlarning o‘zlarini ishlab chiqarish quroli bo‘lmaganligi qayd etiladi.

Bundan qullarning quldorlar yerlarida ishlaganligi haqida xulosa chiqarish mumkin. Qullar mehnatidan dehqonchilik hamda harbiy ishda foydalanganligi haqida ma’lumot bor. Qullar o‘rtasida mehnat taqsimoti joriy etilgan. Manbalarda janubiy qabilalarga tegishli bo‘lgan qullar otboqarlik qilgan. Davlat muassasalari hamda alohida amaldorlar ixtiyorida bir necha guruh qul bo‘lgan. Masalan, amaldorlar boshlig‘i ixtiyorida 120, maorif boshlig‘i ixtiyorida 120, yer xo‘jaligida 120, kamonchi va o‘qchilar bo‘limida – 80 ta qul borligi haqida ma’lumot “ Chjou - li” kitobida keltiriladi. Qulchilik rivoji bilan qul savdosi ham paydo bo‘lgan. Bronza idishlardagi yozuvlarda “beshta qul bir ot va bir kalava ipakka almashtirilganligi” to‘g‘risida aytiladi. Shunday qilib, qadimgi Xitoyda tabaqalanish yuzaga kelgan. Yuqori tabaqa bilan quyi tabaqalar o‘rtasida o‘zaro kelishmovchiliklar, noroziliklar chiqib turgan 5 . Davlat tuzumi. Chjou-li traktati asosida Chjou sulolasi davridagi davlat tuzumini o‘rganish mumkin. Bu davrda Xitoyda murakkab davlat tuzilmasi shakllanadi. Davlat apparati mamlakatni shoh nomidan boshqaradi. Hukmdor atrofida zodagon amaldorlar guruhi bo‘lib, ular yuqori lavozimlarni egallaganlar. Davlat boshida shohdan so‘ng birinchi yordamchi turadi. Bu amaldor bilan bir qatorda uch oqsoqoldan iborat guruh: yer ishlari boshlig‘i (amlokdor), ikkinchisi - ot-ulov hamda shoh qo‘shinlari sardori, uchinchisi - ijtimoiy ishlar boshlig‘i vazifasini ado etganlar. Amlokdor mamlakatda qishloq ishlarini tashkil qilish, yer ishlari bilan band bo‘lgan aholini boshqarish bilan shug‘ullangan. Ikkinchisi, harbiy vazir sifatida mamlakat harbiy boshqaruvini amalga oshirgan. U askar yig‘ish, harbiy ta’limga rahbarlik qilish, qo‘shin ta’minoti bilan shug‘ullangan. Uchinchi boshliq mamlakatdagi barcha yer fondlarini boshqarib, davlat suv ta’minotiga rahbarlik qilgan. Xitoydagi barcha sug‘orish inshootlari ustidan nazorat qilish shu shaxslar qo‘lida edi. Keyinchalik mamlakatda boshqa amaldorlar ham paydo bo‘ldi. Ular shoh yerlari, turar – joylari, saroyi, sud ishlari, diniy ishlarni boshqaradilar. Qadimgi Xitoyda sud ishlari yozma qonunlarni, huquqlarni shakllanishiga olib keldi. 5 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.737-741.

Chjou davridagi qonunlar hukmdor shaxsi va uning hokimiyatini himoya qilishga qaratilgan edi. Masalan, shohni tahqirlashga qarshi qabul qilingan qonunda shohni kamsitgan shaxs o‘lim jazosiga mahkum etilishi yozilgan. Jinoiy qonunlar majmui, yaxlit jazo tizimi ishlab chiqildi. Unda o‘lim jazosi, erkaklarni bichish, ayollarni saroyga qamab qo‘yish, oyog‘ini kesib tashlash kabi og‘ir jazolar joriy etildi. Bu tuplam qadimda afsonaviy shoh Mu tomonidan ishlab chiqilib, 3 ming moddadan iborat bo‘lgan. Oliy sud og‘ir jinoiy ishlarni, quyi sudlar esa kichikroq ishlarni ko‘rib, hukm chiqargan. Chjou davrining siyosiy tarixi xususida shuni aytish mumkinki, Chjou sulola shohlari In davlatini bosib olib, kuchli davlat tashkil etishdi. Miloddan avvalgi V - IV asrlarda yozilgan “Osmon o‘g‘li Muning tarixi” nomli kitobda Chjou davriga oid afsonalar berilgan. Unda Chao va Mu shohlari buyuk fotih sifatida tasvirlanadi. Xitoylar Xan daryosi bo‘ylarida va Xubeyda yashagan qabilalarni bo‘ysundiradi. Podsho Syuan (miloddan avvalgi 827 - 782 yillar) tarixiy shaxs hisoblanadi. Uning urushlari qo‘shni qabilalarni bostirish, ularni o‘ziga tobe qilish uchun boshlagan yurishlari o‘sha davrdagi adabiy asarlarda o‘z ifodasini topgan. Chjou davlati o‘zaro ichki ziddiyat kuchayishi, ko‘chmanchi qabilalarga qarshi olib borgan tinimsiz urushlar, mamlakat ichidagi iqtisodiy tizimning mustahkam emasligi sababli miloddan avvalgi VIII asrga kelib mustaqil davlat va xonliklarga bo‘linib ketadi. Chjou davlati Xuanxe daryosi va uning irmoqlari bo‘yidagi boy unumdor vodiylarga daxshat solgan ko‘p sonli va kuchli ko‘chmanchi qabilalar bilan uzoq vaqt davomida kurash olib borib zaiflashdi. Bu esa sinfiy ziddiyatlarni tug‘dirib, mamlakat ichida iqtisodiy birdamlik yo‘qligi tufayli kuchsizlanib, keyin bir necha mustaqil davlatlarga bo‘linib ketdi. Bu shohliklar boshida zodagon quldorlar va markaziy hukumatga tobe bo‘lmagan qudratli amaldorlar turgan. Miloddan avvalgi 770 yilda Chjou podsholaridan biri Pin Van g‘arbiy ko‘chmanchilar siquvi oqibatida o‘z poytaxtini sharqdagi Lo-i shahriga (keyinroq Xenan viloyatidagi Lo - yanga) ko‘chirgan. Xitoyning mustaqil mayda shohliklarga bo‘linib ketishi aynan shu davrdan boshlandi.

Ular endi Sharqiy Chjou davlatiga bo‘ysunmaydigan bo‘lib oldilar. Miloddan avvalgi VII asrda beshta eng qudratli shohlik ittifoq tuzib, markazlashgan davlatni barpo qilish harakati yuzaga keldi. Biroq bu vaqtinchalik birlashuv bo‘lib, mustahkam emas edi. Beshta katta shohlikning har biri ustunlikka uringani tufayli, kuchlar muvozanati buzildi. Ular hokimligi davri, ya’ni miloddan avvalgi VII - V asrlar odatda “besh hokim” davri deb nom oldi. Miloddan avvalgi V asrda ayrim shohliklar o‘rtasida kurash ayniqsa keskinlashdi. Shuning uchun ham miloddan avvalgi V - III asrlar davri “Kurashuvchi shohliklar” (Chjan -go) nomini olgan. Qadimgi Xitoy tarixining bu davri ko‘p manbalar asosida o‘rganilishi mumkin. Ammo o‘zaro sinfiy munosabatlar xarakteri hamda ba’zi ijtimoiy - iqtisodiy atamalarning ma’nosini aniq belgilab olishga imkon beradigan maxsus manbashunoslik va tarixiy – lingvistik asarlarning yo‘qligi tufayli ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar masalasini to‘la hal qilib bo‘lmaydi. Lekin Xitoy tarixchilari va sobiq mamlakat olimlarining asarlari ba’zi faktlarni aniqlashga imkon berib, ular Xitoy quldorligi tarixidagi o‘ziga xos xususiyatlarni bilib olishga yordam beradi. Temirni rivojlantirishda sekin – asta burilish yasalishi, yangi va ancha mukammal temir qurollarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Miloddan avvalgi VII asrda Si hukmronligida davlat temirni o‘z monopoliyasiga oladi. Omoch uchun temir tishlardan foydalana boshlaydilar, bu esa mehnat unumdorligini oshiradi va qishloq xo‘jaligida ko‘plab qullardan foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq avvalgi qishloq jamoalarining barqarorligi quldorlik munosabatlarining rivojlanish jarayoniga to‘sqinlik qiladi. Bu jamoalarning ko‘pi, ayniqsa mamlakatning uzoq joylaridagi jamoalar juda sodda urug‘ - qabilachilik sharoitida yoki bir qadar taraqqiy etgan oila – jamoa tuzumi sharoitida yashaganlar. Xitoy podsholari tomonidan qo‘shni yerlarning istilo qilinishi hamda bir qancha mustaqil shohlik tashkil etilishi yirik urug‘ - qabila va oila - jamoa guruhlarini qul qilishdan iborat qadimgi Xitoyning o‘ziga xos, alohida shakllarining paydo bo‘lishiga olib kelib, bu guruhlar rasmiy jihatdan davlat “quli” hisoblansa ham, amalda qisman ayrim

amaldorlarning ixtiyorida bo‘lganlar. Shu sababli erkin jamoa a’zolarini anglatadigan ayrim atamalar ba’zan qullarni ifodalash uchun ham qo‘llanilgan. Ikkinchi tomondan, quldorlik munosabatlari rivojlanmagan bir sharoitda quldorlarga qaramlikdan erkinlikka o‘tish bosqichlarini bildiradigan gradatsiyalar (darajalar) hukm surib, buni patriarxal quldorchilikning saqlangani, butun - butun jamoalar ommaviy qul qilingani, nihoyat Xitoyning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan markaziy tumanlari bilan Xitoyning Chjou davlatiga qarashli keng chekka yerlarga joylashgan ko‘chmanchilar va dehqonlar turmushi o‘rtasidagi keskin farq ham ko‘rsatib turadi. Doimo urushlar chiqishi va davlat markazlarining joydan joyga ko‘chirilishi, “siyosiy sohada”gi o‘zgarishlar qullarni ko‘pincha yalpisiga ozod qilib yuborilishiga, erkin dehqonlarni esa, aksincha, qullikka tushishiga olib kelgan. Vaholanki, jamoalar natural xo‘jalikka asoslangani uchun, ishlab chiqarish usuli o‘zgarmay qolavergan. “Chen” so‘zi “xizmatkor”, “qul”, jumladan “uy quli” ma’nosini anglatgan. “Min” so‘zi birga qo‘shib ishlatilganida, odatda, butun mehnatkash xalqni, ehtimol, og‘ir qullik, qaramlik sharoitida yashagan jamoachilarni anglatgan bo‘lsa kerak.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988.

O'xshashlar

Xitoydagi Xan imperiyasi

Turk xoqonligi davrida Ashinaliylar sulolasi

Qadimgi Xitoy. Xan sulolasi davrida Xitoy

Eng Qadimgi Xitoy

Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari