Bosh sahifa
Referatlar
Suv xo'jaligi
Кузатувлар маьлумотларига мувофиқ массив бетон иншоотларнинг ҳолатини таҳлил қилиш
Кузатувлар маьлумотларига мувофиқ массив бетон иншоотларнинг ҳолатини таҳлил қилиш
Yuklangan vaqt:
29.10.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
289 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши
Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш
Гидротехника иншоотлари устидан амалиёт тадқиқотларини ташкил этиш
Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар
Бетоннинг мустаҳкамлик даражасини ва деформация юкланиш ҳолатинини аниқлаш усуллари
![Мисол шаклида Ниагара гидроузелида (Канада) юз берган 20 м баландлигига музлар тўсилиши ҳолатини келтириш мумкин. Бунда музлар ГЭС биносининг машиналик хонасига уни ойналари орқали кириб, кўтариш крани (кўтаргич)нинг ости йўллари баландлигигача машиналик хонасини тўлдирган эдилар. Ѓарбий Двина дарёдаги Кегум ГЭСи остоналар зонасида жойлашган сув сатҳи эгри чизиғининг олди қисмида, сув сатҳи 10 м баландлигидан ортиқ пайдо бўлган музлар уюми кучли муз ва шовушлар тиқилишига келтирди. Маълумки сув ўтказувчи иншоотлар ораликлари панжараларининг тешиклари музлаши натижасида уларнинг сув ўтказиши қобилияти 50…60% гача камаяди, баъзи ҳолларда панжаралар тешикларидан сув ўтказиши тамоман йўқолиши ҳам мумкин. Салбий ҳарорат шароитида қорнинг интенсив ёғиши ва шовушнинг ҳосил бўлиши натижасида сузиб келувчи қорлар пайдо бўлади, улар панжаралар тиқилиши даражасини ҳам кўтаради. Оқимнинг зажорлар ва заторларсиз оқишини таъминловчи, шовуш ва муз пайдо бўлишига салбий таъсир этувчи, турли эксплуатацион чора тадбирлар мавжуд. Затор ва зажорлар билан курашиш мақсадида тўғри техникавий чора тадбирларни белгилаш учун қуйидагиларни бажарадилар: Биринчидан – олдиндан диққат билан уларнинг пайдо бўлиши эҳтимоли бўлган жойларини аниқлашади ва ўрганиб чиқадилар. Заторлар хусусий жойлари – бу нишаблиги кўпроқ бўлган жойидан нишаблиги камроқ бўлган жойига ўтиб кетган дарёнинг қисмлари ва оқимнинг ҳамда шовуш ва музнинг тезлигини пасайишидир [16]. Дарёнинг бундай қисмлари сув омбори сув сатҳининг кўтарилиши эгри чизиғини дарё одатдаги сув сатҳилар билан туташтирилиши зонасида, масалан, Обь дарёсида жойлашган Новосибирск сув омборида, Бирштонас шаҳарчанинг ёнидаги Неман дарёсида жойлашган Каунас сув омборида, ҳамда Архангельск шаҳари ёнидаги Шимолий Двина дарёсининг Оқ денгизга қуйилиши жойида кузатилади. Заторлар ҳам табиий ўзанларнинг сиқилиши қисмларида кузатилади.](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-11.png)
![Q = k∙W 3 (2.7) k – майнанинг (муз қоплами ёрилиши тешиги) шартли диаметрига, музнинг майдаланиши ва сочилиши даражасига боғлиқ бўлган керакли портловчи моддаларнинг солиштирма сарфи (0,3….1,5 кг/м 3 ); W – ҳисобий қаршилик чизиғи узунлиги, тахминан снаряднинг сувга чўкиши чуқурлигига тенг қилиб қабул этилади. Бу масала тўғрисида маълумот аниқроқ [16] кўрсатмаларда берилган. Муз қопламини енгиллаштирилишда музга модифиқаторлар билан таъсир этиб унинг мустаҳкамлигини йўқотилиши амалга оширилади. Модифиқаторлар – бу муз ёки сув билан қўшилган ҳолда уларнинг хусусиятларини ўзгартириши қобилиятига эга бўлган моддалар. Музни енгиллаштирилиши (кучсизлантирилиши) уни қора рангли моддалар (кўмир, қора куя ва бошқалар) чанглатиши йўли билан ҳам бажарилади. Бунда янги тушган қорнинг қуёш нурларини акс этилиши даражаси 90% бўлсада, бу ҳолда муз ва қорнинг акс этилиши даражаси 10...15 % гача пасаяди. Энг яхши самарани таркибий доналари 0,2…0,5 мм диаметри га эга бўлган қ ора рангли порошок кўрсатади. Йириклиги 0,5…1 мм диаметр идаги порошокнинг таркибий доналари қ ор юзаси да қ олиб ичига к ириши қобилиятига эга эмас . Қ ор а л айдиган м оддаси сарф этилиши меъёри ( нормаси ) (г/м 2 ) қуйидаги формуладан ани қ ланиши мумкин [16]: n = γ∙d ( 2 . 8 ) Бунда γ – қ ор а л айдиган м оддаси нинг ў рта ч а вазмин оғирлиги ; n = (1… 1,4) ∙ 10 6 г/м 3 ; d - қ ор а л айдиган м оддаси доналари нинг диаметри, м. Амалда 1 га юзанинг майдонига 0,5….5 т қ ор а л айдиган м оддаси зарур бўлади. Муз қоплами қалинлигини камайтириш и мақсадида қ ордан, муз к ў пигидан ва ҳоказо лар ёрдамида исси қ ликни са қ л ашадилар . Дарё музининг очилиши вақтини чўзиши учун сунъий равишда муз қоплами қалинлигини кучайтирадилар.](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-14.png)
![Бу мақсадда қиш пайтида муз юзасини қордан тозалайдилар ва қайта музлаши ёрдамида музни кучайтирадилар. Керак бўлса музни кучайтирилиши мақсадида анкерлар сифатида қозиқоёқлар, ғўлалар, дарахтлар, ёғочлар, арқон (трос)лар ва ҳоказоларни кирғоқларга киритиб мустаҳкамлашади ва ундан сўнг қайта музлаш йўли билан уларни мавжуд бўлган муз қоплами билан бирлаштирган ҳолда кучайтирадилар. Музни кучсизлантириши ва мустаҳкамланиши ҳамда заторлар ва зажорлар билан курашиш усуллари тўғрисидаги маълумотлар [16] тавсияномаларда кўрсатиб берилган. Зажорлар билан курашиш учун ишлатиладиган усуллар гидравлик, ҳароратлик ва механик усулларига бўлинади. Гидравлик усулларида 0,4……0,5 м/с ортиқ бўлган оқимнинг тезлигини яратилиши асосида шовуш пайдо бўлмаслигини ҳосил этадилар. Бу усуллар сув тўсиш иншоотларини қурилиши, ўзан тўғриловчи ишларни бажарилиши, кўндаланг циркуляцияни яратилиши ва ҳоказолар ёрдамида амалга оширилади. Ҳ ароратлик усуллар эса оқимга қўшимча иссиқликни киритиши имконияти асосида қўлланилади. Масалан, юқорироқ жойлашган сув омборидан дарё гидроузели устки бьефига илиқроқ сувни қўшиш, демак дарё гидроузелида аниқ фойдаланилиши (эксплуатацияси) режимини яратишдир. Амалда гидравлик ва ҳароратлик усуллари ўзаро боғланган усулларидир. Зажорлар ва заторлар билан курашиш учун механик усуллари ҳам уларга ўхшаган хусусиятига эга. Фойдаланилиши даврида гидроузел пастки бьефидаги шовушни гидроузелдан узоқроққа кетишини кузатадилар, керак бўлса шовушни механик воситалари ёрдамида узоқлаштирадилар, бунда сузиш воситалари ёки сийрак портловчи воситалар ёрдамидан фойдаланадилар. Қурилиши даврида сув ўтказувчи ораликлардан ва ўзанлар сиқилган қисмлардан музни, шовушни ва бошқа жисмларни ўтказилиши](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-15.png)
![Бунда t i – музнинг қалинлиги, R d – музнинг эгилишга вақтинчалик қаршилиги, тахминан 0,45 МПа тенг қилиб қабул қилинади. Музни тушириб ташлаш учун ишлатилаётган очиқ тешикнинг баландлиги b 0 ушбу ҳолатда 0,75∙ а z ўлчамидан кам бўлмаслиги (b 0 > 0,75∙ а z ) шарт [16]. Бундагина тешик музларнинг тешикга келиши тезлиги V i = 2,5….6 м/с бўлганида (1…1,5)∙ а z ўртача ўлчамидаги музларни ўтказишига қобилиятли. Шаршаралар бўлмаган ва сув сатҳи юзасининг эгри чизиғининг пасайиши шароитларида Vi = 1,5…2,5 м/с; b 0 > (1,1…1,2)∙ a Vi = 0,7…1,5 м/с; b 0 > 1,5∙ a ) Vi = 0,3…0,7 м/с; b 0 > (1,9…2,0)∙ a Сув оқими ҳаракатининг тезлиги 0,3….0,35 м/с кам бўлганида муз ташланмасдан сув омборида эришига қолдирилади. Агарда тешиклар айтиб ўтилган шартларга тўғри келмаса, музни майдалаш зарур. Устунлар олдида заторлар бўлиши эҳтимоли олдини олиш мақсадида устунлар кенглиги сув ўтказувчи тешиклари кенглигининг 0,6 қисмига тенг ёки ундан каттароқ бўлса, музни ўтказилиши тавсия этилмайди. Сув ташловчи тешикларнинг устунлари 1,5∙Н узунлигидан кам бўлган ўлчамида устки бьеф тарафига чиқарилган ҳолда ўрнатилишида музнинг ўтказилиши ўнғай бўлиши кузатилади, бунда Н – тешикнинг тубидаги босими. Одатда паст остонали муз ташловчи ораликларда оқим нинг чуқурлиги 4…5 метр н и ташқил этади. Сув ташл овчи тўғонларда муз ташл овчи ораликларнинг кенглигини кўпинча 10….12 м дан к аттароқ ўлчамида қабул қил адилар. Чуқур жойлашган оралигидаги иншоотлардан музни ўтказилишида уларни максимал чегаравий кўмилишига ҳисоблайдилар. Бунда иншоот олдида муз тўхтаб қолиши муддати кузатилишини ва музнинг иншоот тегига чўкиб қолмаслиги шартини ҳисобга оладилар. Кириш қисми айланма воронкасиз ишлаган шароитида, баландлиги 5…15 м паст босимли бетонлик тўғонларининг чуқур жойлашган якка тешикларини кўмилиш чуқурлигини аниқлашда қуйидаги формулани ишлатадилар:](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-18.png)
![Н 1 > 3,8∙ ( h b ) 0,5 ( 2 . 10 ) Уларнинг ж уфт тешиклари учун қуйидаги формула тўғри келади : H 1 > 5,0 ∙(h b ) 0,5 (2.11) Бунда h b – чуқурликда жойлашган тешигининг баландлиги ўлчами. Тешиклар олдида кучли сув айланма воронкалари пайдо бўлишида оралик (тешик)ни кўмилиши даражасини тахминан 1,5 мартабага орттирадилар. Музни ўтказилишида дарё оғир муз шароитларида чуқурлигидаги тешикларнинг кўмилиши чуқурлиги тешикнинг баландлигидан ортиқ бўлмаслиги шарт. Бетон тўғонларининг мустаҳкамлиги шартларига асосан, музни ўтказилишига хизмат этувчи чуқурлигидаги тешикларининг кенглиги, тешиб ўтган ҳарорат-чўкиши чоклари орасидаги масофа узунлигининг, баландлиги 70 метр ва ундан ортиқ бўлган тўғонлар учун 50% дан ва баландлиги 70 метргача тўғонлар учун 60% дан ортиқ бўлмаслиги шарт [16]. Музнинг мустаҳкамлигини пасайтириши мақсадида муз кўчишини яхшироғи пастки бьефда дарё очилиши кунидан 5…7 сутка ўтганигача ушлаб туриши маъқул. Буни амалга ошириш учун запонлар ясалади ёки аккумуляция (тўпланма) ҳажмларини ишлатадилар. Музнинг кўчишини таъминловчи оқимнинг тезлигини (м/с) сув ташловчи иншоот олдидаги пландаги тўғри чизиқли қирғоқлар учун 15∙В узунлигига тенг бўлган қисмида тахминан қуйидаги формуладан аниқлайдилар: V m > 4,25 ∙ ( t i ∙ R d / В) 0,5 (2.12) Бунда t i – муз қопламанинг қалинлиги, м; R d – музнинг эгилишига вақтинчалик қаршилиги, тахминан 0,45 МПа тенг қилиб қабул қилинади; В – дарё ўзанининг кенглиги, м. Гидроузел олдида бурилишлар бўлган ҳолда, ўртача максимал чегаравий тезликни V m тахминан 30% оширадилар. Муз, шовуш, ахлатларни тўхтатиши учун одатда сув омбори ва бошқа дарё гидроузелларда сузиб турувчи запонлар ишлатиладилар.](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-19.png)
![Запон тагига музнинг киришидаги бошлангич оқимнинг критик тезлигини V cr қуйидаги формуладан ҳисоблаш тавсия [16] этилади: V cr = 0,035 ∙ g∙ l i (2.13) Бунда g – эркин тушиш тезлигини тезлаштириши, унинг қиймати g = 9,81 м/с 2 ; l i – муз бўлагининг узунлиги. Шовуш ёки сузиб турувчи ахлатни, масалан, ўтларни, ёғочлар, буталарни, қалқиб чиққан торф бўлакларини ва ҳоказоларни ташлаш учун ишлатиладиган запон иншоотга нисбатан бурчак остида ўрнатилади, бир учи қирғоққа, иккинчи учи эса ахлатни тушириладиган тадбири (клапан, козирёк, тушириладиган затвор) билан жиҳозланган иншоот оралиги устунига бириктириб мустаҳкамланади. Запон сув тезлиги пастроқ бўлган жойларда ўрнатилади. Сув оқими 0,25...0,3 м/с тезлигида запон қоида бўйича козирёк билан жиҳозланади. Агарда запон билан ушлаган сузиб турувчи жисмлар ахлат ташловчи иншоотнинг махсус тешигидан ёки ахлат ўтказгичдан ташланмаса, уларни вақти вақти билан турли узун таёқлар ёки бошқа воситалар ёрдамида сувдан олиб ташқарига чиқарадилар. Иншоот пастки бьефига сув ўтказувчи ораликлар (тешиклар) олдида айланма воронкалар пайдо бўлганида майда ахлатни гидравлик усули ёрдамида сувдан чиқариш мақсадида ўз жойидан воронкалар томонига кўчирадилар. Агарда пастки бьефга сув туширилиши чекланган бўлса, ахлатни тўплаган ҳолда даврий равишда уни чиқарилишига мўлжалланган ораликларини очиб пастки бьефга ташлайдилар. Йирик сузиб келувчи жисмлар (ғўлалар, ёғочлар, дарахтлар, дарахт илдизлари ва ҳоказолар) иншоот элементларига механик шикаст етказиши ва иншоот ораликларини тиқилишига келтириши мумкин. Шунинг учун уларни энг яхшиси олиб ташлаш керак ёки затворлар ҳаракат этиши схемасига мувофиқ уларни затворлар тўлиқ очилган ҳолдаги ораликларидан пастки бьефга тушириш маъқул. Сувни тежамли сарфлаш мақсадида ахлатни тушириш учун одатда иншоотни юза жойлашган ораликларини ишлатадилар.](/data/documents/8a559bec-6bdb-4e48-ae29-5185c1389805/page-20.png)
