Usmoniylar imperiyasi Tanzimot davrida - Tarix - Referatlar

Usmoniylar imperiyasi Tanzimot davrida

Yuklangan vaqt:

16.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.76953125 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI KURS ISHI Mavzu: Usmoniylar imperiyasi Tanzimot davrida Tayyorladi: ______________ Qabul qildi: ______________ Toshkent – 2023 1

Mundarija: Kirish I Bob. Usmonlilar imperiyasidagi tanzimat. 1.1 Tanzimat islohotlari Usmonli imperiyasi , ularning natijalari 1.2 Tanzimat davrida Usmonlilar imperiyasining davlat-huquqiy tizimidagi islohatlari II Bob. Mamuriy va harbiy islohotlar. 2.1 Tanzimat islohotlari birinchi bosqichi 2.2 Tanzimat islohotlari ikkinchi bosqichi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar royxati 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligini e’lon qilgandan so’ng tarixchi olimlar zimmasiga nafaqat Vatanimiz tarixini balki jahon tarixini ob’ektiv va xolisona yoritishdek ulkan vazifa yuklatildi. Natijada jahondagi rivojlangan mamlakatlar tarixini o’rganishga bo’lgan munosabatlar jahon tarixida ayniqsa yangi davrda bo’lib o’tgan turli tarixiy jarayonlar ularni madaniyati, ijtimoiy- iqtisodiy, va siyosiy axvoli, o’ziga xos rivojlanish bosqichlarini nihoyatda sinchikovlik bilan har tomonlama xolis o’rganishni taqazo etdi. Tanzimotning 2-davri Qrim urushida Turkiya qozongan gʻalabadan keyin boshlandi. 1856-yil 18 fevralda sulton Abdulmajid yangi Tanzimot toʻgʻrisida "xatti humoyun" eʼlon qilib, Turkiya sanoati va qishloq xoʻjaligini Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari uchun ochiqligini bildirdi. Musulmon boʻlmagan xorijiy sarmoyadorlarga maʼlum huquqlar berildi. Bu qonunlar bir tomondan, sultonlikda davlat boshqaruvi, sud va maʼmuriy ishlarni tartibga keltirdi. Turkiyada yangi adabiyot, sanʼat, ilmfan. maorif taraqqiy topa boshladi, milliy ziyolilar paydo boʻldi. Ular orasidan keyinchalik yangi usmonlilar deb ataluvchi konstitutsion monarxiya tarafdorlari va yosh turklar oʻsib chiqdi. 2 tomondan, Turkiyada xorij kapitali taʼsirining oshishiga, uning gʻarb davlatlariga asta sekin qaram boʻlib qolishiga zamin tayyorladi. Tanzimot yangi sulton Abdulhamid II (hukmronlik davri: 1876—1909) tomonidan bekor qilindi va Turkiyada istibdod ("zulm") davri boshlandi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Tanzimot davrida Turkiyaning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti yaxshilana bordi va tarixchi olimlar tomonidan o’rganish ishlari olib borildi. Tanzimot tarixini yoritishda nafaqat maxalliy olimlar bundan tashqari boshqa davlat olimlari ham tadqiqot ishlarini olib borishgan bularga misol tariqasida Miller A. F., “Kratkaya istoriya Tursii,” Novichev A. D, Strauss Iogann "Ko'p tilli imperiya uchun Konstitutsiya: Kanun-i Esasi va boshqa rasmiy 3

matnlarning ozchilik tillariga tarjimalari", Kristof ”Demokratiyadagi birinchi Usmonli Tajribasi”, H. Davison “Usmonli va turk tarixidagi insholar, 1 1774-1923 - G'arbning ta'siri Malkolm “Zamonaviy Yaqin Sharqning yaratilishi 1792-1923”, Xovanisyan, Richard G. “Qadimgidan hozirgi zamongacha arman xalqi”, Strohm Frederik “19-asrda Istanbul Usmonli poytaxtidagi modernizatsiya harakatlari - mahalliy omillar va global ta'sirlar. Usmonli kapitalida modernizatsiya harakatlari: mahalliy omillar va global ta'sir kabi olimlar o’z asarlarida shu davr tarixni ochib berishadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi va vazifasi sifatida shuni aytish mumkinki, aynan Usmoniylar imperiyasining shu davrdagi iqtisodiy holati va siyosati yani qaysi davlat bilan qanaqa aloqalar olib borganligi, qaysi davlatga qarshi yurishlar uyishtirganili hamda ichki urushlar va uning oqibatlari, Tanzimot ishlohoti va uning natijalari haqida malumotlar beradi. Kurs ishi mavzusining nazariy uslubiy asosi. Kurs ishi materiallari tarixiylik, ilmiy xolislik va obektivlik prinsiplari asosida taxlil qilindi. Shuningdek, Tarixiy- qiyosiy taxlil, qadriyatlr uyg’unligi kabi tamoyillarga amal qildi. Tarixiy va arxeologik manbalardan foydalanish va taqqoslash usullari qo’llanildi. Kurs ishining strukturasi. Kurs ishi ikkita bob, tort paragrif, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat 1 Miller A.F.Kratkaya istoriya Tursii,M.,1948; Novichev A.D., Tursiya.Kratkaya istoriya,M.,1965.-C 31 4

I Bob. Usmonlilar imperiyasidagi Tanzimat. 1.1 Tanzimat islohotlari Usmonli imperiyasi da va ularning natijalari. 1839 yilda Misrning mag'lubiyati Turkiyaning yuziga tupurishdir. Milliy xo'rlash Tanzimat . 2 ta oliy davlat kengashining ba'zi a'zolari (1838 yilda eng yuqori byurokratiyadan tuzilgan) o'zgarishlarning cheklovlarini tushunishadi. Mustafo Reshid posho (u Angliya va Fransiyadagi elchi, keyin tashqi ishlar vaziri bo'lgan) yangi islohotlar loyihalari bilan shug'ullanadi. Ularning maqsadi sultonning kuchi ¯ milliy-ozodlik harakatlari va portning Yevropaga qaramligini zaiflashtirdi. Ish yangi Sulton Abdul-Machid davrida yakunlandi. Tanzimatning 1- bosqichi. (1839-1853) Gulxaney Hatt-i-Sherif 1839 yil islohotlarning asosiy tamoyillari (mansabdor shaxslar aralashdi islohotlar izchil amalga oshirildi ) diniy mansubligidan qat'inazar, imperiyaning barcha sub'ektlarining hayoti, sha'ni va mulki xavfsizligini ta'minlash. jinoyat qonunchiligi qabul qilindi, savdo kodeksi tuzildi, musulmon va musulmon boʻlmagan jamoalar vakillaridan davlat va viloyat maslahat kengashlari (mejlis) tuzildi. Lekin musulmon bo'lmagan aholining huquqlari oshmadi 2 . b) soliqlarni to'g'ri taqsimlash va undirish favqulodda soliqlar va korvée bekor qilindi, musulmon bo'lmaganlardan so'rov solig'i - jizya yig'ish tartibga solindi. Muvaffaqiyatsiz urinishlar dehqonchilik tizimini tugatish, Izmir, Bursada bir qancha metallga ishlov berish, toʻqimachilik, qogʻoz ishlab chiqaruvchi korxonalarni tashkil etish, davlat banki va barqaror pul tizimini yaratish orqali qishloq xoʻjaligini yaxshilash va iqtisodiyotni barqarorlashtirish. Protektsionistik harakatlar yo'q edi. Iltizamni bekor qilish (to'lash tizimi). 2 Strauss, Iogann (2010). "Ko'p tilli imperiya uchun Konstitutsiya: Kanun-i Esasi va boshqa rasmiy matnlarning ozchilik tillariga tarjimalari". Gertsogda, Kristof; Malek Sharif (tahrirlar). Demokratiyadagi birinchi Usmonli Tajribasi. Würzburg: Sharq instituti Istanbul.2010.-P 51. 5

v) ishga qabul qilishni tartibga solish va harbiy xizmat muddatini qisqartirish. Barcha musulmonlar uchun majburiy yollash joriy etildi, xizmat muddati endi 15 emas, 5-7 yil. Urinish dunyoviy ta’lim: boshlang’ich va o’rta maktablar, pedagogika va boshqa maktablar yaratilmoqda. Ammo universitetni ochib bo'lmadi. Tanzimatning 1-bosqichi - maks samarali. Nazariy jihatdan, bu choralar bo'lishi kerak mamlakatning burjua rivojlanishiga hissa qo'shadi. Amalda, bu faqat qisman o'zgarishlar bo'lib, haqiqiy feodal-absolyutistik tuzumga ta'sir qilmaydi. 1853 yil .: Qrim urushining boshlanishi Þ islohot uchun emas. Parij tinchligi Usmonli imperiyasining Yevropaga qaramligi. Sinop ko’rfazidagi mag’lubiyat Portning naqadar kuchsizligini ko’rsatdi. Turkiya, Angliya va Fransiyaga rahmat, g'oliblar qatorida. Ammo urush paytida u juda zaif edi. U ingliz va fransuz banklariga kredit so’rab murojaat qildi. 2-bosqich tanzimat (1853-1856) - 1856-yil 18-fevraldagi Farmon (xatti humoyun) e'lon qilingan bo'lib, unda Gulxanei hatti-sharifning fuqarolarning hayoti, sha'ni va mulki xavfini ta'minlash to'g'risidagi qoidalari b / tafovut. din va fuqarolarning qonun oldida tengligi b / din va millat farqlari; musulmon bo'lmaganlarni davlatga qabul qilishni e'lon qildi va harbiy xizmat, teng soliq solish, dehqonchilik tizimini bosqichma-bosqich bekor qilish, davlatni joriy etish bank tizimi, kommunikatsiyalarni takomillashtirish. Bularning deyarli barchasi qog'ozda qoldi, chunki. Yevropa davlatlarining manfaatlarini hisobga olishga majbur bo’ldi 3 . Chet elliklar Turkiyada yer olish huquqini qo’lga kiritdi.1856 yil ochilgan 1-1 xorijiy bank - Usmonli; Ingliz, keyin frantsuz ishtirokida yaratilgan. Temir yo'llar qurish va dengiz transportini amalga oshirish chet elliklarning ishi. Tanzimat 3 Roderik, H. Davison (1990). Usmonli va turk tarixidagi insholar, 1774-1923 - G'arbning ta'siri. Texas universiteti matbuoti. 1990.-P116. 6

islohotlari boʻyicha asosiy xulosa: ular yaxshilikni xohlashdi, lekin har doimgidek shunday boʻldi. 1858 yil . – jinoiy va yer huquqi 1864 yil . - qishloqlar to'g'risidagi qonun (ma'muriy-hududiy bo'linish) 1869 yil . - Fuqarolik kodeksi. Burjuaziya, yangi ziyolilar rivojlanishi uchun qulay sharoitlar. "Yangi Usmonlilar"ning paydo bo'lishiga turtki. Tanzimat Abdul-Hamidning Zulumi bilan yo’q bo’ladi II. Tanzimot (arab. — oʻzgarishlar, islohotlar; tur. — tanzimat) — Usmonlilar imperiyasida 1839 yildan boshigacha adabiyotda qabul qilingan islohotlar nomi. 70-yillar 19-asr va ularni amalga oshirish muddati. Tanzimotga Usmonli imperiyasining konda vujudga kelgan inqirozining chuqurlashishi sabab boʻlgan. 18-asr ichki o'sishi tufayli qarama-qarshiliklar va yevropaliklar kurashining keskinlashuvi. Bolqonda hukmronlik qilish uchun vakolatlar va Balqon Sharq (Sharq savoli deb ataladi). Shunda ham iqtisodiy va siyosiy mamlakatning tanazzulga uchrashi, urushlardagi mag'lubiyatlar, chetdagi feodallarning separatizmi, xalqning noroziligi soliq yukini oshirish orqali ommani va boshqa adovat shakllari mazlum xalqlarning zulmi va uzluksiz qoʻzgʻolonlari turga sabab boʻldi hukmron doiralar islohotlar, to-rye, adovat asoslariga ta'sir qilmasdan o'tkazishga intiladi qurish, imperiyani yaqinlashib kelayotgan qulash va o'lim xavfidan qutqarishi mumkin edi. Sulton Salim III (1789-1807), keyin esa Sadr vazir Mustafo Posho Bayraktar (1808) ning bunday islohotlarni amalga oshirishga urinishlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1826-yilda yangichalar qoʻshinining yoʻq qilinishi va Sulton Mahmud II (1808—39)ning boshqa baʼzi islohotlari davlatni tartibga solishga xizmat qildi boshqaruv, er shakllari mulk, ta'lim tizimi va boshqalar, ammo inqiroz rivojlanishini to'xtata olmadi 4 . 4 Yapp, Malkolm (2014 yil 9 yanvar). Zamonaviy Yaqin Sharqning yaratilishi 1792-1923. Routledge. 2014.-P119. 7

Ushbu inqirozning eng yorqin namoyon bo'lishi 20-30-yillarda bo'lgan. 19-asr ozod qilish. Gretsiya mustaqilligi va Serbiya muxtoriyatiga olib kelgan Bolqon xalqlarining inqiloblari, Misrning Turga qarshi kurashi hukmronlik, Kurdistondagi tartibsizliklar, chet elliklarning kirib borishi kuchaygan. kapitalning turk iqtisodiga kirib borishi va hokazo. Inqiroz ayniqsa oʻrtalarida keskinlashdi. 1839 yil, sayohat paytida. qo'shinlari Misr va Yevropa tomonidan mag'lubiyatga uchradi. kuchlar ekskursiya taqdim etdi. Prospekt va Misr. Posho Muhammad-Ali qarorni Misr safariga o'tkazish talabi. ularning qo'lida to'qnashuv, bu esa aslida xalqaro munosabatlarni o'rnatishni anglatardi. Turkiyaning vasiyligi. Bunday vaziyatda T. ning eʼlon qilinishi sodir boʻldi. xorijiy Ishlar Reshid Posho va 3 noyabrda tantanali ravishda e'lon qilindi. 1839 yil Gulhane saroy bog'ida ("Atirgullar uyi") Sulton Abdul-Mejid (1839-61) huzurida imperiyaning eng oliy dunyoviy va ma'naviy arboblari, xorijiy. elchilar va delegatsiyalar. Rekript Sultonning barcha fuqarolariga (dinidan qat'iy nazar) hayoti, sha'ni, mulki daxlsizligi, o'zboshimchaliklarga barham berish, soliqlarning adolatli taqsimlanishi va undirilishi kafolatlangan. Soliq to'lash tizimini (Iltizam) bekor qilish, harbiy xizmat muddatini qisqartirish va'da qilingan. 4-5 yilgacha xizmat ko'rsatish, moliyalashtirish. harbiy, va sud-huquq islohotlari. Gulxaney Hatt-i Sherifning buyrug'iga binoan 1840 yilda iltizomni bekor qilish va xo'jalik sudi tashkil etish to'g'risida, 1843 yilda - muddatni qisqartirish to'g'risida qonunlar chiqarildi. harbiy xizmat 5 yilgacha, 1846 yilda - dunyoviy maktablar tashkil etish to'g'risida reskript, 1847 yilda - musulmon bo'lmaganlarni qabul qilish to'g'risida teng asoslar sudda guvoh sifatida musulmonlar bilan, 1850 yilda - tijorat. Fransuz kodi. model, 1852 yilda - Vali huzurida kengash tuzish to'g'risidagi qonun. kengashlar (mejlis) dunyoviy va ma'naviy zodagonlar, shu jumladan musulmon bo'lmaganlar vakillaridan iborat. Bu qonunlarning barchasi samarasiz edi. Gulxaney reskripti 8

feodallarning katta qarshiliklari bilan nihoyatda sekin amalga oshirildi. reaktsiyalar. E'lon qilingan islohotlar asosan qog'ozda qoldi, ba'zilari hatto rasman bekor qilindi; Shunday qilib, 1852 yilda dehqonchilik tizimi haqiqatda tiklandi. Aholining hayoti, sha'ni va mulki daxlsizligi ta'minlanmagan. Musulmon bo'lmaganlar bilan musulmonlar bilan va'da qilingan huquq tengligi ham hurmat qilinmadi 5 . 1853-56 yillardagi Qrim urushi davrida tinchlik shartnomasi shartlarini muhokama qilishda Rossiyaning mavqeini zaiflashtirishga va Turkiyada oʻzlari uchun yangi imtiyozlar olishga intilgan Angliya va Fransiyaning bosimi ostida Sultonning yangi rekripti (hatt. -i Humoyun 1856). Takrorlash bilan birga Gulhane qonunining qoidalari, unda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish va bu maqsadda "Yevropa tajribasi va kapitalidan" foydalanish va'dalari mavjud edi, ya'ni. chet elliklarga qo'shimcha imtiyozlar berish. poytaxt; xususan, xorijiy sub'ektlar hududida ko'chmas mulkka egalik qilish huquqini oldi. Tur bilan teng shartlarda Usmonli imperiyasi. mavzular. Bu reskript 1856 yilgi Parij tinchlik shartnomasiga kiritilgan va shu tariqa u xalqaro xarakterga ega bo'ldi. Turkiyaning majburiyatlari. Kelajakda 1856 yil reskripti bo'yicha qabul qilingan ko'plab qonunlar chet elliklarning pozitsiyalarini mustahkamlashga yordam berdi. kapital va xorijiy (turk bo'lmagan) komprador burjuaziyasi va Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi. Lekin maʼlum darajada T. qonunlari davlatni takomillashtirishga xizmat qilgan. boshqaruv, sud va boshqaruv. Shunday qilib, 1864 yilda viloyatlar, 1858 yilda - jinoiy va er, 1869 yilda - fuqarolik qonuni qabul qilindi. 1.2 Tanzimat davrida Usmonlilar imperiyasining davlat-huquq tizimidagi islohotlar . 5 Xovanisyan, Richard G. (tahr.). Qadimgidan hozirgi zamongacha arman xalqi. 2005.-C198. 9

18-asrda boshlangan Usmonlilar davlatining bosqichma-bosqich davlat-siyosiy va harbiy tanazzul davri. (Qarang: § 45), 18-asr oxiri - 19-asr boshlarida tugagan. imperiyaning keng qamrovli davlat va siyosiy inqirozi. Inqirozning asosiy ko'rinishlari davlatning Yevropa davlatlari va Rossiyaning tashqi siyosati va harbiy bosimiga qarshi tura olmasligi, imperiyaning hududiy parchalanishi, ichki harbiy va ma'muriy tartibsizliklar edi. XIX asr boshlarida Usmonlilar davlatining mulklari. barqaror ravishda pasayib ketdi. Bolqon, Transilvaniya va Kavkazda sezilarli yo'qotishlar 18-asrning ikkinchi yarmidagi rus-turk urushlari natijasidir. XVIII asr oxiridagi Franko-Turkiya urushi natijasida. aslida Misr butunlay mustaqil posholar (xedivlar) sulolasi Muhammad Ali (1805) hukmronligi ostida ajralib chiqdi, u faqat nominal ravishda imperiya birligini tan oldi*. Arabistonning Berber knyazliklari siyosiy jihatdan yakkalanib qolishdi. Imperiyaning eng nozik yo'qotishlari - Evropaning yirik kuchlari tomonidan qo'llab-quvvatlangan inqilobiy ozodlik urushi paytida Gretsiya mustaqilligining e'lon qilinishi (1829), Serbiya avtonomiyasining tan olinishi (1830), shuningdek protektoratning tashkil etilishi. Frantsiya tomonidan Jazoir ustidan (1829) - Usmonli hukmronligining eng boy qismlaridan biri 6 . Muhammad Ali (1805-1849) davrida Misrda keng koʻlamli davlat islohotlari amalga oshirildi, muntazam armiya tuzildi, markazlashgan boshqaruv oʻrnatildi. 19-asr oʻrtalaridan boshlab Misr Usmonlilar imperiyasida avtonom maqomini saqlab qolgan holda (1922-yilda mustaqillik eʼlon qilingunga qadar) konstitutsiyaviy monarxiyaga aylandi. XVIII asrning ikkinchi yarmi - XIX asrning birinchi yarmida. Usmonlilar imperiyasi Oʻrta yer dengizi davlatlari, Avstriya, Rossiya, Eron va keyinroq Misr bilan deyarli doimiy ravishda urushlar olib bordi va bu urushlar doimo magʻlubiyat bilan yakunlandi. Turk armiyasi yangisini 6 Strohm, Frederik (2016). 19-asrda Istanbul. Usmonli poytaxtidagi modernizatsiya harakatlari - mahalliy omillar va global ta'sirlar.2016-P 34. 10

qo'llash sharoitida jangovar qobiliyatsiz bo'lib chiqdi harbiy texnika . Eski harbiy tuzum yetarlicha katta va yangi tashkil etilgan armiyani shakllantirishga imkon bermadi. Markaziy hokimiyat siyosatiga alohida ta'sir ko'rsatgan mahalliy hukmdorlarning urug'-aymoq va yarim feodal imtiyozlariga asoslangan ma'muriy markazsizlashtirish harbiy kuchni mustahkamlashga jiddiy to'siq bo'ldi. Usmonlilar davlatining siyosiy va kengroq ma’noda ijtimoiy-huquqiy modernizatsiyasining yana bir omili Yevropa davlatlarining dengiz savdosi manfaatlari yo’lida tazyiqlarini kuchayishi, Yevropa savdosining Sharqqa, uzoq muddatda – yarim yil davomida ilgari surilishi edi. imperiyaning mustamlaka bo'ysunishi. Usmonli davlatidagi modernizatsiya musulmonlar va boshqa din vakillari o'rtasida keskin huquqiy tengsizlikka olib keldi (bundan tashqari, ikkinchisi 19-asrning birinchi yarmida jamiyatning eng faol qismini tashkil qila boshladi). G'arb bilan munosabatlarni tartibga solish, shu jumladan harbiy-texnik tajribadan foydalanish imperiya uchun davlat siyosati va musulmon dogmalari o'rtasidagi munosabatlarni qayta ko'rib chiqishni o'z ichiga olgan davlat sekulyarizatsiyasisiz imkonsiz bo'lib qoldi. Davlat tuzumini qayta tashkil etishga birinchi urinish Salim III (1789-1807) islohoti edi. Eng muhimi armiyani yangi tartib (nizom-y dzhedid) asosida qayta tashkil etish edi. Ro'yxatga olish to'plamlari va davlat tomonidan qo'llab- quvvatlanadigan yagona qurolga ega yangi doimiy armiya yaratildi; ushbu maqsadlar uchun maxsus g'azna kassasi tashkil etildi. O'zgarishlar harbiy tizimga ham ta'sir qildi: yangi qonunga (1792) ko'ra, timarlardan va shunga mos ravishda harbiy xizmatdan voz kechish mumkin edi. Viloyatlarning yangi hukmdorlari - valiyning markazlashgan holda faqat sultonga bo'ysunishi kuchaytirildi, ularning joylarda faoliyat yuritishining ma'lum davri joriy etildi 7 . 7 Padişahı, İlklerin (July 2011). "Sultan Abdülmecid". NTV Tarih'in Turkish).2011.-P 46. 11

Selim III qo'zg'olon, muvaffaqiyatsiz yangi rus-turk urushi va konservativ doiralarga vaqtincha yon berish natijasida ag'darilganidan keyin o'zgarishlar davom etdi. Harbiy va maʼmuriy yangilanish yoʻlidagi asosiy qadam yangichalar korpusining tugatilishi (1826), soqchilar, musulmon aqidaparastlari va poytaxtning quyi tabaqalarining qoʻzgʻoloni magʻlubiyatga uchragach, musulmon tuzumining barham topishi boʻldi. bektoshi darveshlaridan. Bu voqealar shayx ul-islom tomonidan qo’llab-quvvatlandi va bu hokimiyatga amalga oshirilayotgan islohotlarni kuchli mafkuraviy asoslab berdi. Nizom-y Jedid tamoyillariga ko'ra, yana doimiy armiya (8 polkdan iborat) xizmat muddati 12 yil bo'lgan, zig'ir militsiyasi hududiy militsiyaga aylantirildi (1834). Muntazam harbiy tayyorgarlik . Armiyaning qisman modernizatsiyasi oxir-oqibat harbiy fief tizimini tugatishga imkon berdi (1831-1839): erlar davlat ixtiyoriga o'tkazildi, sobiq fiflar byudjetdan to'lovlarga, pensiyalarga o'tkazildi. Maʼmuriy oʻzgarishlar (1834) jarayonida mahalliy hokimiyat birlashtirilib, tarqoqlashtirildi; yangi poshsholar (pashaliklar boshlig'i) endi faqat bor edi fuqarolik hokimiyati . 1830-yillarning oxirida. markaziy hukumat Yevropa modeli boʻyicha oʻzgartirildi: oliy vazir bosh vazir boʻldi, bir qancha hukumat kengashlari, vazirliklar tizimi paydo boʻldi. Bu o'zgarishlar yangi siyosiy-huquqiy dastur asosida bir necha o'n yilliklar (1840- 1870 yillar) davomida amalga oshirilgan keng ko'lamli islohotlarning bevosita sharti bo'ldi. Yangilanish davri tanzimat (“islohotlar”, “oʻzgartirishlar”) deb atalgan. Islohotlar qiyin kechdi, bu konservativ diniy doiralar, pravoslav sulton saroyining kuchli qarshiliklariga sabab bo'ldi. Shuning uchun o'zgarishlarning ikki bosqichi tarixan belgilandi: 1) 1839-1850, 2) 1856-1870. Ikki bosqichning birligini ma'muriy-huquqiy modernizatsiyaning umumiy yo'nalishi berdi, bu esa Usmonlilar davlatiga yangi siyosiy qiyofani berdi 8 . 8 Selchuk Aksin Somel (2010). Usmonli imperiyasining A dan Zgacha. Roumen va Littlefield.2010.-P 188. 12

Islohotlarning siyosiy-huquqiy tamoyillari. Maqsadli va keng qamrovli davlat islohotlariga oʻtish Usmonlilar hukumatida bir guruh Yevropaga yoʻnaltirilgan davlat arboblarining toʻplanishi tufayli mumkin boʻldi. Yangi kurs rahbari imperiyaning Fransiyadagi sobiq elchisi, tashqi ishlar vaziri Mustafo Reshid Posho (1800-1858) edi. Sultonga yo'llangan maxsus loyihalarda u Evropa kuchlari bilan munosabatlarning istalgan darajasining davomiyligini ichki siyosiy davlat uchun muhim o'zgarishlar bilan asoslab berdi. Yangi Sulton Abdulmejidning taxtga oʻtirishi bilan Reshid Poshoning dasturi Portiyaning oliy hukumat kengashlari tomonidan maʼqullanib, soʻngra davlat manifesti shaklida eʼlon qilingan. Yangi maʼmuriy-huquqiy tuzilmaning tamoyillari 1839-yil 3-noyabrdagi “Gulxanei hatt-i sharifda (manifestda) eʼlon qilindi. Bu davlat siyosatining birinchi hujjati bo'lib, uning tamoyillari feodal imtiyozlarini, fuqarolik tengsizligini va huquqiy o'zboshimchalikni rad etishni nazarda tutgan. Manifestning e'lon qilinishi rasmiylar tashabbusi bilan Istanbulda milliy bayramga aylandi. Usmonli davlatining tanazzulga uchrashi, deyiladi xatt-i-sharifda, "ilohiy qonunlar"ning buzilishi va mumkin bo'lgan yangilanish - hokimiyat va fuqarolar o'rtasidagi munosabatlarni qayta belgilashi kerak bo'lgan yangi qonunlarning amalga oshirilishi bilan bog'liq. davlatda. Musulmon-Sharq anʼanalarida birinchi marta fuqarolik tengligi va insonning tabiiy huquqlarini taʼminlash gʻoyasi shu yerda ifodalangan. Hayotning xavfsizligi, sha'ni va qadr-qimmatini himoya qilish, daxlsizlik va mulkni himoya qilish eng muhim tabiiy huquqlar deb e'lon qilindi. Bu huquqlar "dini va millatidan qat'i nazar" barchaga tegishli ekanligi tushunildi. Huquqlarni ta'minlashda dastlabki tergov va protsessual huquqlar bo’lgan. II-Bob. Mamuriy va harbiy islohotlar 2.1 Tanzimat islohotlari birinchi bosqichi 13

Tanzimat davridagi islohotlar siyosiy hokimiyat tizimiga ta'sir qilmadi: Sulton hali ham nominal ravishda davlat hokimiyatining barcha to'liqligini saqlab qoldi. Davlat tashkiloti, boshqaruvi, madaniyatining dunyoviylashuvi, hatto uning harakatlari. 19-asrda Shayx ul-islomlarning ahamiyati va taʼsiri. kamaydi, ular faqat haqiqiy ma'naviy boshqaruv va ma'naviy-madaniy ishlar bilan qolib ketishdi. Markaziy boshqaruv umumiy yevropa modeliga muvofiq qayta tuzildi. 1839 yildan beri Buyuk Vazir (Sadrazam) Bosh vazir deb ataldi, ammo keyinchalik sobiq unvon bir necha bor qaytarildi. Unga bo'ysunuvchi yuqori mansabdor shaxslar Vazirlar Kengashini tuza boshladilar. Vazirlar Kengashi asta-sekin 18-asrdan beri yo'qolib borayotganining funktsiyalari va apparatlarini o'z qo'liga oldi. devonining tashkiliy-siyosiy holati. To’g’ri tashkil etilgan idora-vazirliklar bilan oliy davlat organining vakolatlari amalda Vazirlar Kengashiga (Majlis) o’tkazildi. An'anaga ko'ra, uning tarkibiga vazirlik boshliqlaridan tashqari, yuqori martabali harbiy rahbarlar, maxsus saroy xizmatlari boshliqlari va shayx ul-islom kirgan. Anʼanaga koʻra, Majlis mustaqil ijro hokimiyatiga ega boʻlmagan va uning qarorlari sultonning roziligiga bogʻliq edi. Majlis a'zolari, shuningdek, vazirning taklifiga binoan monarx farmonlari bilan tayinlangan. Vazirliklar muayyan sohani boshqarishning dolzarb ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda turli vaqtlarda tashkil etilgan. Birinchi boʻlib ichki ishlar vazirliklari (sobiq vazirning boʻlimi sifatida) va tashqi ishlar vazirligi (1836-1837) paydo boʻldi. Harbiy islohotlar boshlanishi munosabati bilan Urush vazirligi va Dengiz ishlari boshqarmasi ajralib chiqdi. Shu bilan birga, armiya va flotning oliy qo'mondonligi oliy vazirda qoldi va bo'limlarning haqiqiy vakolatlari harbiy qismlarni tashkil etish, ularni qurollantirish va saqlashga qisqartirildi. Tanzimatning oxiriga kelib, o'ndan ortiq yangi vazirliklar: moliya, savdo va qishloq xo'jaligi, politsiya, adliya, ta'lim, jamoat ishlari, cherkov mulki vaqflari va boshqalar paydo bo'ldi. Markaziy bo'limlar tizimi, shubhasiz, frantsuzlarning ta'siriga ega edi. ma'muriy tajriba XIX 14

boshi ichida. Biroq vazirliklarning ichki tashkil etilishi, ularning oliy hukumat - Porto bilan munosabatlari an'anaviy bo'lib qoldi. Oliy davlat hokimiyatini tashkil etishning eng muhim yangi elementi - umumiy imperiya va alohida ahamiyatga ega bo'lgan bir qator hukumat kengashlarining tuzilishi edi. Eng muhim va birinchilardan biri Yuridik muassasalar Oliy kengashi (1838, 1840 yilda qayta tashkil etilgan) edi. Uning tarkibiga rais boshchiligidagi 10 nafar yuqori martabali shaxslar kirdi. Kengashning vazifasi, asosan, qonun loyihalari va sulton farmonlarini dastlabki muhokama qilish edi. Bu sof fuqarolik va dunyoviy organ edi, shuning uchun u harbiy ishlarga ta'sir qilmadi. 1840 yilgi Kengash qoidalariga koʻra, kengashda muhokama qilingan va maʼqullangan loyihalar deyarli avtomatik tarzda sulton roziligini olishi, uning farmonidan keyin, kerak boʻlsa, Shayxul-islomning fatvolari ham qonunga aylangan. 1840 yilda qayta tashkil etilganda, kengashga davlat va katta huquqbuzarlik uchun eng yuqori sud vazifasi ham yuklangan. Vazirlar kengash a'zolarining so'rovlariga javob berishlari kerak edi 9 . Tanzimat Oliy Kengashi (1853) zimmasiga davlatni oʻzgartirish usullarini — ham loyihalarni ishlab chiqish, ham ijro hokimiyatining aniq chora-tadbirlarini, jumladan, kadrlar tanlashni muhokama qilish va ishlab chiqish vazifasi yuklangan edi. Shuningdek, u vazirlarni mansabni suiiste'mol qilganlikda ayblash huquqiga ega edi. Tanzimat Oliy Kengashining funksiya va vakolatlari maʼlum darajada Yuridik Kengash huquqlari bilan uzviy bogʻlangan edi (sud fraksiyalarining kurashi ham bu ikki tomonlama oʻz ifodasini topgan). Shuning uchun 1861 yilda yuridik muassasalar kengashining vazifalari aniqlandi va u asosan qonunchilik masalalariga qoldirildi. Harbiy qonunchilik va harbiy siyosatni ishlab chiqish bilan Oliy Harbiy Kengash shug'ullangan (1836). Dastlab faqat bosh qo'mondon - seraskir huzurida 9 Zvi Yehuda Hershlag (1980). Yaqin Sharqning zamonaviy iqtisodiy tarixiga kirish. Brill arxivi.1980.-P 143. 15

maslahatchi organ sifatida tashkil etilgan bo'lsa, keyinchalik kengash mustaqil bo'limga aylandi. Uning tarkibiga 15 nafar harbiy xizmatchi, shuningdek, ma'naviyat va fuqarolik amaldorlari kirdi. Uning muhim maxsus vazifalaridan biri Yevropa harbiy nizomlarini, Usmonli armiyasidagi harbiy-texnik tajribani qabul qilish edi. 1863 yildagi qayta tashkil etish bilan kengashga harbiy kadrlar va moliya ustidan nazorat berildi. Oliy harbiylardan tashqari, deyarli har bir vazirlikda yana bir nechta ixtisoslashtirilgan kengashlar mavjud edi: Artilleriya Komissarligi Kengashi. Xalq taʼlimi kengashi, jamoat ishlari kengashi va boshqalar. Ularning barchasi maʼlum darajada oddiy boʻlimlar ustidan davlat nazorati organlari boʻlgan. Ulardan ba'zilari xorijiy tajribani faolroq o'zlashtirish maqsadida maslahat ovoziga ega bo'lgan Yevropa davlatlarining vakillarini ham o'z ichiga oldi. Oliy hukumat faoliyatini nazorat qilish uchun Buyuk Vazir huzurida bir necha bor maxsus kengashlar tuzilgan, ammo ular qisqa muddatli edi. Davlat kengashi (1868) maʼmuriy kengashlarning eng muhimiga aylandi. Yuridik muassasalar oliy kengashi unga aylantirildi. Ochilish chog’ida sulton hatto yangi institutning “hokimiyatlar bo’linishi” tamoyili bilan bog’liqligini e’lon qildi (garchi kengash qanday vakolatga ega bo’lganligi aniq emas). Uning tarkibi va vazifalari maxsus nizomlar bilan belgilangan. Tashkiliy tamoyilda eng muhimi imperiyaning musulmon va musulmon bo'lmagan jamoalari vakillarining ishtiroki edi (28:13 nisbatda). Kengash prezidiumi Sulton tomonidan tayinlangan. Kengash tarkibida tegishli bo'limlarni boshqaradigan 5 ta ijroiya bo'limi tashkil etildi (garchi unchalik muvaffaqiyatga erishmagan bo'lsa ham). Kengashga qonun chiqaruvchi, sud va hatto maslahat funktsiyalari ham yuklangan. Umuman olganda, bu Bosh vazirga bo'ysunadigan boshqa tashkiliy tuzilma edi. Lekin mahallalar vakillariga 16

rahmat, go’yo mahalliy ma’muriyat elitasining hukumat siyosati haqidagi fikrlarini bildirgandek bo’ldi 10 . Mahalliy hokimiyat organlari ham qayta tashkil etildi va birlashtirildi. Kasrli va yagona maʼmuriy-hududiy boʻlinish tashkil etildi: vilayet — sanjak — kazak — nakhiye. Har bir bo'linmani sof fuqarolik hokimiyatiga ega bo'lgan amaldor boshqargan - moliyaviy va harbiy vakolatlarga ega bo'lmagan (frantsuz prefektlari kabi). Quyi qishloq ma'murlari aholi tomonidan saylangan, lekin ayni paytda ular boshliq (mudir) naxiega bo'ysungan. Viloyatlar (1864-1871) mahalliy hokimiyatning asosiy bo'linmasi bo'ldi. Unga sulton tomonidan tayinlangan vali boshchilik qilgan. Vali barcha maʼmuriy muassasalarning boshligʻi boʻlgan, politsiyani nazorat qilgan, sud qarorlarini ijro etgan (lekin oʻzining sud hokimiyatiga ega emas edi). Viloyat hukumatida deyarli barcha markaziy idoralarni, hatto xorijiy idoralarni ham ifodalovchi idoralar mavjud edi. Quyi ma’muriy okruglar kengashlari ham shunday tashkilotga ega edi. Boshqaruvning barcha darajalarida mahalliy aholining vakillik organlari - kengashlar (mejlis) tuzildi. Ularning asosiy vazifasi boshqaruv masalalari muhokamasiga musulmon bo’lmagan aholini jalb qilish (va shu orqali 1856 yilgi Parij shartnomasi bo’yicha Yevropa davlatlarining talablarini bajarish) edi. Viloyatlarda ikkita majlis tuzildi: biri - idoraviy, ikkinchisi - go'yo viloyat shahar hokimligi. Sovetlarda vakillik huquqi faqat mulkdorlar tomonidan va boshqa ko'plab malakalarga ega bo'lgan. Har xil turdagi majlislar maslahat huquqiga ega bo'lib, mahalliy darajada obodonlashtirish ishlarini ham nazorat qilgan. Harbiy islohotlar. 1830-yillarda rejalashtirilgan. Harbiy o'zgarishlar (asosan harbiy tashkilot va harbiy ishlarning global darajasi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, katta muntazam armiya va tayyorlangan zaxirani yaratishga qaratilgan) uzoq vaqt 10 Deringil, Selim (2003 yil iyul). "Dinda majburlash yo'q": Oxirgi Usmonli imperiyasida dinga o'tish va murtadlik haqida: 1839-1856". Jamiyat va tarixda qiyosiy tadqiqotlar.2003.-P. 120. 17

davomida ofitserlar etishmasligi va nomukammal safarbarlik tizimiga olib keldi. Ikkinchisini mahalliy hokimiyat islohotlarisiz va soliq tizimini qayta tashkil qilmasdan modernizatsiya qilish mumkin emas edi. Yangi ruhdagi birinchi o'zgarishlar (1839 yilgi Gulxaney xatti-i-sharifidan keyin) 1843 yilda amalga oshirildi. Chaqiruvchilarning umrbod xizmati bekor qilindi. Faol xizmat muddati 5 yil etib belgilandi. Faol xizmatni tugatgandan so'ng, chaqiriluvchilar o'z tumanlariga jo'nab ketishdi va u erda yana 7 yil zaxirada qolib, har yili harbiy tayyorgarlikdan o'tishdi - politsiya xizmatiga o'xshash qayta tayyorlash. Asosiy armiyaga qo'shimcha ravishda (taxminan 280 ming kishi, zahiradagilar) 19-asrning o'rtalariga kelib. Usmonli imperiyasida turkiy bo'lmagan viloyatlar aholisidan qur'a bo'yicha olingan deyarli bir xil tartibsizliklar va yordamchilar mavjud edi. Musulmon bo’lmaganlar asosiy armiya safida xizmat qilishlari mumkin emas edi. Biroq, ko'pincha, xristian fuqarolari qadimiy haraj o'rniga 1855 yilda kiritilgan maxsus to'lov solig'ini to'lash orqali barcha turdagi majburiyatlarni to'lashni afzal ko'rdilar. Qrim urushining saboqlaridan so'ng, hukumat imperator armiyasini ko'paytirish uchun musulmon bo'lmagan aholiga harbiy majburiyatni kengaytirdi. Armiya sonining umumiy ko'payishiga xizmatning yangi tamoyillari ham yordam berdi. Yangi qonunga (1869) ko'ra, u uzoqroq va boshqacha tashkil etilgan. Umumiy xizmat muddati 20 yil, shu jumladan 4-5 yil (har xil turdagi qo'shinlar uchun) - muntazam armiyada, 2 yil - maxsus faol zaxirada va 6-8 yil sifatida belgilandi. turli xil turlari zaxira va militsiya himoyasi. Islohot armiya sonini 700 ming kishiga oshirish imkonini berdi. Quruqlikdagi armiyadan tashqari, dengiz floti ham muntazam xizmatga asoslangan holda qayta tashkil etildi. XIX asr oxiriga kelib. 18

Turk floti o'zining jangovar kuchi bo'yicha Yevropa davlatlari orasida uchinchi o'rinni egalladi 11 . Sud-huquq islohotlari. Tanzimat davrida adolat va huquqni modernizatsiya qilishning asosiy yo’nalishi shariat sudlari va huquqni odil sudlov doirasidan bosqichma-bosqich siqib chiqarish edi. Yangi dunyoviy sud institutlarini tashkil etish taizimat siyosatining asosiy aktlari sifatida e'lon qilingan yangi tamoyillar asosida qonunlarni yangilash va kodifikatsiya qilish bilan o'zaro bog'liq edi. Yangi adolatni tiklash ancha oson bo'ldi, chunki aslida u o'ziga xos tarixiy Usmonli sud tizimi uchun an'anaviy bo'lgan turli ma'muriy instansiyalarga sud huquqlarini berish orqali yaratilgan. 1840 yilda Jinoyat kodeksining e'lon qilinishi bilan poytaxtda, keyinchalik ayrim viloyatlarda valilar raisligida jinoyat ishlari bo'yicha maxsus sudlar tuzildi; ularning a'zolari viloyat majlislari vakillari edi. Yangi sudlar asosan chet el fuqarolari, aralash yurisdiksiya ishlari, musulmon boʻlmaganlar ishini koʻrishi kerak edi va shuning uchun bu yerda shariat qonunlari qoʻllanilmadi. Chet elliklar ishtirokidagi savdo va moliyaviy nizolarni hal qilish uchun aralash xoʻjalik sudlari tashkil etila boshlandi (1840-1847). Dastlab ular Savdo vazirligi qoshida, keyin mahalliy hokimiyat qoshida faoliyat yuritgan. Ularning tarkibiga xorijiy savdo jamoalaridan saylangan 7-10 kishi va turklardan saylanganlar kiritilgan. Bu sudlarda xorijliklar va musulmon bo'lmaganlar ancha qulayroq mavqega ega edilar. Aralash sudlar amaliyoti (1847-1854 yillarda) jinoiy ish yuritishga ham kengaytirildi. Yangi adolatning yagona boshqaruvchisi faqat dunyoviy hokimiyat edi. 11 Strauss, Iogann (2010). "Ko'p tilli imperiya uchun Konstitutsiya: Kanun-i Esasi va boshqa rasmiy matnlarning ozchilik tillariga tarjimalari". Gertsogda, Kristof; Malek Sharif (tahrirlar). Demokratiyadagi birinchi Usmonli Tajribasi. Würzburg: Sharq instituti Istanbul. 2010.-P 51. 19

1865 yilda barcha darajadagi mahalliy okruglarda fuqarolik va jinoiy ishlar bo'yicha maxsus sudlar tashkil etilgan bo'lib, ularda musulmonlar va musulmon bo'lmaganlar ishini teng asosda ko'rish belgilandi (Naxida - jahon sudi, viloyatda). - fuqarolik va jinoiy kassatsiya sudlari). 1875 yilgi maxsus qarorga koʻra, barcha darajadagi sudlar tarkibiga professional sudyalardan tashqari “saylangan” musulmonlar va musulmon boʻlmaganlar (aslida mahalliy faollar orasidan tayinlangan) kirgan. Shariat sudlari faqat ajrashish va meros bo'yicha ishlarni ko'rish huquqini saqlab qoldi. Yuridik muassasalar Oliy Kengashining Davlat Kengashiga aylantirilishi munosabati bilan Oliy sud tuzildi (1868), u birinchisining sud huquqlarini o'z zimmasiga oldi. U imperiyaning barcha soʻzsiz sudlari uchun oliy sud boʻlib, keyinchalik 2 ta ixtisoslashtirilgan kassatsiya va apellyatsiya sudlariga boʻlingan. Ushbu qayta tashkil etishlarga asosan frantsuz tajribasi ta'sir ko'rsatdi 12 . Huquqni modernizatsiya qilish jinoyat qonunlariga katta darajada ta'sir ko'rsatdi. Imperiya uchun birinchilardan bo'lib 1840 yilgi Jinoyat kodeksi tuzildi. U birinchi marta qonun oldida hammaning tengligini e'lon qildi, sudning to'g'ri o'tkazilishini kafolatladi, o'zboshimchalik bilan qatag'on qilishni qat'iy taqiqlab qo'ydi. mansabdor shaxslar . Barcha jiddiy jinoiy sud jarayonlari (o'lim jazosi qo'llanilishi mumkin bo'lgan) jamoat hokimiyati yoki Shayx-ul-islomning alohida nazorati ostida bo'lishi kerak edi. Tez orada kod to'ldirildi va qayta ko'rib chiqildi. 1858 yilgi yangi Jinoyat kodeksi tanzimatning huquqiy tamoyillarini ancha izchil o’zida mujassam etgan. Fransiyaning 1810 yilgi Jinoyat kodeksi kodeksning umumiy tamoyillariga, jinoyatlarni tizimlashtirishga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Kodeksda qonuniylik va rasmiy fuqarolik tengligi tamoyillari mustahkam o’rnatildi. Xususiy mulk huquqiga nisbatan beqiyos katta kafolatlar berildi. 12 Roderik, H. Davison (1990). Usmonli va turk tarixidagi insholar, 1774-1923 - G'arbning ta'siri. Texas universiteti matbuoti. 1990.-C 151. 20

Jinoyatlarni tasniflash va jazolar tizimi frantsuz modeliga asoslandi: 1) jinoyatlar uchun og'ir jazolar - o'lim jazosi, og'ir mehnat, qal'ada qamoq, surgun, huquqdan mahrum qilish, 2) jinoyatlar - qamoqqa olish (yuqoriga). bir necha oygacha), jarimalar, rasmiy jazolar; 3) politsiyaning buzilishi - 1 kundan 7 kungacha hibsga olish, kichik jarimalar. Shu bilan birga, bir qator hollarda an'anaviy huquqning jazolari saqlanib qoldi: qotillik uchun qarindoshlarga to'lash, qasos olish huquqi. Og'ir jinoyatlar bo'yicha ayblanuvchiga nisbatan sharmandali jazolar ham qo'llanilgan (ko'rgazmaga qo'yilgan). Ayrim jinoyatlar uchun og'riqli jismoniy jazo (tayoq bilan urish) qo'llanilishiga ham ruxsat berilgan. Jinoyat kodeksining muhim huquqiy normalari poraxo'rlikning oldini olishga qaratilgan edi (Tanzimat siyosatining e'lon qilingan maqsadlariga ko'ra). Bundan tashqari, an'anaviy qonunchilikdan farqli o'laroq (faqat pora olish jazolanardi), yangi kodeksda jazo pora beruvchiga ham, vositachilarga ham birdek qo'llaniladi. Hukumat tomonidan amalga oshirilgan er islohoti bilan bog'liq muhim yangiliklar 1858 yildagi Yer kodeksida (umuman o'sha davrdagi deyarli birinchi yodgorlik) mustahkamlangan. Islohot 1845 yildan boshlab amalga oshirildi va asosan, birinchidan, yagona davlat yer fondini yaratish va turli xil huquqlarni bekor qilish, ikkinchidan, to'liq huquqni o'rnatish bilan bog'liq edi. xususiy mulk dunyoviy egalar uchun. Yer kodeksiga koʻra yerlar 5 toifaga boʻlingan: xususiy mulk (mulk), xoʻjalik foydalaniladigan yerlarga davlat mulki (miriya), maʼnaviyat birlashmalari (vaqflar), yerlar. umumiy foydalanish va tashlandiq erlar. Davlat nominal ravishda oxirgi ikkitasining egasi edi, lekin ularning egaligi turli cheklovlarga duchor bo'ldi. Vaqflarning asosiy qismi dunyoviy qonunlarga bo'ysunmagan va shariat bilan tartibga solingan. Davlat yerlariga yakka tartibda egalik qilish huquqi tartibga solindi: yer boʻlimlari mansabdor shaxslarining ruxsatisiz uni qurish, daraxt koʻchatlari, uzumzorlar barpo etish va hokazolar mumkin emas edi. Qarz evaziga 21

yerni sotish taqiqlangan edi. 1847 yilgi qonunlardayoq mulklarni meros qilib olish huquqi sezilarli darajada kengaytirildi: endi ayollarga ham erkaklar bilan teng meros huquqi berildi; tartib xususiyatiga ko’ra mulklar amalda ko’char mulk bilan tenglashtirilgan 13 . Tanzimat islohotlarining ikkinchi bosqichida yangi fuqarolik kodeksini yaratishga harakat qilindi. Biroq, faqat majburiyatlar qonuni tizimlashtirilgan bo'lib, uning majmui 1869-1876 yillarda e'lon qilingan. Fuqarolik kodeksi nomi ostida. Kodeks (16 kitobda) asosan an'anaviy musulmon huquqini bitimlarga nisbatan kodlashtirgan. Yangi moliyaviy va savdo munosabatlariga xos bo'lgan ko'plab institutlar Fuqarolik kodeksida ishlab chiqilmagan. Shu sababli, 1807 yilgi frantsuz modelida qurilgan 1848 yildagi Savdo kodeksi, shu jumladan, chet elliklar ishtirokidagi huquqiy munosabatlarda beqiyos darajada muhimroq edi. Ko'p jihatdan cheklangan natijalarga qaramay, Tanzimat davrida turk huquqining kodifikatsiyasi aynan umumiy davlat modernizatsiyasi uchun katta ahamiyatga ega edi: u adolatni dunyoviylashtirishni mustahkamladi, diniy qonunni amalda ag'dardi (Usmonli imperiyasida Usmonli imperiyasida hukmronlik qilgan). 17—18-asrlar) huquqiy tartibga solishning koʻp sohalaridan. munosabatlar. Faqat nikoh va oila huquqi va meros to'liq shariat ta'sirida qoldi (1920 yilda shariat qonunlari bekor qilinguncha). Tanzimat islohotlari asosan Yevropadagi “ma’rifiy absolyutizmning o’zgarishlari bilan bir xil tarixiy kelib chiqishi va siyosiy mazmuniga ega edi. Biroq, ularning konstitutsiyaviylik intilishlarining so'zsiz hukmronlik qilish davrida ro'y berganligi konstitutsiyaviy monarxiya yo'nalishidagi islohotlarning siyosiy evolyutsiyasini oldindan belgilab berdi. Bu yerda, ayniqsa, keyingi Bolqon inqirozi va undan 13 Yapp, Malkolm (2014 yil 9 yanvar). Zamonaviy Yaqin Sharqning yaratilishi 1792-1923. Routledge.2014.-C 121. 22

keyingi imperiya va Rossiya o’rtasidagi urush sharoitida Yevropa davlatlarining siyosiy bosimi ham muhim rol o’ynadi. 1876 yil Konstitutsiyasi. Davlat siyosatida yangi konstitutsiyaviy gʻoyalarning tashuvchisi 1865-yilda dastlab yashirin jamiyat shaklida vujudga kelgan “yangi Usmonlilar” harakati edi. Siyosiy kuchlar harakat atrofida to'planib, Tanzimatni modernizatsiya qilishdan ijtimoiy foyda oldilar. Siyosiy dasturning o'ziga xos xususiyati Usmoniylik mafkurasi bo'lib, uning bayrog'i ostida dindan qat'i nazar, Sultonning barcha fuqarolari birlashishi kerak edi. "Yangi Usmonlilar" hukumat doiralarida, jumladan, Sadr vazir Midhat Posho tomonidan qo'llab-quvvatlangan. U, xususan, konstitutsiyaviy Usmonli monarxiyasiga qarshi turish yaxshiroq bo'lishiga ishongan. Rossiya imperiyasi Yevropa davlatlarining ko’magi bilan. 1876 yil may oyida imperiyadagi ichki siyosiy inqiroz va xalq qo'zg'olonlari davrida sobiq monarx taxtdan ag'darildi. Yangi Sulton Abdul-Hamid konstitutsiyaning nashr etilishini kafolatladi 14 . bilan ishlab chiqilgan faol ishtirok etish Midhat Poshoning konstitutsiyasi (1876 yil 23 dekabrda e'lon qilingan) Usmonli imperiyasini konstitutsiyaviy monarxiya deb e'lon qildi. Sultonning fuqarolari konstitutsiyaviy ravishda ajralmas deb tan olingan inson huquqlari diniy va millatidan qat'i nazar - shaxsiy erkinlik, mulk, qonunlarga muvofiq har qanday ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullanish, matbuot erkinligi, har qanday ma'muriy lavozimlarni egallash huquqi. Ikki palatali parlament tuzildi. Biroq, yuqori - Senat a'zolari Sulton tomonidan umrbod tayinlangan va ikkinchisida saylov huquqi mulkiy va boshqa malakalar bilan cheklangan. Qonun chiqaruvchi hokimiyat parlamentga o’tgan bo’lsa-da, sulton muhim vakolatlarni saqlab qoldi: hukumatni tayinlash, hukumat bilan qonunchilikda kelishmovchiliklar yuzaga kelganda parlamentni tarqatib yuborish 14 Xovanisyan, Richard G. (tahr.). Qadimgidan hozirgi zamongacha arman xalqi.2010.-C131. 23

huquqi, harbiy holat e’lon qilish huquqi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jumladan, o’zboshimchalik bilan cheklash huquqi. "xavfsizlikka zararli" sub'ektlarni mamlakatdan chiqarib yuborish. Sulton barcha tashqi siyosat imtiyozlarini saqlab qoldi, u palatalar tomonidan qabul qilingan qonunlarni tasdiqladi va e'lon qildi. Sulton shaxsi va qudrati diniy va muqaddas qonunlar doirasida hamon saqlanib qoldi, sulton xalifaning huquq va hokimiyatini saqlab qoldi. Usmonli konstitutsiyaviy monarxiyasining mavjudligi qisqa umr ko'rdi. Parlament 1877 yil boshida chaqirilgan bo'lsa-da, uning birinchi harakatlari ruhoniy-saroy qarshiliklarining kuchayishiga sabab bo'ldi. 1877 yil iyun oyida saylangan yangi parlament ham hukumat hokimiyatining barcha to'liqligini saqlab qolgan Sulton saroyi bilan o'zaro tushunishni topa olmadi. “Yangi Usmonlilarning” koʻpchiligi, jumladan Midhat Posho ham fitna ayblovlari bilan qatagʻon qilindi. Konstitutsiyaviylik harakatining o'zi faqat millatchilik tuslari bilan inqirozni boshdan kechira boshladi. 1878 yil fevral oyida yangi parlament nihoyat tarqatib yuborildi va 1876 yilgi Konstitutsiya o'z kuchini to'xtatdi. Yevropa davlatlarining tobora kuchayib borayotgan moliyaviy tazyiqlari ostida boʻlgan Usmonli imperiyasida yana cheksiz monarxiya va siyosiy diktatura rejimi oʻrnatildi. 24

2.2 Tanzimat islohotlari ikkinchi bosqichi. 1920-1930 yillardagi islohotlar davlatdagi vaziyatni o’zgartira olmadi va turk sultonining uzoqni ko’ra bilgan siyosatchilari buni yaxshi angladilar. Sulton ishonchini qozongan shunday siyosatchilardan biri Mustafo Reshid Posho (1800- 1858) edi. Uzoq yillar Fransiya va Angliyada diplomatik xizmatda bo’lgan, tashqi ishlar vaziri bo’lib ishlagan. M.Reshid boshchiligida yangi islohotlar rejasi ishlab chiqildi. Ularning maqsadi sulton hokimiyatini mustahkamlash, Bolqondagi milliy- ozodlik harakatini va Yevropa davlatlarining Turkiyaga tazyiqlarini toʻxtatish, mamlakatning davlat tuzilmasini Gʻarb davlatlari yoʻnalishida isloh qilish edi. Islohot haqidagi farmon Sulton Mahmud II davrida tayyorlangan boʻlsa-da, uning oʻgʻli Abdulmajid davrida kuchga kirgan. 1839-yil noyabrda Sulton Gulhane yozgi saroyi oldida xalq “Gulhane xatti sharif”ni tantanali ravishda eʼlon qildi. Bu yangilikning boshlanishi edi tarixiy davr Turkiyada islohot davri - tanzimat - qayta tashkil etish. “Gulhane hatt-i sharif” yangilanishning uchta asosiy g’oyasini o’z ichiga olgan: dindan qat’i nazar, imperiyaning har bir fuqarosining hayoti va mulki xavfsizligini ta’minlash, fuqarolardan soliqlarni to’g’ri yig’ish va harbiy xizmatni qisqartirish. Hukmron doiralarning doimiy qarshiligi tufayli chora-tadbirlarning faqat bir qismini amalga oshirish mumkin edi. Yer, jinoiy va fuqarolik ishlari boʻyicha kodekslar qabul qilindi. Taxtga rasman o’tirgandan so’ng, hukmdor qabul qilingan qonunlarni buzmaslikka qasamyod qildi. Pul islohoti o'tkazildi, xodimlarning ish haqiga qat'iy cheklovlar qo'yildi. Imperiya tarkibida oʻrta maktablar ochildi temir yo'llar va aloqa o'rnatdi. Birinchi sanoat korxonalari paydo bo'ldi 15 . 1853 yilda boshlangan Qrim urushi islohotlarning borishini sekinlashtirdi. Tanzimatning birinchi davrida (1839-1853) ma’muriy soha, davlat boshqaruvi, 15 Selchuk Aksin Somel (2010). Usmonli imperiyasining A dan Zgacha. Roumen va Littlefield.2010.-P 201. 25

iqtisodiyot va madaniyat sohalarida islohotlar amalga oshirildi. Biroq, ular shahar va qishloq kambag'allarining hayotiga ta'sir qilmadi. Chet elliklarga, jumladan, davlat ishlariga aralashish huquqiga hech qanday cheklovlar qo'yilmagan. XIX asr o'rtalarida. Usmonli imperiyasining mustamlakalariga aylangan davlatlarning taqdiriga oid sharqiy masala deb atalgan muammo keskinlashdi. Rossiya, Fransiya, Angliya Yaqin Sharq bozoriga egalik qilish huquqi uchun bir- biri bilan kurash boshladi. Rus podshosi Nikolay I turk sultoniga ultimatum yubordi, unda u Usmonlilar imperiyasi tarkibiga kirgan barcha pravoslav xalqlarining huquqlarini tan olishni talab qildi. Turk sultoni bu talabni davlatning ichki ishlariga aralashish deb bildi. Angliya va Frantsiyaning yordamiga murojaat qilib, u Rossiyaning talablarini qondirishdan bosh tortdi, buning natijasida 1853 yilda rus-turk yoki Qrim urushi boshlandi. Urushda oson g'alabaga umid qilgan ruslar noto'g'ri hisoblashdi. Turklar inglizlar va frantsuzlar yordamida rus qo'shinini mag'lub etdilar. 1856 yilda Parijda Rossiya va Turkiya o'rtasida shartnoma imzolandi, unga ko'ra Rossiya Bessarabiyani Turkiyaga berdi. Rossiya Qora dengizni "zararsizlantirish"ga rozi bo'ldi. Serbiya, Moldaviya va Valaxiyada sulton hokimiyati saqlanib qoldi. Ayni vaqtda Angliya va Fransiya o’rtasida Parij shartnomasi doirasida Usmonlilar imperiyasining yaxlitligi va mustaqilligi saqlanib qolganligini tasdiqlovchi maxsus shartnoma imzolandi. Turkiya bu mamlakatlardan katta miqdorda qarz olib, shu bilan ularning qulligiga tushib qolgan 16 . 1856-yilda Sulton hukumati chet elliklarga yer va koʻchmas mulkka xususiy egalik qilishga ruxsat berdi. Bu imperiya iqtisodiyotiga kirish uchun yo'l ochdi katta 16 Karolin Finkel (2012 yil 19 iyul). Usmonning orzusi: Usmonli imperiyasining hikoyasi 1300-1923. Jon Myurrey. 2012.-P 23. 26

raqam xorijiy valyuta. Islohotlarni amalga oshirish uchun Sulton hukumati bir necha bor xorijiy davlatlardan qarz olishga majbur bo'ldi. XIX asrning ikkinchi yarmida. imperiyani mustahkamlash maqsadida turk hukumati milliy harakatlar borasida yon berdi. Musulmon bo'lmagan imperiya aholisining 40 foiziga teng huquqlar berildi: armanlar, bolgarlar, yunonlar, ruminlar, serblar. Bu siyosat natijasida Sultonga bo’ysunuvchi barcha xalqlar endi Usmoniylar deb atalardi va ularning barchasi teng huquqlarga ega edilar. 1856-yilda Abdulmejid manifest e’lon qildi, unda Usmonlilar imperiyasi tarixida birinchi marta barcha fuqarolarning tengligi, musulmonlar va musulmon bo’lmaganlarning qonun oldida tengligi e’lon qilindi. Davlat musulmon bo'lmagan diniy birlashmalarning mavjud bo'lish huquqini qonuniylashtirdi. Oliy taʼlim tizimi musulmon diniy yoʻnalishidan dunyoviy yoʻnalishga oʻtdi. Xristianlarga davlat muassasalarida xizmat qilishga ruxsat berildi. Tanzimat islohotlari 1839-1870 yillar davlatni yangilashga qaratilgan edi. Mamlakatda ro’y bergan o’zgarishlar tufayli tashqi qaramlikdan qutulish, mamlakatni inqirozdan chiqarish, milliy harakatlarni zaiflashtirish choralari ko’rildi. Islohot yerga xususiy mulk huquqini berish orqali sanoat va savdoning rivojlanishi uchun imkoniyatlar ochdi. Bu fuqarolar uchun ayniqsa foydali bo'ldi. Usmonli imperiyasining shahar aholisi asosan musulmon bo'lmagan xalqlar - yunonlar, armanlar, yahudiylar edi. Turklarning aksariyati qishloqlarda yashagan, shuning uchun islohot natijasida soliqlar oshirilgan. Yerga xususiy mulkchilikning joriy etilishi dehqonlarni meros huquqidan mahrum qildi, chunki endi yer sipohiylarga tegishli edi. Yangi xo'jayin unga o'rnashgan dehqonlarni o'z yerlaridan haydab chiqarishi mumkin edi 17 . Tanzimat islohotlariga qadar musulmon boʻlmagan xalqlar qoʻshimcha soliq toʻlardilar va ularga ruxsat berilmasdi davlat xizmati . Musulmon bo'lmaganlar va 17 Zvi Yehuda Hershlag (1980). Yaqin Sharqning zamonaviy iqtisodiy tarixiga kirish. Brill arxivi. 1980.-C23. 27

turklar huquqlarining tenglashtirilishi ikkinchilarning noroziligiga sabab bo'ldi, chunki ular bu bilan ularning ko'p asrlik an'analari buzilgan deb hisoblardi. Islohotlarni olqishlagan guruhga savdogarlar, sanoatchilar, Yevropada tahsil olgan xodimlar va harbiylar kirdi. 1865 yilda “Yangi Usmonlilar” nomli yashirin jamiyat tashkil etildi. Ularning rahbari yosh edi, lekin allaqachon mashhur yozuvchi Namiq Kamol. 1876-yilda bu liberal jamiyat Sulton Abdul Azizni taxtdan ag’dardi. Sulton Abdulhamid II hokimiyat tepasiga keldi, u 1876 yil dekabr oyida ikki palatali parlamentni tasdiqladi va fuqarolarning asosiy huquqlari, burchlari va erkinliklarini e'lon qildi. Konstitutsiya turk tilini davlat tili, islomni davlat dini deb e’lon qildi. Sulton Abdulhamid II konstitutsiyaviy huquqlarga qat'iy rioya qilish uning qo'l va oyog'ini bog'lab turishini tushundi va natijadan unumli foydalanishga qaror qildi. Rossiya-Turkiya urushi 1877-1878 yillar Sulton bu urushda Usmonli imperiyasining mag’lubiyatidan foydalanib, Yangi Usmonlilarga qarshi kurash olib bordi va Konstitutsiyani bekor qildi. 1878 yil yanvarda u parlamentni tarqatib yubordi va o'zining yagona boshqaruvini e'lon qildi. Konstitutsiya rasmiy ravishda mavjud bo'lishda davom etdi, lekin aslida uning birorta bandi amalga oshirilmadi. Musulmonlar va musulmon bo'lmaganlar o'rtasida tenglikni o'rnatish uydirma bo'lib qoldi. Hukumat milliy ozodlik harakatlarini bostirdi. 1894 yilda arman qo'zg'olonini bostirish uchun Sulton Kichik Osiyoning sharqiy mintaqasiga jazo otryadini yubordi. Jazochilar butun mintaqa aholisini yo'q qilishdi, shuning uchun Sulton Abdul Hamid II (1876-1908) hukmronligi davri "zulum" ("yovuzlik, zulm, bosim") deb nomlanadi. Imperiyani yangicha tarzda qayta qurishga intilgan “Yangi Usmonlilarning faoliyati natijasiz qoldi. Yangi Usmonlilar harakati Turkiya tarixida katta ahamiyatga ega edi. Ular mamlakatda maorif rivojiga erishdilar, feodal hokimiyatning mutlaqlashuviga, mamlakatning chet el kapitali tomonidan zulm qilinishiga, turk jamiyatida siyosiy 28

ong shakllanishining oldini oldilar. Shu bilan birga, "Yangi Usmonlilar" xalqning haqiqiy manfaatlaridan uzoq edi. Usmoniylik g'oyasini ilgari surgan holda, ular Usmonli imperiyasining barcha aholisini dini, tili, millatidan qat'i nazar, yagona xalq deb hisoblashni taklif qildilar. Shu sababdan turk bo’lmagan millatlar bu harakatni qo’llab-quvvatlamadilar. Abdulmejid o'zining qudratli vassali bilan kurashda 1839 yilda imperiyada islohotlar boshlanganini e'lon qilib, xatt-i sharifni ("muqaddas farmon") e'lon qildi, u bilan bosh vazir Reshid posho davlatning oliy martabali vakillari va elchilarni taklif qildi. Hujjat sudsiz o’lim jazosini bekor qildi, irqiy va diniy mansubligidan qat’i nazar, barcha fuqarolar uchun adolat kafolatlandi, yangi Jinoyat kodeksini qabul qilish bo’yicha sudyalar kengashi tuzildi, dehqonchilik tizimi bekor qilindi, armiyaga jalb qilish usullari o’zgartirildi va jazo muddati cheklandi. harbiy xizmat. Ma’lum bo’ldiki, imperiya Yevropaning birorta yirik davlati tomonidan harbiy hujumga uchragan taqdirda endi o’zini himoya qilishga qodir emas. Ilgari Parij va Londonda elchi boʻlib ishlagan Reshid posho Yevropa davlatlariga Usmonli imperiyasining oʻz-oʻzini isloh qilishga qodir va uni boshqarish mumkin ekanligini koʻrsatish uchun maʼlum qadamlar qoʻyish kerakligini tushundi, yaʼni. mustaqil davlat sifatida saqlanib qolishga loyiqdir. Hatt-i sherif yevropaliklarning shubhalariga javob bo'lgandek edi. Biroq 1841 yilda Reshid lavozimidan chetlashtirildi. Keyingi yillarda uning islohotlari toʻxtatildi va 1845-yilda hokimiyatga qaytganidan keyingina Britaniya elchisi Stratford Kanning koʻmagida yana amaliyotga joriy etila boshlandi 18 . Usmonlilar imperiyasi tarixida tanzimat (“buyurtma berish”) nomi bilan mashhur boʻlgan bu davr qadimiy musulmon va usmonlilarning bagʻrikenglik tamoyillariga muvofiq boshqaruv tizimini qayta tashkil etish va jamiyatni oʻzgartirishni oʻz ichiga oladi. 18 Deringil, Selim (2003 yil iyul). "Dinda majburlash yo'q": Oxirgi Usmonli imperiyasida dinga o'tish va murtadlik haqida: 1839-1856". Jamiyat va tarixda qiyosiy tadqiqotlar.2003-C150. 29

Xulosa Xulosa o’rnida shuni takidlash kerakki Usmonli imperiyasining toʻliq parchalanishi va oʻlimi xavfi imperiyaning avvalgi qudratini tiklash, markazlashgan feodal-mutlaq davlat yaratish yoʻllarini izlashga sabab boʻldi. Islohotga birinchi urinish Sulton Salim III (1789-1807 yillar hukmronligi) davrida amalga oshirildi deb nomlangan islohotlar " yangi tizim" Nizom-i jadid "), harbiy er egaligini tartibga solishga qaratilgan yangi, Yevropa o'qitilgan va intizomli piyoda armiyasini shakllantirish, harbiy ehtiyojlar uchun ishlab chiqarish ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqalar ularning imtiyozlariga tahdid. “Yangi tuzumning muvaffaqiyatiga tashqi siyosatdagi murakkabliklar ham to’sqinlik qildi: 1798-1801 yillardagi Napoleon Bonapart tomonidan Misr ekspeditsiyasi va Turkiyaning Fransiya bilan urushga kirishi (1798-1801), keyin esa o’rtasidagi urush. 1806 yilda boshlangan Turkiya va Rossiya. 1807 yil may oyida Istanbuldagi yangisarlarning qoʻzgʻoloniga chek qoʻyildi yangi tizim ", va Salim III hukmronligi davri. Mustafo posho Bayraktar islohotlarni qayta boshlashga harakat qildi, biroq yangichilar qo'zg'oloni (1808) imperiyaning parchalanishini to'xtatishga qaratilgan bu urinishning barbod bo'ldi. Shundan so'ng, armiya qayta tashkil etildi va boshqa bir qator progressiv choralar ko'rildi boshqaruv, moliya, huquq va qisman madaniyat sohalarida olib borilgan, eng muhimi harbiy tuzumni bekor qilish edi. Ammo Mahmud II islohotlari endi Usmonli imperiyasining yanada parchalanishiga to'sqinlik qila olmadi. 19-asrda Misr poshosi Muhammad Ali mohiyatan Misrning mustaqil hukmdoriga aylandi. Bolqonda 1804-13-yillardagi birinchi serb qoʻzgʻoloni paytida, 1806-12 yillardagi rus-turk urushi sharoitida, amalda mustaqil Serbiya boʻldi. Rossiya qoʻshinlarining Napoleon bilan urushga yoʻnaltirilishi Mahmud II ga 1813-yilda Serbiyada qayta tiklashga imkon berdi. qichqirayotgan kuch, 1815 yilda serblarning qo'zg'oloni boshlandi ( Ikkinchi serb qo'zg'oloni 1815). 1821-yilda 1821-29 yillardagi Gretsiya milliy ozodlik inqilobi 30

boshlandi. 1828-29 yillardagi rus-turk urushida Turkiya magʻlubiyatga uchragach, 1829-yildagi Adrianopol tinchlik shartnomasiga binoan Turkiya Gretsiyaga muxtoriyat berish majburiyatini oldi. Adrianopol tinchligi, bundan tashqari, Turkiyani Serbiyaga muxtoriyat berishga va Moldova va Valaxiya huquqlarini kengaytirishga majbur qildi. 30-yillarda. 19-asr, Muhammad Ali Sulton bilan qurolli to'qnashuvga kirganida ( Misr inqirozlari ), Yevropa davlatlarining aralashuvi oxir-oqibatda Turkiya ustidan amalda kollektiv vasiylik o’rnatilishiga olib keldi. Turkiyaning Yevropa kapitaliga iqtisodiy qaramligi ham, ayniqsa, 1838 yilda Angliya-Turkiya va Franko-Turkiya savdo konventsiyalari tuzilgandan so'ng kuchaydi, bu esa Yevropa ishlab chiqarish tovarlari uchun Usmonli imperiyasining ichki bozoriga to'siqsiz kirish imkonini berdi. Yevropa kuchlariga tobora kuchayib borayotgan qaramlik Turkiya hukmron sinfini 1839 yilda islohotga yangi urinish qilishga undadi ( Tanzimat) . Bu islohotlar davlat va maʼmuriy boshqaruvda harbiy- feodal tuzumi qoldiqlariga chek qoʻydi, sud ishlarini tartibga soldi, turk ziyolilarining shakllanishiga xizmat qildi. Ammo Tanzimatdagi eng muhim narsa - uning harakatlari bilan e'lon qilingan Sultonning barcha fuqarolarining hayoti va mulki kafolati qog'ozda qoldi. Chet elliklar yerga egalik qilish huquqini oldilar, temir yo'llar qurish, mineral resurslarni o'zlashtirish uchun bir qator imtiyozlar, port va shahar korxonalari, xorijiy banklar, jumladan, banknotlarni chiqarish huquqini olgan Angliya-Fransuz Usmonli Imperator Banki tashkil etildi. Shu bilan birga, islohotlar turk jamiyatida hukmron feodallar tabaqasiga qarama-qarshi bo'lgan kuchlarning bosqichma- bosqich o'sishiga yordam berdi. Ularning orasidan birinchi turk “ma’rifatparvarlari” – NamiqKamol, IbrohimShinasiy, Ali Suavi, Ziyo Posho va boshqa ilg’or yozuvchilar, jurnalistlar, o’qituvchilar, amaldorlar, zobitlar chiqdi 1865 yilda ular yashirin jamiyat tuzdilar - " Yangi Usmonlilar Turkiyada konstitutsiyaviy o'rnatishni o'z oldiga maqsad qilib qo'yganini ko’rishimiz mumkin 31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Miller A. F., Kratkaya istoriya Tursii, M., 1948; Novichev A. D., Tursiya. Kratkaya istoriya, M., 1965.-C 31. 2. Strauss, Iogann (2010). "Ko'p tilli imperiya uchun Konstitutsiya: Kanun-i Esasi va boshqa rasmiy matnlarning ozchilik tillariga tarjimalari". Gertsogda, Kristof; Malek Sharif (tahrirlar). Demokratiyadagi birinchi Usmonli Tajribasi. Würzburg: Sharq instituti Istanbul.2010.-P 51. 3. Roderik, H. Davison (1990). Usmonli va turk tarixidagi insholar, 1774-1923 - G'arbning ta'siri. Texas universiteti matbuoti. 4. Yapp, Malkolm (2014 yil 9 yanvar). Zamonaviy Yaqin Sharqning yaratilishi 1792-1923. Routledge.2014.-P 199. 5. Xovanisyan, Richard G. (tahr.). Qadimgidan hozirgi zamongacha arman xalqi.2005.-C 198. 6. Strohm, Frederik (2016). 19-asrda Istanbul. Usmonli poytaxtidagi modernizatsiya harakatlari - mahalliy omillar va global ta'sirlar [19-asrda Istanbul. Usmonli kapitalida modernizatsiya harakatlari: mahalliy omillar va global ta'sir] (nemis tilida).2016.-P 34. 7. Padişahı, İlklerin (July 2011). "Sultan Abdülmecid". NTV Tarih'in Turkish).2011.-P 46. 8. Selchuk Aksin Somel (2010). Usmonli imperiyasining A dan Zgacha. Roumen va Littlefield.2010.-P188. 9. Karolin Finkel (2012 yil 19 iyul). Usmonning orzusi: Usmonli imperiyasining hikoyasi 1300-1923. Jon Myurrey. 2012.-P37 10. Zvi Yehuda Hershlag (1980). Yaqin Sharqning zamonaviy iqtisodiy tarixiga kirish. Brill arxivi. 1980.-P143. 32

O'xshashlar

XVI asr – XVII asrning boshlarida Usmoniylar imperiyasi

Ossuriya imperiyasi

Xitoydagi Xan imperiyasi

So‘nggi Rim imperiyasi

XVIII asr va XX asr boshlarida Turkiya