Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши - Suv xo'jaligi - Referatlar

Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

996 KB

Ko'chirib olish

Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши Режа: 1. Яхлит оғир бетон иншоотларини кузатиш 2. Чўкишлар, горизонталь кўчишлар ва эгилишлар кузатуви учун хизмат этувчи асбобларнинг конструкциялари ва жойлашуви принциплари

Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши Тупроқлик иншоотларининг мустаҳкамлиги на барқарорлигини баҳоланиши мақсадида уларнинг юкланиши ҳолати кузатилиши олиб борилади. Тўғон танасида ва унинг элементларида юкланишларни аниқлашда асосан икки усул қўлланилади: юкланишларни бевосита ўлчаш усули ва тупроқнинг деформациясини асбоб ускуналар ёрдамида ўлчаб натижасини таранглик ва эластиклик назарияси усули бўйича қайта ҳисоблаш асосида юкланишлар кўрсаткичларига ўтказиш. Деформацияларни экстензометр (2 .1 7, д - расм) ёрдамида ўлчаш мумкин. Лекин деформация лар ни юкланиш лар га қайта ҳисоблаб ўтказиш мураккаб ва етарли тўғрилик даражасига эга эмас, шу сабабларга кўра ушбу усул кенг қўлланилма й ди. Кенгроқ даражада сиқувчи юкланишларни бевосита ўлчаш усули фойдаланилади. Тўғонлардаги юкланиш ҳолатини баҳолаш учун тупроқдаги юкланишни ва ғоваклардаги босимни билиш зарур [6]. Шу сабабларга асосан ўлчаш жойларида, қоида бўйича, тупроқ динамометрлари ва пьезодинамометрларини биргаликда ўрнатадилар (2.17, а - расм). Тупроқ динамометрлари торли, гидравлик, пневматик ва бошқа турларига бўлинади. Гидропроект конструкциясидаги торли тупроқ динамометри (2.18 - расм) конструкцияси бўйича пьезодинамометрдан деярли кам даражада фарқ қилади. У цилиндр шаклидаги коробкадан иборат. Унинг туби тупроқ босимини сезиш қобилиятига эга бўлган мембранадан ясалган. Мембранада ўз ушлагичларда тор бириктирилган. Тор тебраниши тезлиги бошқарувчи пультидан буйруқ асосида электромагнитлик катушка ёрдамида торнинг мувозанатидан чиқарилиши йўли билан аниқланади. Тупроқнинг босими натижасида мембранага босим ортади тор ушлагичлари айириб торнинг қўшимча таранглиги пайдо бўлишига келтиради, натижада тор тебраниши тезлиги ўзгаради. Тупроқнинг юкланишини тор тебраниши тезлигига қараб тарировка эгри чизиқи бўйича аниқлайдилар.

2.18 – расм . Гидропроект конструкциясидаги торли тупроқ динамометри: 1 – коробка, 2 – қопқоқ, 3 - 110 мм узунлигидаги тор, 4 – катушка, 5 – мустаҳкамловчи винт. Тупроқ динамометрларини гил (лой, балчиқ)лик ва майда заррачаларлик тупроқлар шароитида тўғон танасида; гил (лой, балчиқ)лик экранда ёки ўзак (ядроси)да; тўғоннинг таянчлик призмаларини фильтрацияга қарши элементлари (экран, ядро, диафрагма) билан туташган юзасида, тупроқлик тўғон танасига ёндошган бетон иншоотларининг элементлари юзасида ўрнатадилар. Гиллик тупроқлардан ясалган устки призмалик тош-тупроқлик ва бир жинсли тўғонларда тупроқлик динамометрлар ва пьезодинамометрларни горизонтал кесимларида яруслар билан жойлашадилар.

Уларнинг ўрнатилиши ўпирилиши, деформациялари, шикастланишлари ва ҳоказо эҳтимоли бор бўлган жойларида олдиндан белгиланади. Бундан ташқари тўғоннинг ўқи бўйича динамометрларни пьезодинамометрлар билан биргаликда жойлашадилар. Юкланишлар ўлчаш жойида бир пьезодинамометр ҳамда горизонталь, вертикаль ва горизонтга 45 о бурчак остида жойлашган ҳолда уч сонидан кам бўлмаган тупроқлик (грунт) динамометрларини ўрнатадилар. Пьезодинамометр доимо горизонтал жойлаштирилади. Тўғонларнинг ядросида, экранларида тупроқлик (грунт) динамометрлари бир неча ярусларида (қаватларида) ядро қалинлиги бўйича бир неча нуқтада, учтадан бир гуруҳ (бирлашма)да ўрнатилиши шарт. Фильтрацияга қарши элементлари диафрагмалар шаклида бўлган тўғонларда тупроқ динамометрлари диафрагма ва тўғон танаси орасидаги юкланишини ўлчаши учун хизмат этади. Одатда диафрагманинг икки тарафидан пьезометрлар жойлашуви ёнида учтадан бир гуруҳга боғланган ҳолда динамометрларни ўрнатадилар. Ядроли ва экранли тўғонларда тупроқ динамометрларига ёндошган ҳолда максимал деформацияси бўлиши эҳтимоли бор (масалан, тоғнинг ён бағрига, қияликка, нишобга, тоғ оралиғига яқин бўлган) жойларида деформациялар ўлчовчи асбобларини жойлаштиришади, уларни юкланишлар ва деформациялар кўрсаткичларини биргаликда таҳлил этилиши имконияти бўлиши ҳисобидан бундай йўналтишадилар. Сув ўтказувчи қувурларнинг юзасида тўғон танаси билан ёндошган жойларида тупроқ босимини баҳолаш имкониятини берадиган тупроқ динамометрларини, пьезометрларини ёки пьезодинамометрларини ўрнатадилар. Юкланиш ва ғоваклардаги босимни кузатилиши қуйидаги муддатларида [6] бажарилади: қурилиш даврида – 1…2 ой оралигида; сув омборини сувга тўлдириши даврида – 7...10 сутка оралигида; фойдаланилиши (эксплуатацияси) бошлангич даврида – 1 ой оралигида; фойдаланилиши (эксплуатацияси) 2…4 – чи йиллар даврида 1 кварталга 1 марта;

фойдаланилиши (эксплуатацияси) 3 – чи ва кейинчалик йиллар даврида – ярим йил оралигида. Тупроқдаги нормал юкланиши σ ва ғовак босими σ п ўлчагандан сўнг, тупроқ скелетида σ ск нормал юкланиши қуйидаги формуладан ҳисобланади σ ск = σ – σ п (2.6) Тупроқ скелетида 45 о ва 90 о бурчаги остида жойлашган учта йўналишлари бўйича нормал юкланишларини аниқлаб, Мор доираси ёрдамида (6) бош юкланишларни ва юкланишларнинг бош ўқларининг йўналишларини топадилар, улар ёрдамида асосий юкланишларнинг траекторияларини тузиш имқонияти яратилади. Тўғоннинг асоси билан контактланиши жойидаги юкланишларни асбоблар ёрдамида аниқланиши мумкин. Масалан, Гидропроект таклиф этган тупроқнинг юкланишини қайта ўзгартиргич асбоб конструкцияси ёрдамида аниқлаш мумкин. Яхлит оғир бетон иншоотларини кузатиш Кўз чамали кузатувлар Яхлит оғир (массив) бетон иншоотларидан (сув ташловчи ёки ўз устидан ва танасидан сув ўтказмас бетон тўғонлар, таянч деворлар, устунлар, ён деворлари ва ҳоказо) фойдаланилиши (эксплуатацияси)да тизимлик кўз чамали ва инструментал кузатувлар ўтказилади. Кўз чамали кузатувларини илмий тадқиқот ташкилотларининг махсус дастурлари бўйича: бетоннинг умумий ҳолатини кузатиш; бетон иншоотларидан фильтрацияни кузатиш; чокларнинг зичлигини, уларнинг очилиши ва ёриқларнинг пайдо бўлишини кузатиш; бетон иншоотлари ишончлигини баҳолаш мақсадида жойлашган НЎА ҳолатини кузатиш учун бажарадилар. Бетон ҳолатини кузатилишининг мақсади – бетондаги ёриқларни аниқлаш, ишқорини, гардини, қаватланишини ва майдаланиб тўқилишини аниқлаш, арматураси очилиши жойларини ва бошқача шикастланган жойларини аниқлаш.

Бетондаги имкониятли дефектлар ва бузилишларини аниқлаш учун бетон юзасини айрим бўлакларга бўлиб унинг устидан кўз чамали кузатувларини ўтказадилар. Бунда алоҳида қоғозда расм шаклида ушбу бетон юзасини чизиб кўз чамали кузатувлари асосида амалдаги юзасида аниқланган ўзгаришларини кўрсатадилар. Кўз чамали кузатувларини устки юзадаги жойларда ҳамда ичидаги кўзга кўринмас жойларида ҳам (сув кеткизган ҳолатидаги бўшликларда, кузатув галереяларда, қудуқларда, қувурларда, сув ўтказгичларда) ўтказадилар. Бетон иншоотларининг сув сатҳи ўзгариб турувчи ҳолатида жойлашган юзаларини сув сатҳи паст бўлган даврида ёзги пайтида кемадан, қиш пайтида эса мустаҳкам муз қатламларидан кузатадилар. Сув омбори сувга тўлдирилиши даврида кўз чамали кузатувларни фойдаланилиши (эксплуатацияси) биринчи – иккинчи йилларда - ҳар кунида, кейинроқ 3…4 йиллар давомида хафтага 1…2 мартаба, кейинроқ иншоот нормал ишлаши ҳолатида хафтага 1 мартабадан кам эмас бажарадилар. Иншоотда ёриқлар, кузатиладиган дефектлар ривожланиши аниқланган бўлса кузатузатувларни 3…5 суткага 1 мартаба ёки ҳар кунда бажарадилар. Сув тошқини пайтларида кузатувларни ҳар кун да олиб борилиши шартли. Бетоннинг мустаҳкамлигини чамали кузатилишида бетон юзасини астойдил синчиклаб қарашдан ташқари бетон юзасини вақт вақти билан болғача билан тақиллатиб зубило асбоби билан мустаҳкамлигини синаб кўрадилар. Қаттиқ тарангли товуш мустаҳкамлиги яхши эканлигини кўрсатадир, паст жарангсиз товуш, бетон бўш бўлиши – бетоннинг мустаҳкамлиги паст даражада бўлишини кўрсатади. Бетон массивга қобиқ- плиталар қатламлари сустлик билан, зичлиги бўлмаган ҳолда жойлашганида ёки бетоннинг катта майдонлик жойларининг қатламлаб кўчиши кузатилса бекитилган бўшлиқларга хос бўлган паст товуш эшитилади.

Кузатув журналларида бетондаги фильтрация ўчоқларини кўрсатилишида қуйидаги: ҳўлсимон доғлар – сезилишига бетон ҳўл бўлиши; ҳўл доғлар – бетонни тегишида қўлни ҳўлланиши; бетон юзадаги сувни ўтказувчи жойлари – бетон юзаси доғлар билан қопланган, лекин сув қуйилиб оқмаган; кам даражадаги сув оқизувчи жойлари – оқаётган сув томчилари; ўртача даражадаги сув оқизувчи жойлари – оқиб кетаётган сувнинг майда жилғалари; кўп даражадаги сув оқизувчи жойлари - бетон юзаси бўйича яхлит оқувчи сув қатлами; свишчлар – бетондан ажралиб оқаётган айрим сув жилғалари; бетонда оққан сув излари, доғлари ва бетон устидаги бетон ишқорланишининг маҳсулотлари , - таърифлари қабул қилинган. Кўз чамалида аниқланган барча дефектларни журналда ёзиб қўядилар: уларнинг кўринишини расмлар шаклида кўрсатадилар, фотосуратларга туширадилар, санасини, ҳажмини ва кузатилган жойини кўрсатиб ҳар бир дефектни кўрсатадилар. Кўз чамали кузатуви натижасида аниқланган дефектларни журналга ёзиб кўрсатилишида дефектларларнинг барчасини номерлаб қабул қилинган шартли белгиларга асосланиб таърифлайдилар (2.19 - расм). Бунда ёриқлар ва чокларнинг ўлчамларига ва уларнинг очилиши интенсивлигига, чоклар тўлдирувчиларни оқиб чиқиши изларига, четларининг шикастланишига, доғларнинг ҳўллиги даражасига, бетондаги ёриқларнинг ҳосил бўлиши сабабини аниқлашга, бетон ичида пайдо бўлган чуқурчалар, бетон қаватланиб тушиши ўлчамларига, бетоннинг ейилишига, арматуранинг очилишига, ҳажми, ранги, устидаги гардлар ва оқизиқлар, фильтрат ва бошқаларга эътибор берилиши зарур. Аниқланган дефектлар иншоотларнинг ва уларнинг элементларининг кенг кўрсатилган схемаларида белгиланиб кўрсатилиши зарур.

2 .1 9 – расм . Бетон юзадаги дефектларларнинг шартли белгилари: 1 – ёриқ, 2 – сув оқимли ёриқ, 3 – қуруқ гардли ёриқ, 4 – ҳўл доғ, 5 - оқ гардли ҳўл доғ, 6 – оч жигарранг гардли оқизиқлар, 7 – занг чиқарувчи фильтрация, 8 – томчилар шаклидаги оқизиқ, 9 – жилғалик оқизиқ, 10 – чақич (мастика) оқиб чиқиши, 11 – қуруқ оқ доғлар, 12 - оч жигарранг қуруқ доғлар, 13 – чуқурча, 14 – плита тагидаги бўшлиқлари, 15 – плиталарнинг кучли ейилиши, 16 – арматура очилиши билан плиталарнинг шикастланиши. Гидротехника иншоотларининг элементларида пайдо бўладиган ёриқларни сиқилиш, чўкиш, ҳароратлик ва фойдаланилиши (эксплуатацияси)даги ёриқларига бўлиш мумкин. Сиқилиш ёриқлари бетон материали қотиши жараёнида унинг нотекис сиқилиши натижасида пайдо бўлади. Чўкиш ёриқлари гидротехник иншоотларнинг қурилиши ва фойдаланилиши (эксплуатацияси) давомида нотекис чўкишлар ёки кўтарилишлар натижасида вужудга келади. Улар чўкиш натижасида пайдо бўлиб иншоотнинг катта қисмини ёки иншоотнинг бутунлай қалинлигини эгаллайдилар. Иншоотнинг чўкиши ёриқлари энг юқори даражада хавфли хусусиятига эга бўладилар. Уларнинг пайдо бўлиши сабаби ҳамда сейсмик, кўчиши ва бошқа ҳодисалари таъсиридан бўлиши мумкин. Ҳароратлик ёриқлар бетон қотиши даврида ҳамда ҳарорат ёки ҳарорат - намлик таъсири ўзгаришларида пайдо бўлиши мумкин.

Фойдаланилиши (эксплуатацияси)даги ёриқлар иншоотнинг ёки унинг алоҳида элементларининг фойдаланилиши (эксплуатацияси) даврида ҳосил бўлган ортиқча юкланишлари натижасида пайдо бўладилар. Улар ҳам энг хавфли ҳисобланади ҳамда вақт ўтиши билан ўзининг геометрик параметрларини ўзгартириши мумкин. Ёриқлар ўз ривожланиши хусусияти бўйича: прогрессив – ривожланадиган, ўз ўлчамларини вақт ўтиши билан ортиб кўпайтирадиган (актив); барқарор - ривожланишини камайиб, барқарор ўзгармаслик ҳолатига эга бўлган (пассив) турларига бўлинади. Чокларнинг ҳолатини кўз чамали кузатувларда уларни зичлаш моддаси билан тўлдириш даражасига ва чокларида муз бўлмаслигига алохида эътибор берилиши шартли. Чок орасидан кўзга кўринарли фильтрацияси зичлик бузилишини кўрсатади. Чокларнинг энг катта очилиши қиш вақтида, камроқ очилиши ёз вақтида кузатилади. Чокларнинг очилиши бошқа даврида чўкишларнинг нотекислиги ёки горизонтал кўчишлари тўғрисида дарак беради. Бу ҳолда тизимлик, тез-тез бажариладиган инструментал кузатувлар ўтказилишига ўтадилар. Ёриқ очилиши таҳлилини ундан сувнинг фильтрацияси интенсивлигини ўрганиши билан биргаликда олиб борилади. Фильтрацияси даражасини ошуви ёриқнинг очилиши даражасини ортишини ёки ёриқ ҳажми ўзгармаган бўлса, бетоннинг интенсив равишда ишқорини ювилишини кўрсатади. Фильтрацияси даражаси камайиши ёриқнинг ёки очилган чокнинг кольматацияси даражасига боғлиқ бўлиши эҳтимол. Ёриқлар ҳолатини кузатилишида уларни чўзувчи максимал юкланишларига нисбатан жойлашувини ҳисобга оладилар. Ёриқлар одатда чўзувчи юкланишлар йўналишларида перпендикуляр ривожланадилар. Кўз чамали кузатувлари жараёнида НЎА тизими тузуклиги ва унинг шикастланишлари йўқлигига ишонч хосил бўлади. Бетон иншоотларини кўз чамали кузатувлари қиш давридаги фойдаланилиши (эксплуатацияси)дан, сув тошқинидан, табиий ҳодисалардан ёки авариялардан сўнг, ҳамда сув омборидан катта сув сарфлари чиқарилиши

вақтида ёки ундан сўнг иншоотларнинг умумий кузатувларининг муҳим таркибий қисмидир. Чўкишлар, горизонталь кўчишлар ва эгилишлар кузатуви учун хизмат этувчи асбобларнинг конструкциялари ва жойлашуви принциплари Бетон иншоотларининг чўкиши геометрик, тригонометрик ёки гидростатик нивелирлаш асосида аниқланади. Биринчи ва иккинчи синфидаги нивелирлашда қояли ва қоясиз асосидаги тўғонлар учун ўртача квадратик хатоси + 2 мм дан кўпроқ бўлмаслиги шарт. Бетон иншоотларининг чўкиши кузатуви уларнинг ҳолатини аниқлаш учун бир элементларини бошқаларига нисбатан таққослаб, хақиқий чўкишларини лойиҳавий кўрсаткичлари билан солиштирилиши асосида чўкишини баҳолашга имконият беради ва чўкишларни йўқотиш мақсадида чора тадбирларни белгилашга ёрдам беради. Бетон иншоотларнинг маркалари, тупроқлик тўғонларидагига ўхшаб, юзадаги, деворлардаги, чуқурликдаги, вақтинчалик, доимий ва қурилишидагилар бўлиши мумкин (2.20 - расм). Ўлчов рейкаси ўрнатилишига ва жойлашуви белгисини аниқлашига мўлжалланган юзадаги марка бетон ичига бириктирилган фланец ёки цилиндрда жойлаштирилади. Устидан марка очиқ ёки бураб қўйиладиган қопқоқ билан бекитиладиган бўлиши мумкин. Уни ўлчашдан сўнг техник вазелин билан мойлаб занглашдан ҳимоялаб қўйишади. Юзадаги маркаларнинг иккита тури 2.20, а - расмда кўрсатилган. Бетон тўғоннинг барча секцияларида ва қирғоқдаги ён деворларида юзадаги маркалар ўрнатилади. Мақсад иншоотнинг ўқи ва оқимнинг ҳаракати йўналишига нисбатан, демак уч ўлчамли координаталарда иншоот чўкишини баҳолаш учун имконият яратилишидадир. Қоя асосидаги баланд тўғонларда маркаларни сувга кўмилмайдиган назорат (кузатув) галереянинг тубига яқинроқ жойлашган тўғоннинг пастки қиррасида бетон ичига бириктириб жойлашадилар, ҳамда унинг четларидан янада бир маркадан ўрнатадилар. Булардан ташқари маркаларни бир биридан 8…10 м масофада кўндаланг

галереяларда таянч ораликли чоклар чегарасида ўрнатадилар. Девордаги тарновлик (консоллик) маркасини бетон юзасига киритиб бириктирилган швеллернинг тарнови (консоли)да ясайдилар. У бекитилган ёки яширин бўлиши мумкин (2.20, б -расм). 2.20 – расм . Бетон иншоотларидаги баландлик маркалар конструкциялари: а – юзадаги маркалар; б – девордаги маркалар; в – чуқурликдаги маркаси; г – вақтинчалик маркалар; д – қурилишдаги марка- қувур; 1 – марка, 2 – фланец, 3 – анкер, 4 – қопқоқ, 5 – швеллер, 6 – думалоқ (шарсимон) болт, 7 – калит, 8 – корпус, 9 – скоба, 10 – арматура, 11 – қувур, 12 - бетон билан қопланган чуқурлик (штраба), 13 – бетонлик тайёрланиш

қатлами, 14 - қувур, 15 – бирлаштирувчи муфта, 16 – металлик плита, 17 – бетонлик плита. Ўлчамлар мм ҳисобида 2.20, б - расмда келтирилган девордаги маркалар конструкцияларини, агарда уларнинг белгилари вақт ўтиши билан ўзгармаса, турли иншоотларда реперлар сифатида ишлатилиши мумкин. 2.20, в – расмда кўрсатилган чуқурлик маркасини бетон иншоотларининг ёки сув қуйилиб ўтказадиган бетон тўғонларининг пойдевори остидаги асоси деформацияларини ўлчаш учун ўрнатиб қўйилади. У тадқиқотланган тупроқ қаватида жойлашган металл ёки темирбетондан ясалган таянчлик плитада ўрнатилган бураб ёпиладиган қопқоқли ҳимояланган ёпиқ қувурда жойлашади. Иншоот асосидаги тупроқнинг турли қаватлари чегараларида жойлашган бир неча чуқурлик маркалар бетон иншоотининг чўкишининг сабабларини ва уларнинг қийматларини баҳолашга имкон беради. Горизонтал ва вертикал юзалар идаг и вақтинчали к маркаларнинг конструкцияси 2 .2 0, г - расмда кўрсатилган. Қурилиш марка – қувур (2.20, д - расм) иншоот қурилишида унинг асоси чўкишини аниқлаш учун хизмат этади [40], у икки учлари тарафидан фланецлар билан бекитилган қаттиқ қувурдан иборат. Юқоридаги фланецга қопқоқ билан ёпиладиган марка мустаҳкам, қаттиқ ҳолда уланади. Қувурнинг пастки қисмини бетонлик тайёрланиш қатламига бириктириб цемент эритма билан тўлдирадилар. Қувурнинг ўрта қисмини бандлар ёрдамида арматурага қаттиқ ҳолда бириктирадилар. Бетоннинг биринчи қавати (ярус)ни (баландлиги 2…4 м) жойлашганидан сўнг маркани ўстирадилар. Маркани бетон ётқизилиши турли баландликларида нивелирлаб иншоот пойдевори қурилиши даврида асосининг чўкиши диаграммасини тузадилар. Кузатув галереясигача ёки иншоотнинг тепасигача марка – қувур етганидан сўнг, қурилишининг давом этиши даврида ва иншоот фойдаланилиши (эксплуатацияси)да чўкишларни кузатилиши учун доимий маркани ўрнатадилар.

Доимий ҳароратига эга бўлган галереяли тўғонларнинг чўкишини гидростатик нивелир ёрдамида ўлчайдилар (2.21 - расм). Бу асбоб сув билан тўлдирилган ўзаро боғланган иккита идишдан иборат. Иншоот чўкишини гидростатик нивелирдаги сув сатҳига қараб аниқлайдилар. Тригонометрик нивелирлаш ёрдамида визир нури эгилиши бурчагини ва асбобдан маркагача узунлик масофани ўлчаб биринчи маркани иккинчи маркага нисбатан орттириши баландлигини аниқлайдилар. 2.21 – расм. Гидростатик нивелирнинг конструкцияси. 1 – диаметри 100 мм ва узунлиги 2 м лик қувур, 2 – хомутларининг гайкалари, 3 – девордаги анкер, 4 – полихлорвинилдан ясалган шланглар, 5 – ҳимояловчи қувурлар, 6 – қувурнинг тамбаси (заглушкаси), 7 – мустаҳкамланиш хомутлари, 8 – сув билан тўлдирилиши учун тешик, 9 – чўкиши ўлчагичлари, 10 – ўлчагич учун втулкалар, 11 – 0,01 мм ўлчаш шкала билан ясалган МК-25 -27 микрометр– ўлчагич, 12 – ниппель. Тўғон қурилиши даврида чўкишларни кузатилиши бир ойда 2 мартадан кам бўлмасдан, сув омборини тўлдирилиши даврида – ҳар кунда, фойдаланилиши (эксплуатацияси) даврининг биринчи йилларида – 1 йилига 2 мартаба, кейинги йилларда эса чўкишлар пасайиб борадиган жараёнида – 1 йилида 1 мартаба бажарилади. Нивелирлашни, асбоблар ва рейкалар текширилишини ҳамда ёзувлар олиб борилиши ва кузатув натижаларининг ишлов берилишини раҳбарлик кўрсатмасига асосан [40] бажарадилар.

Бетон тўгонларининг нисбий горизонтал кўчишларини ўлчаш учун тўғри ёки тескари осма (тошга боғланган ип) асбобларни қўллайдилар. Тўғри осма (2.22, а - расм), бу осиш нуқтаси тўғоннинг устки, ўртаси ёки асоси қисмида ўрнатилган оддий осмадир. Осиш нуқтасининг жойлашуви тўғон конструкциясига, тўғон баландлигига ёки кўчиришларнинг ўлчаши мақсадига боғлиқ белгиланади. Османинг пастки қисмига бириктирилган оғирликни одатда суюқлик тўла идишга ўрнатиб (тебранишларни тинчлантирилиши учун) қўядилар. Осмаларни вертикал шахталарга ёки махсус йиғилган қувурларда ўрнатадилар. Кўчиришларни иккита ўзаро перпендикуляр йўналишларида оғирлик устида йиғиб ўрнатилган координатомер ёрдамида ўлчайдилар. Ҳар қайси тўғон учун керакли тўғри осмаларнинг сони унинг баландлигига ва асосан геологияси хусусиятига боғлиқ аниқланади. Бир хил турдаги секцияларда ва геологик шароитларида осмаларни ўзаро тахминан 100 м узоқликда жойлашадилар. Қоясиз асосидаги тўғонларда тўғри осмаларни 3…4 секциялари орасида ўрнатадилар [4]. Тескари осма (2.22, б - расм) юқорисида суюқликли бак идишига кўмилган ҳалқали сузгич билан ушланиб турувчи, пастида эса лангар (якорь) ёрдамида мустаҳкамланган теранг қилиб тортилган ип шаклидаги осмадир. Атрофига ўтказилган қувур билан ҳимояланган иншоот асосида бурғиланган қудуғининг қазилган жойида лангар (якорь) бетонга бириктириб мустаҳкам ушланиб туради. Тескари осмада координатомерни сузгич билан бакдан бир оз пастроқда жойлашадилар. Тескари осма – ҳарёқлама асбоб, чунки унинг ёрдамида асосидаги белгиланган нуқтасига нисбатан тўғоннинг тепасини ва осма лангарининг бириктирилиши нуқтасига нисбатан тўғон тагини кўчиришларини аниқлаш мумкин. Бир неча тескари осмаларни асосидаги турли чуқурликларида ўрнатиб асосининг актив зонаси чуқурлигини ва ҳоказоларни аниқлаш мумкин. Кўпинча бир неча тўғри ва тескари осмаларни бир вақтда ўрнатилиши амалга оширилади ( 2 . 22 , в - расм).

Айрим секцияларнинг нисбий горизонтал кучиришларини тўғон секцияларида ўрнатилган маркалар бўйича четидаги секцияларга мустаҳкам бириктириб кузатув галереяда таранг қилиб тортилган 600 м узунлигидаги ип ёрдамида аниқлайдилар. 2.22 – расм. Нисбий горизонтал кўчиришларини ўлчаш учун асбоблар конструкцияси: а – тўғри осма; б – тескари осма; в – тўғри ва тескари осмаларни биргаликда ишлатилиши схемаси; 1 - ҳимоявий қувур, 2 – бириктирма, 3 – инвар сим, 4 – демфирли суюқлик билан идиш, 5 – юк, 6 – координатомер учун стол. 7 – координатомер, 8 – оптик қурилма, 9 – кронштейн, 10 – сузгич, 11 – османинг калаги, 12 – сузгич штоки, 13 – ҳимояловчи қувур, 14 – лангар (якорь). Гидротехника иншоотларининг ёки уларнинг элементларининг эгилишларини иншоотнинг босимли ва пастки қирраларида жойлашган маркаларнинг геометрик нивелирлаши ёрдамида, гидростатик нивелир ёки . иншоот юзасига қўйиладиган (накладной) (2.23 - расм) ёки масофалик (дистанцион) клинометр кўрсаткичлари асосида аниқланади.

Клинометр ўрнатилган юзасининг эгилиш бурчагини турли давридаги микрометр винтидаги ҳисоб кўрсаткичлари айирмаларига қараб аниқлайдилар. Ҳисоб кўрсаткични олиш учун ўлчашдан олдин ҳамда ўлчаш даврида микрометр винтининг ҳаракат қилиб клинометрдаги цилиндрик сатҳининг горизонталь ҳолатига келтириб ҳисоб кўрсаткичларни оладилар. Буларни айирмасидан эгилиш кўрсаткичи тўғрисида хулоса чиқарадилар. Вертикаль юзалари эгилиши бурчагини ўлчаш учун инклинометрлар ҳамда уклонометрлар қўлланилади. 2.23 – расм. Иншоот юзасига қўйиладиган (накладной) клинометрнинг схемаси: 1 - ўқи, 2 – пластина, 3 - цилиндрик сатҳ ўлчагич, 4 – пружина, 5 – игна, 6 – микрометр винти, 7 – шкала билан барабан, 8 – ҳисоблаш кўрсаткичи, 9 – микрометрлик ўлчагичнинг корпуси, 10 – станина, 11 – асбобни мустаҳкамлаш учун таянч. Ёриқлар ва чокларни кузатуви учун ишлатиладиган асбобларнинг конструкциялари ва уларни жойлашуви принциплари Гидротехника иншоотлари ва уларнинг элементларида ёриқлар уларнинг чўкиши текисмас бўлишидан, ташқи юкланишлари ва ҳарорат, сиқилиши ҳодисалари таъсиридан пайдо бўлади. Тўғон элементларининг ўзаро кўчиришлари сабабларини таҳлил этиш, иншоотнинг мустаҳкамлигини баҳолаш ҳамда ёриқда арматуранинг очилиши кўпроқ даражада зангланиб кетишига келтирилиши учун унинг ҳолатини аниқлаш мақсадида ёриқларни кузатуви амалга оширилади.

Ёриқларни ҳолатини кузатувининг содда усулларининг бири-ёриқнинг чегарасига бўёқ билан ёки учи ўткир асбоб ёрдамида ёриқ чегарасини белгилаб қўйиши. Аниқланган вақт ўтишидан сўнг янада ёриқ чегарасини белгилаб ёриқ ривожланишини вақт ўтиши билан аниқлаш мумкин. Кенгроқ ёриқларини (1 мм дан ортиқ) фақат узунлигини эмас чуқурлигини ҳам ўлчаш мумкин. Буни амалга ошириш учун шчуп ёки бўёқдан фойдаланиш мумкин. Бунда бўёқ ёриққа қуйилади ва қуриганидан сўнг ёриқ бир томонидаги бетонни болға билан енгилроқ синдириб парчаланишидан, бўёқни ёриққа ўтиши чуқурлиги, демак ёриқ чуқурлиги аниқланади. Бу усулдан, агарда бетон юзасига яқин ҳолда арматура жойлашган бўлса, фойдаланиш мумкин эмас. Бу ҳолатда ёриқ ўлчамларини ўлчаш учун миллиметрлик бўлимларидаги линейка ёки штангенциркуль ишлатилади. Иншоот қирраси элементларида пайдо бўлган ёриқларнинг ҳолатини аниқлаши учун гипсдан, алебастрдан, цемент эритмасидан ясалган маяклар ишлатилади. Баъзи ҳолларда маякларни органик шишадан ёки металлдан ясайдилар лекин уларни ясалиши олдинги усулларига нисбатан кўпроқ меҳнатни талаб этади, шу сабабга қараб бу усуллар қамроқ ишлатилади. Маяк ўрнатилишига мўлжалланган ўрнини синчиклаб чанг (тўзон) ва балчиқдан тозалайдилар, сиқилган ҳаво билан пуфлайдилар ва сув билан ювадилар. Маякда, ёки унинг яқинида албатта унинг сони номерини ва ўрнатилиш санасини ёзиб кўрсатадилар. Ёриқ ҳолатининг оддий баҳоланиши қуйидагидан иборат: агарда маълум вақт ўтиши билан ёриқнинг жойлашуви ўрнида, маякда ёриқ пайдо бўлмаса, демак ёриқ катталашмаяпти, (ривожланмаяпти), маякда ёриқ пайдо бўлиши эса таҳлил этилган ёриқ ривожланиши тўғрисида дарак беради. Гипсдан ясалган маякни кенглиги 5… 10 см, қалинлиги 1…3 см ва узунлиги 10…20 см ўлчамида гипс эритмасидан шпатель ёрдамида ясайдилар (2.24, а - расм). Органик ёки оддий шишадан ясаладиган маяклар иккита (2.24, б , в - расм) 3…10 мм қалинликдаги ва маълум узунлигидаги пластинкалардан иборат, бир пластинка иккинчи (кўшни) пластинка устига жойлашади, ҳар

бир пластинканинг иккинчи (кўшни) пластинкага нисбатан қарши жойлашган тарафи цемент эритмага мустаҳкамкамланган, пластинкалар ўрнатилишида остидаги пластинканинг эркин томони устидаги пластинканинг эркин томонига нисбатан 2…3 см оширган узунлиги ҳолатда жойлашади. Уларни ўрнатилишда устида жойлашган пластинканинг эркин томони четининг чизиқ белгиси остида жойлашган пластинкага бу ўрин маълум бўлиши учун қўйилади. 2.24 - расм. Ёриқларни кузатиш учун маяклар конструкциялари: а - гиспдан ясалган; б – органик шишадан ясалган; в – оддий шишадан ясалган; г – алебастрдан ясалган; д - металлдан ясалган; е , ж – И.М. Литвинов конструкциялари; з – Ф.А. Беляков конструкцияси; 1 - ёриқ, 2 – маяк.

Ёриқ кенгайишида, демак ёриқ ҳолати ўзгаришида, чизиқ белгиси устидаги пластинканинг эркин томони четига нисбатан ўзгаради ва шу билан ёриқнинг кенгайиш ўлчамини линейка билан ўлчаб аниқлаш мумкин бўлади. Ҳўллик жойларда маякларни цемент эритмасидан ёки бошқа (металл, пластмасса, текстолит ва ҳоказо) ҳўлланмайдиган материаллардан ясалади. Бир қатор ҳолларда маякни алебастрдан ясайдилар (2.24, г - расм). Сим чивиқдан маяклар ёриққа кўндаланг чивиқ симни ўрнатиб, диаметри 3…4 мм, узунлиги 20…30 см ўлчамидаги чивиқдан ясалади. Ёриқ очилишида, чивиқни мустаҳкамлаб ўрнатиш учун ясалган цемент қоплама бузилади, чивиқ ўрнидан кўчишига мувофиқ ёриқнинг очилиши ўлчами аниқланади. Баъзан содда шаклдаги металл пластинкаларини, уларга чизиқ белгисини (3.6, д - расм) қўйиб ишлатадилар. Уларни баъзан бири – бирини устига ёки учларини бир – бирига туташган ҳолатда қўядилар. Маяк тури ва унинг ўрнатиш усули ёриқнинг жойлашуви, мавжуд бўлган маълумотлари ва иншоотнинг масъулиятига қараб танлаб олинади. Мураккаброқ маяклар ҳам бор, улар содда турдаги маяклар ва ёриқ ўлчагичлар орасидаги конструкцияларидир. Масалан И. М. Литвинов конструкциясидаги маяклар (2.24, е , ж - расм), улар ёриқнинг сифати ва ўлчамларининг ривожланишини аниқ кўрсатадилар. Маякнинг штангенциркуль билан ўлчаган ўлчаш илгаклари орасидаги масофа, ёриқ очилишини аниқлашга имконини беради. Ўлчаш тўғирлиги даражаси 0,02 мм ни ташкил этади. Иншоот элементи бурчагида пайдо бўладиган ёриқларни ўлчаш учун 2.24, ж - расмдаги маякнинг конструкцияси қўлланилиши тавсия этади. Булардан ташқари маяклар бошқа конструкциялари ҳам бор. Масалан, Ф.А. Беляков ёриқнинг икки тарафидан ўлчами 10 × 6 × 2 см (2.24, з - расм) гипс, алебастр ёки цемент эритмасидан ясалган плиткалар ўрнатишни таклиф этди. Ҳар бир плиткага эритма қотишидан олдин 1…2 мм қотган юзаси устидан чиқиб турган игналар жойлашади. Игналарни плиткаларда ўрнатилганида, игналарнинг икки плиткага паралель қилиб, юқори қаватини бир чизиқда, пастки қаватини эса бошқа чизиқда жойлашуви зарур.

Вақти-вақти билан фанерага бириктирилган бир варақ қоғозни плиткалар устига қўйиб, қоғозда игналар тешилган жойлари орасидаги масофани аниқлайдилар. Ушбу масофалар ёриқнинг ҳолати тўғрисида дарак беради. Ўрнатилган маякни 2..3 хафта давомида ҳар кунда кузатадилар, кейинроқ – 7…10 суткада бир мартаба. Масъулиятли (I…III масъулияти синфидаги) иншоотларда ёки унинг элементларида кўпинча ёриқ ва чоклар кузатилиши уларга олдин ёки уларнинг устига қўйиладиган ёриқ ўлчагичлар ёрдамида олиб борилади. Ёриқ ўлчагичлар шартли равишда бир ўқли, юзадаги ҳамда маконга оид бўлган турларга бўлинади. Бир ўқли ёриқ ўлчагич (2.25 - расм) ёриқнинг икки тарафига мустаҳкамланиб ўрнатилган икки металл элементидан иборат. 2.25 – расм. Бир ўқли ёриқ ўлчагичлар: а - вақтинчалик кузатувлари учун олдиндан ўрнатилган штирли конструкцияси; б - давомли кузатувлари

учун олдиндан ўрнатилган конструкцияси; в - Ленгидэп конструкцияси; г – 0,01 мм гача тўғрилиги билан ўлчайдиган соат тури; д – бурчаклардан ясалган олдиндан ўрнатилган конструкцияси; е – 50...60 см кенглигидаги чоклар очилишини кузатадиган конструкцияси; 1 – чок (ёриқ), 2 – белгиланган калаги, 3 – анкер, 4 – соат туридаги индикатор, 5 – кронштейнлар, 6 – винт билан сиқиладиган таянчлик юза, ж – юзанинг устига кўйиладиган ёриқ ўлчагич конструкцияси; 1 – металл плита, 2 – стерженьлар, 3 - штангенциркуль, 4 – шарчалар, 5 – гайка, 6 – анкер, 7 – анкерлик скобаси, 8 – чок. Ўлчамлар миллиметр ҳисобида. Ҳар бир металл элементининг устига фиксацияланган калаги (игна) жойлашади. Ёриқ оралиғини ўлчашда уларнинг оралиги штангенциркуль ёки микрометр ёрдамида ўлчанади. Юзадаги ёриқ ўлчагичлар, иккита йўналишидаги шкала даражаси ёки чизиқ белгилари кўрсатилган, бир бирини устидан қоплаб жойлашган пластиналардан иборат. Маконга оид бўлган ёриқ ўлчагичларнинг турли конструкциялари 2.26 - расмида кўрсатилган. Улар стерженьли ( 2 . 26 , а - расм) ва маркали ( 2 . 26 , б - расм) турларига бўлинади.

2.26 – расм. Чоклар очилишини ўлчаш учун ёриқ ўлчагичлар конструкциялари: а – юзадаги; б – маконга оид бўлган; в – штангеншчелемер; 1 – таянчлик игна, 2 – думалоқ сатҳ ўлчагич, 3 – цилиндрик сатҳ ўлчагич, 4 – шкала кўрсатилган линейка, 5 – игна барабани, 6 – ҳаракатга келтириладиган ускуна, 7 – микрометрик игна. Ўлчамлар миллиметр ҳисобида. Стерженьли ёриқ ўлчагичлар бу ораси иккита юзадан ўлчашга имкон берадиган иккита эгилиб жойлашган пўлатлик стержень ёки пластиналардан ясалган ёриқ ўлчагичлардир. Икки юзадан ёриқлар очилишини аниқлаш учун ҳамда таянчлик чизиқ белгилари мавжуд бўлган Ленгидэп конструкциясидаги (2.26, в - расм) ёриқ ўлчагични ишлатиш мумкин. Кенг даражада В.П. Бомбчинский ( 2 . 26 , б - расм) конструкциясидаги маркали ёриқ ўлчагич ишлатил ади . У 200…600 мм ўлчамидаги тенг томонли учбурчак

бурчакларига ўрнатиладиган уч чўян марка даги тизимидан иборат. Уч бурчакнинг ҳар бир бурчагида бир марка дан ўрнатилади , бунда базис ( асоси й) бўлган , чокка параллель ўрнатилган томонига иккита марка тўғри келади. Ёриқ ўлчагич маркаларни баландлик маркалар сифатида ҳам ишлатиш мумкин. Маркалар тешикларининг цилиндрик шакли улар орасидаги масофани штангенлик ёриқ ўлчагич (штангеншчелемер) ёрдамида ўлчаш имкониятини яратади. (2.26, в - расм). Очиқ кузатилишига имконият бўлмаган жойларда, устки юзадан 1,5…2 м узоқликда, масофалик (дистанцион) олдин ўрнатилган ёриқ ўлчагичларни, одатда торли туридагиларни (2.30 – расм), ҳамда телетензометрларни (2.31 - расм) иншоотни қурилиш даврида ўрнатадилар. Ёриқ ўлчагичларни жойлашувидан сўнг, уларни ечиладиган шаблон ёрдамида ўрнатадилар ва 7…10 сутка ўтишидан кейин уларнинг “нуль” ҳисоб кўрсаткичини оладилар. Ёриқлар пайдо бўлиши бошлангич даврида кузатиш ҳар кунда олиб борилади. Унинг барқарорлиги пайдо бўлишидан сўнг, ёки фойдаланилиши (эксплуатацияси)нинг биринчи йилида кузатувлар 7…10 суткага бир мартаба ўтказилади. Фойдаланилиши (эксплуатацияси)нинг 3 йили ўтиши билан кузатиш бир ойда бир мартаба ўтказилади. Ёриқ ўлчагичлар кўрсаткичларини ёзишда ҳаво ҳарорати ўлчанади, агарда ёриқ ўлчагич сув сатҳидан паст ўрнатилган бўлса сувнинг ҳарорати ҳам ўлчаниши зарур. Кузатув журналида ёриқ ўлчагич номери, кузатиш санаси, бошлангич ҳисоб кўрсаткичи, кейинги ҳисоб кўрсаткичлари, бошлангич ҳисоб кўрсаткичидан бўлган фарқлар кўрсатилади.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с.

O'xshashlar

Кузатувлар маьлумотларига мувофиқ массив бетон иншоотларнинг ҳолатини таҳлил қилиш

Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш

Бетоннинг мустаҳкамлик даражасини ва деформация юкланиш ҳолатинини аниқлаш усуллари

Юқори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар