Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш - Suv xo'jaligi - Referatlar

Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

662.5 KB

Ko'chirib olish

Д арё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш Режа: 1. Сув тўсувчи грунт иншоотларини кузатиш 2. Иншоотлар кўчиришларини кузатиш учун хизмат этувчи асбоблар, реперлар, маркаларнинг вазифалари, конструкциялари ва уларни жойлашуви

Сув тўсувчи грунт иншоотларини кузатиш Иншоотлар ишлаши тўғрисида кўз чамали кузатувлар дастлабки тахмин, таассурот олиш имконини яратади, шу сабабга кўра улар амалиёт кузатувларининг таркибий қисми бўлиб, барча масъулиятидаги иншоотларда ўтказилади. Улар асосида кейинги инструментал кузатувлар таркиби белгиланади. Кўз чамали кузатувлар шу мақсадга мувофиқ тузилган инструкцияларга асосланиб иншоотлар ва уларнинг элементларини кўриб чиқиши йўли билан бажарилади. Аниқланган дефектлар, меъёрий ҳолатдан четга чиқишлар, бузилишлар кўз чамали журналига ёзиб қўйилади. Журналда ҳар бир дефектининг аниқланган куни, таърифи, ҳажми, ўлчамлари, дефектнинг жойлашуви, эскизи ёки расми, пайдо бўлишининг тахминий сабаблари, қабул қилинган чора ёки тавсиялар ёзилиб кўрсатилиши лозим. Кўз чамали кузатувларни одатда техник-гидротехниклар ёки кузатувчилар, махсус ўқитилган ва инструкцияланган тажрибали ходимлар олиб борадилар. Кўз чамали кузатувларининг барча натижаларини кузатувчи ходим (регулировщик) имзолайди, шунинг учун у лавозимига киришда қабул қилиш кунига мавжуд бўлган иншоотнинг ҳақиқий ҳолатини кўрсатадиган акти (ҳужжати) асосида иншоотни қабул қилади. Бу кўрсатманинг бузилишида келажакда иншоот ёки унинг алоҳида элементлари шикастланишларни, баъзан муҳим емиришларни бартараф этувчи қайта тиклаш чораларини ўз вақтида амалга оширилмаганлиги сабабларини одатда аниқлаш қийин. Кузатилган дефектлар шартли белгилар шаклида махсус тайёрланган схемага кириталади. Кузатувчи ходими иншоотни пайдо бўлган шикастланишлари ёки меъёрий иш ҳолатидан иншоот элементлари четга чиқишлари тўғрисида кечиктирмасдан фойдаланиш (эксплуатация) хизмати бўлими раҳбарига хабар бериши шарт.

Кўз чамали кузатувлари. Грунли иншоотлар устидаги кузатувлар қуйидаги: деформациялар; қопламалар ва мустаҳкамланишлар ҳолати; иншоотдан, унинг асосидан ва қирғоқ билан туташган жойларидан фильтрацияси устидан шартли кузатувлари йўналишларига бўлинадилар. Грунтлик иншоотлари деформацияси кузатуви жараёнида уларнинг умумий ҳолатига (ювилиши, ўпирилиши, чўкиши, кўчиши, ёриқлари, грунт массалари силжиб кетиши, бириккан туташган жойлари ҳолати ва ҳоказо) ва маҳаллий деформацияларга эътибор берадилар. Ушбу деформациялар ҳақида кузатув журналига ёзишда қуйидаги терминлар ишлатилиши зарур [52]: ўпирилишлар – қўшимча юклари таъсири остида алоҳида грунт массаларини узилиб тушиши; кўчишлар - одатда турлича жинсли грунт қатламларини туташган жойи (контакти) бўйича сувланиб силжиши, кўчиши; сув билан тўйинган ўпирилишлар - грунтнинг сув билан кучли тўйингани таъсирида грунтнинг ўпирилиши, кўчиши; тўкилмалар – қияликларидан ёки тикка ён бағирларидан қуруқ тўкилувчан грунтнинг тўкилиши; ёриқлар – ташқи юклари таъсиридан ёки ўпирилишлар, кўчишлар, сув билан тўйинган ўпирилишлар пайдо бўлиши, нотекис чўкиши сабабидан иншоот юзасидан грунтнинг ёрилиши; эгатлар – ёғин оқими сувлари билан қияликларидан грунтнинг ювилган жойлари, чўкишлар иншоотнинг юзасида грунтнинг маҳаллий зичланиши ёки унинг суффозияси сабабидан пайдо бўлган маҳаллий чуқурлик жойлари; чўкиши ёриқлари – умумий ёриқларга ўхшаш, лекин иншоот чўкишига боғлиқ ёриқлар; буртиб чиқишлари – иншоот босими ва фильтрация оқими таъсири остида грунтлик иншоот танасида ёки унинг асосида грунтнинг маҳаллий кўтарилиши жойлари; Шишиб чиқишлари – грунтнинг музлаши ва эриши сабабидан сувга тўйинган ва зичлигини йўқолган грунтнинг маҳаллий кўтарилиши жойлари; ювилишлари - сув оқими ҳаракати билан қияликлардан ёки текисликлардан грунтни ювилиш жойлари; тўлқиннинг чизиқлари – тўлқинлар таъсирида қирғоқ грунтининг ювилиш чегараси; муз

ёки сузувчи жисмлар ейилишини чизиқлари – ён бағирларда ёки қияликларда музлар ёки жисмлар таъсирида грунтнинг кўчиши. Юқоридаги (устки) қияликларнинг мустаҳкамланиши ҳолатини тошларнинг оралигидан, қопламалар чўкишлари, плиталар шикастланиши ва деформациялари, чокларнинг айрилиши ва деформацияси, плиталарнинг силжиши ёки кўчирилишидан аниқланади. Пастки қияликларининг вазияти ўтлоқлар ҳолати, ер қазувчи хайвонлар билан шикастланиши, ювилишлар ва деформациялари кузатилишидан аниқланади. Кўз чамали кузатувида жала сувлари оқими нинг туширувчи тизимига э ъ тибор берилади. Унинг ифлосланиши, лойқаланилиши , ўсимликлар билан қоплани ли ши, бузили ли ш и, новлар , ариқчалар ва сув ташловчи ариқчаларнинг ишдан чиқиши мумкин. Очиқ ёриқлар, силжишлар ва бошқа деформацияларнинг бўлиши ҳамда қияликларда жойлашган новларнинг ифлосланиши, жала пайтида қияликларга кучли, юқори тезли к да оқаётган сув оқимларин ин г таъсирида катта ўлчамли ювилишлар и га, баъзан иншоот элементларининг бузилишига олиб келади. Бундан ташқари, ён деворлари орқасидаги қайта тўкилган грунт (тупроқ)лари , бетон ва грунт иншоотлар қисмларини бирикиш жойлари чўкиши мумкин. Кузатув ва тадқиқотлаш даврида фойдаланиладиган дарё г идроузел ҳудудидаги назорат ўлчов асбоблари ( НЎА ) тизимини, пикетлари ни, створ белгилари ни, ва бошқа назорат тадбирлар ва ускуналарини к ў рикдан ўтказиш, дренаж сувларини олиб кетувчи ариқчалар, қирғоқлар, жар лар ҳолатини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Айрим ҳолатларда бу жойларда мутлако кутилмаган ҳолда иншоотларнинг айрим элементларини ишлашига салбий таъсир кўрсатувчи, одатда фильтрация оқими вужудга келтирган ҳодисалар пайдо бўлади. Грунтли тўғонларнинг айрим элементларининг мустаҳкамлиги ва барқарорлигини таминланиши нуқтаи назардан фильтрация ҳолатини кузатилиши муҳим жавобгарликка эга.

Кўз чамали кузатувларида энг муҳим аниқланиши мумкин бўлган хавфли ҳодисалар қаторига: қияликларда, қирғоқлар бирикмаларида, дренаж тадбирларидан юқорироқ бўлган жойларида фильтрация сувларини чиқишидир; пастки қиялигидан сўнг иншоот остидан грунтни буртиб чиқиши; иншоотнинг асосидан лойқаланган фильтрацияланган сувини пастки бьефга чиқиши; кучли суффозия зоналарида (жойларида) пайдо бўладиган сезиларли чўкишлари, сув отилиб чиқиши, грунтдан фовворалар, тошмасимон булоқлар ва ҳоказолар шаклида кучли фильтрацияни пайдо бўлиши киради. Ташқи фильтрация хусусиятларини аниқлашда қуйидаги тушунчалар қўлланилади [52]: ҳўл доғлари – қуруқ грунтдаги кучсиз бўлган сув излари, доғлари; сувни кучсиз сингиб чиқиши – айрим сув томчилари шаклида қияликдан сирғаниб тушадиган ёки грунт юзасида кичик ҳалқобча шаклида йиғиладиган сувнинг кучсиз фильтрацияси; сувни кучли сингиб чиқиши – грунтдан чиқаётган сувнинг кучсиз жилғалари шаклида ёки ҳалқобча шаклида йиғиладиган сувнинг фильтрацияси; свишч – тўғон танасидан ёки грунтли иншоотининг бетон билан туташган жойидан айрим тўпланган оқимлар шаклида сувнинг фильтрацияси; грунтнинг қайнаб туриши (грифонлар) – сув ва боғланмаган грунт аралашмасининг айрим катта бўлмаган фовворалар шаклида фильтрация оқимининг чиқиши, иншоот асосидан фильтрация чиқиши жойида пастки қиялиги чегарасидан сўнг кузатилиши мумкин; булоқлар – қирғоқлар, иншоотларда, котлованларда, пастки бьефнинг қуруқ ўзанида ёки тўғоннинг пастки қиялигида (ён бағрида) тўпланган фильтрациянинг айрим сув оқимлари шаклида чиқиши. Тўпланган фильтрацияси жойларида фильтрацияланган сув оқимини йўналтириши ва кўз чамали, ўлчов воситалари, сузгич пўкаклари ёрдамида ўлчаши учун мўлжалланган кичик ўлчамли ариқчалар қурилади. Бунда фильтрат лойқаланишига, гил заррачалари, қум йиғмалари пайдо бўлишига эътибор бериб фильтрат сувини кузатадилар.

Фильтрация сув оқими билан иншоот танасидан чиқаётган қаттиқ моддаларни ҳисобга олиш учун, ариқчадан сўнг кичик тиндиргич ўрнатилади. П аст ҳаво ҳароратидаги кузги қиш даврида тўпланган фильтрация сувлари чиқишларида музлар пайдо бўлади. Улар дренаж тизими чиқиши жойларида, тўғоннинг пастки қиялиги товонида ҳам пайдо бўлиши мумкин. Иншоотнинг элементларини сифатсиз ишлаши омилларига ўхшаб фильтрация ўчоқларини синчиклаб кўриб чиқадилар ва кучли фильтрациянинг жойлашуви белгилари (пикет рақами, пикетдан жойлашуви масофаси), фильтрациянинг ўлчамлари ва унинг кўриниш хусусиятларини ёзма шаклида таърифлаб, расмлар ёки фотосуратлар билан журналга ёзиб кўрсатадилар. Журналда албатта ушбу ёзувлар ва расмларнинг санаси, ҳамда кузатув кунидаги ва кузатув кунидан олдинги об-ҳаво шароитининг таърифи бўлиши шарт. Оддий шароитларда, бошқа кузатувларга ўхшаб, грунтли иншоотларининг мустаҳкамланишлари ва қопламалари ҳолати устидан кўз чамали кузатувлар ҳар куни ўтказилади. Кучли штормни пайдо этган кучли шамол ва бўронда эса кузатувлар шторм об-ҳавоси давомида ва сув сатҳини кучли тўлқинланиши тинишигача бир неча марта ўтказилади. Бунда қопламалар ёки мустаҳкамланишлар ҳолатини аниқлашда олдин ўрнатилган НЎА тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Кузатув пайтида қуйидагиларга алоҳида эътибор берилиши керак: тўлқинлар ва фильтрация оқими сув сатҳининг тебраниши таъсирида бетон ва темирбетон элементлари мустаҳкамланишларидан ва чокларидан зичлантирувчи материалларини ювиб чиқарилиши ва бузилиши эҳтимолига; ёриқларидан, зичланган чокларидан, қопламаларидан кум-гравийлик тайёрланиш қатламини ёки грунтни ювиб чиқариши эҳтимолига; иншоот қопламалари остига ёмғир сувларининг кириши, ер ости сувлар ҳаракатидан қопламалар остида ювилиш чуқурликлари пайдо бўлиши эҳтимолига; ер қазувчи хайвонлар йуллари пайдо бўлиши эҳтимолига; қурилиш дефектларига; айрим жойларда қоплама плиталарини бир бирига нисбатан

горизонтал ёки вертикал йўналишда кўчиши эҳтимолига; плиталар бир бири билан мустаҳкамланиши ҳолатига. Кучли шамол бўлган пайтида тўлқинлар таъсирини кузатиш зарур. Маълум шароитда тўғон тепасидан сув қуйилиб кетиши натижасида тўғон тепаси ва пастки қиялиги бузилади. Қиш пайтида сув омбори сувини туширилганида сув билан пастга тушадиган муз қатлами тўғонни устки қиялиги мустаҳкамланишига қаттиқ музлагани сабабли тўғон устки қиялигини бузилиши ёки устки қиялиги плиталарини асосидан юлиб бузилиши мумкин. М уз кўчиши даврида қияликда муз уюми пайдо бўлиши эҳтимоли бор. Т ўғон қиялигини мустаҳкамланишига, айникса оқим ҳаракати тезлиги ошиб кетадиган сув ўтказувчи ораликлари жойлашуви зонасида, музнинг динамик таъсиридан тўғон мустаҳкамланишининг шикастланиши, бузилиши мумкин. Иншоотлар кўчиришларини кузатиш учун хизмат этувчи асбоблар, реперлар, маркаларнинг вазифалари, конструкциялари ва уларни жойлашуви Конструкциялар кўчиришларининг кузатувлари геодезик асбоблари ва қуйидаги асбоблар – реперлар, маркалар, створ белгилари ва кўрсаткичлари ёрдамида бажарилади. Реперлар – Баландлик асосидаги дастлабки белгилари, улар барча фойдаланилиши (эксплуатацияси) даврида кўзғалмайдиган. Улар нивелир ёрдамида иншоотнинг айрим нуқталарини баландлигидаги жойлашувини аниқлаш учун хизмат қиладилар. Маркалар – текшириладиган (тадқиқотланган) иншоотга ёки унинг асосига ўрнатиладиган ва у билан бирга суриладиган (жойини ўзгарадиган) пландаги нуқтаси фиксацияланган (аниқланган) асбоблардир. Маркаларнинг реперларга нисбатан сурилишига (жойини ўзгартиришига) қараб иншоотлар кўчиришларини аниқлашади.

Кўрсаткичлар – ернинг устидаги белгилар, улар иншоотларнинг ўқини, уларнинг бурилиш жойини, ер остидаги тадбирлар (дренажлар, экранлар, ўзаклар, ўлчаш створлар ва ҳоказолар) ва конструкцияларнинг бошланиши ва охиридаги жойларини кўрсатадилар. Створ белгилари – иншоотнинг узунлиги бўйича узунлик масофаларини аниқлаш (фиксациялаш) учун ўрнатиладиган белгилар. Дарё гидроузели қурилишида ва фойдаланилиши (эксплуатацияси)да ишлатиладиган реперларнинг жойлашуви қуйидаги 2.1 - расмда кўрсатилган. 2.1 - расм. Реперлар жойлашуви схемаси

Дарё гидроузели қурилишида ва фойдаланилиши (эксплуатацияси)да ишлатиладиган реперларни қуйидаги турларга бўлиш мумкин (2.1 - расм):  масъсулияти нуқтаи назардан – Ўзбекистон Республикаси геодезия ва картография бошқармаси пойдеворий реперлари; дастлабки ва ишчи реперлари;  жойлашуви нуқтаи назардан – юзадаги (юза) реперлар, чуқурликдаги (чуқур) реперлар ва девордаги (деворий) реперлар;  ўрнатилиши нуқтаи назардан – котлован қазиши йўли билан ўрнатилган реперлар, қудуқ бурғилаш йўли билан ўрнатилган реперлар, деворларда ва бошқа конструкцияларда ўрнатилган реперлар;  иқлим шароити нуқтаи назаридан – оддий иқлим шароитидаги реперлар ва доимо музлаб ётадиган ер шароитидаги реперлар. Дастлабки реперлар ҳамда таянч реперлар и деб аталади. I - чи ва II - чи синф даги дарё гидроузели иншоотлар да дастлабки реперларни одатда пастки бьеф створидан 1,5…3 км узоқлик да 3 дона репер лар дан иб орат бўлган бирлаш ма л ар шаклида айрим қирғоқларда жойлаштиришади. Планда бирлашмалар ичидаги реперлар бир биридан 20…30 м масофада жойлашган ҳолда тўғри чизиқи орқали ёки учбурчак шаклида ўрнатилади. III синфдаги дарё гидроузели иншоотлари Ўзбекистон Республикаси геодезия ва картография бошқармаси пойдеворий реперидан кичик масофада жойлашганида 3 реперлик бирлашмалар ўрнатилиши ўрнига 1 репер ўрнатилишига рўхсат берилади. Д астлабки реперлари бирлашмасидан иншоотларда жойлашган маркаларгача масофа одатда 1 км дан ортиқ қабул қилинмайди. Бунда иншоотлардаги деформациялар реперлар кўчиришига келтирмаслиги муҳим аҳамиятга эга. Айрим ҳолларда дастлабки реперларни кўпроқ масофада жойлаштириш мумкин. Дастлабки реперларининг жойлашуви чуқурлигига грунтлар ҳароратининг тебранишлари, ер ости сувлар сатҳи ҳамда туб жинси қатламининг жойлашуви чуқурлиги таъсир этади.

М уҳим масъулиятидаги иншоотларда дастлабки реперларни қоя асосига 6...7 метрдан ортиқ чуқурлигида ўрнатилишида ҳароратнинг мавсумий тебранишларига эътибор бермаслиги мумкин. Агарда ер ости сувлар сатҳидан пастроқ қоя ёки яримқоялик асослари жойлашган бўлса, репернинг лангари (якори) ер ости сувлар сатҳи тебранишининг 3 амплитудасидан пастроқ жойлаштирилади [40]. Масъулияти унча юқори бўлмаган иншоотларда ернинг музлаш чуқурлиги 1,5 метргача бўлганида Гидропроектнинг дастлабки реперини ер юзасидан 2,5 метрдан кам бўлмаган чуқурлигида жойлашади, ернинг музлаш чуқурлиги 1,5 метрдан катта бўлганида эса уни ернинг максимал музлаш чуқурлигидан 1,0 метр чуқурроқ жойлашади. Гиллик ва қумлик тупроқларда дастлабки репер (2.2, а – расм) усти кесик тўрт бурчакли пирамидага бетонланган (5) диаметри 80 мм дан кам бўлмаган пўлатлик қувуридан (4) иборат. Қувурга пирамиданинг устки кесик жойида (2), унинг ён юзасида (4) ва пирамиданинг устки қиррасида (5) учта марка пайвандлаш (сварка) йўли билан уланган. Бу маркалари зангламайдиган оксидланмайдиган металлдан ясалади ва қизил ранга бўялади. Қувурнинг ичи бетон ёки битум билан тўлдирилади, устидан зангламаслиги учун асфальтлак, кузбасслак ёки бошқа занглашга қарши қопламалари билан ҳимоя қилинади ва битум сингдирилган қоп - қанорга ёки шиша матога (2…3 қават) ўралади. Қоя жинслари яқин жойлашган ҳолатда дастлабки реперларни (2.2, б - расм) 120...160 мм диаметридаги бурғиланган қудуқ (скважина)га ўрнатадилар. 60...80 см узунлигидаги лангарни мустаҳкам бўлган қояга жойлаштирадилар. Қ удуқ (скважина)га зангламайдиган материалдан ясалган нивелирланган марка билан қувур ўрнатилади. Қувурнинг пастки қисми тешикланган (перфорацияланган) шаклида ясалади. Қ удуқ (скважина)нинг пастки қисми бетон билан тўлдирилади.

Қ удуқ (скважина)нинг устки қисмида тепалари қопқоқлар билан ёпиладиган ҳимоя этувчи қувур ва ушбу қувурни ташқи қисмидаги бир ёки бир неча темирбетон ҳалқалардан ясалган қудуқ ўрнатилади. Ҳимоя этувчи қувур ва қувурни ташқи қисмидаги қудуқнинг бўш қолган жойини термоизоляцион материал билан, масалан, шлаковата, битум билан қирғинди аралашмаси ва ҳоказолар билан тўлдирадилар. 2.2 – расм. Юзадаги (юза) дастлабки реперлар конструкциялари: а - гиллик ва қумлик тупроқларда; б - масъулияти юқори бўлган иншоотларда

қоя жинслари яқин жойлашган ҳолда; в – масъулияти юқори бўлган иншоотларда асоси-даги қоя жинслари чуқур жойлашган ҳолда; г – масъулияти юқори бўлма-ган иншоотларда асосидаги қоя жинслари ер юзасига яқин жойлашган ҳолда; 1 – ариқча (кювет), 2 – нивелирланган марка, 3 – тўкма тепалик, 4 – пўлатлик қувур, 5 - усти кесик тўрт бурчакли бетонлик пирамида (тумба), 6 – ҳимоя этувчи қувур, 7 – қопқоқ, 8 – қудуқ, 9 - термоизоляцион материали, 10 – лангар, 11 – қистирма, 12 – бетонлик ёстиқ,13 –диафрагма, 14 – сальник, 15 - паклядан томпон, 16 – башмак, 17 - анкер. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Туб жинслари чуқур жойлашган ва улар қоясиз бўлган шароитида йирик дарё гидроузеллардаги дастлабки реперларни анчагина катта 15…25 метргача чуқурликда (2.2, в - расм) жойлашадилар. Чуқурликдаги реперларнинг камчилиги – репер қувурининг узунлигини ҳарорат тебранишидан ўзгаришида. Д астлабки реперларни қирғоқдан ён бағирнинг томонига 10...15 метр чуқурроқ ўтилган махсус штольняларда ҳам жойлашуви мумкин. Бу ҳолда репер оддий юзадаги маркага ўхшаб ясалиши мумкин. Ернинг юзасига яқин (3…3,5 метр чуқурлигигача) жойлашган мустаҳкам қоя жинслари ҳолатларида масъулияти юқори бўлмаган иншоотларда дастлабки репернинг соддалашган конструкцияси шаклида ишлатиш мумкин (2.2, г - расм). Кўп йиллик музланиш шароитларида торли турдаги чуқурлик реперлар ишлатилади. Торли турдаги репер лангар сифатида ишлатиладиган бетон массиви ичига мустаҳкамланиб ўрнатилган шток (анкер) ва юзадаги ҳимоялаш қувури ичида жойлашган оғирлик тадбирига бириктирилган ва қудуқда ўрнатилган 1,5…1,7 мм қалинликдаги таранг тортилган инвар сим (тор)дан иборат. Бунда ҳимоялаш қувурида кузатувларни олиш учун ҳисоб шкаласи билан ойна ясалган. Ишчи реперлар, баъзан грунтлик реперлар деб аталади. Улар иншоотларга бевосита яқинроқ жойлашадилар.

Юмшоқ тупроқларда уларнинг тагини максимал музлаш чуқурлигидан 0,5…0,7 метр чуқурроқ ўрнатадилар. Ишчи реперларини, дастлабки реперларга ўхшаб котлован ковлаб (2.3, а - расм) ёки қудуқ бурғилаб (2.3, б - расм) жойлашадилар [40]. Иш чи реперлар нинг бошқа конструкциялари ҳ ам мавжуд . Масалан, уларнинг пастки қисмида бетон массиви (ту м баси) ўрнатилиш и мумкин (2 . 3 , в - расм). Деворий дастлабки реперларини кузатишга белгиланган дарё гидроузели гидротехника иншоотларига яқинроқ ва пойдеворининг чуқурлиги музлаш чуқурлигидан анчагина паст жойлашган массив қалин бетон ёки темир бетон иншоотлар деворларида ўрнатадилар. Улар сийрак ишлатилади, чунки яқинроқда талабларга мос келувчи иншоотлар камдан кам учрайди.

2.3 – расм. Ишчи реперларнинг конструкциялари: а - котлован ковлаб қуриладиган; б - қудуқ бурғилаб қуриладиган; в – асосида бетон массив билан ясалган; 1 – ҳимоя этувчи қопқоқ, 2 – нивелирланган марка, 3 – қудуқ, 4 – 40...50 мм диаметрдаги пўлатлик қувур, 5 – теплоизоляцион материали, 6 – бетонлик плита, 7 - 40×40×5 см ўлчамидаги анкер плита ва бетонлик қатламидан ташкил этган анкер, 8 – ҳимоя этувчи қувур, 9 – тешиклар (перфорация), 10 – бетонлик массив. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Деворий ишчи репер ва деворий марканинг конструкциялари бир бирига ўхшаган, лекин биринчисини чўкиши деярли барқарор бўлиб қолган иншоотларда ўрнатадилар, иккинчисини эса чўкишини аниқлаш мақсадида кузатилиши зарур бўлган иншоот элементларида ўрнатадилар. Деворий иш чи репер н и нг (маркан и нг) калаги (2.4 - расм) думалоқ шар симон ёки ярим шарсимон бўлиши мумкин. Одатда уни девордан 3…4 см узоқлигида, рейка қўйиш ига ўнгай бўлган жойда ўрнатадилар . Деворий репер (маркани) ҳаво еғинларидан ҳимоялаш учун ( 1 ) қопқо ғи билан бекитилад и ган доимий фойдаланиладиган шаклида (2.4, а - расм) ёки қайта кўчириб ўрнатиладиган вақтинчалик фойдаланиладиган шаклида ясайдилар (2.4, б - расм). 2.4 – расм. Деворий ишчи реперлар конструкциялари: а – доимий ён томонлик; б – вақтинчалик тик деворга ўрнатиладиган; 1 – қопқоқ, 2 – марка, 3 – мустаҳкамловчи винтлар, 4 – марканинг асоси, 5 – деворга мустаҳкамлаб ўрнатиладиган швеллер, 6 – девордаги бош цилиндр, 7 – кронштейн, 8 – думсимон элементи, 9 – ярим шар шаклидаги чиқиқлари.

Деворий яширин репер (2.4, а - расм) С.Я. Ж ук номидаги Гидропроект институтида ишлаб чиқилган, У бураб бекитиладиган қопқоқ билан ҳимояланган тегидан винтлар ёрдамида девордан чиқиб турувчи швеллерга ёки анкер плитага бириктириладиган маркадан иборат. Иншоотларнинг деформацияларини (одатда чўкишларини) ўлчаш учун ўрнатиладиган маркалар жойлашувига қараб юзадаги (юза) ва чуқурликдаги (чуқур), ўрнатилган жойига қараб грунтлик ва деворий, ишлатилишига қараб доимий ёки вақтинчалик турларга бўлинадилар. Юзадаги маркалар тўғон танаси ва асосининг йиғинди чўкиши ўлчашига хизмат этадилар. Уларни грунтлик иншоотларнинг тепасида ёки бермаларда жойлашадилар. Юзадаги маркалар асоси сифатида усти кесик тўғри тўрт бурчакли пирамидалар шаклида ясалган бетонлик тумбалари (2.5, а - расм), ёки қийиқлар ёрдамида пайвандланган (сварка қилинган) металлдан ясалган таянч фланецлар хизмат этиши мумкин. Марканинг таги ернинг энг чуқур мавсумий музлаш чуқурлиги белгисидан 0,5 метрга пастроқ жойлашади. Маркани шикастланишдан ҳимоялаш учун унинг устки қисмида қопқоқ билан жиҳозланган қудуқ ўрнатилади. Қудуқнинг устки қисми 200…250 мм диаметридаги қувурдан ясалган бўлиб ер устидан 0,3 метрга чиқадиган қилиб ўрнатилади.

2.5 - расм. Тупроқлик иншоотларнинг юзадаги маркалари: а - бетонлик тумба билан ясалган; б – металлик таянч фланец билан ясалган; 1 – қопқоқ, 2 – қувур, 3 – нивелирлаш маркаси, 4 – қийиқ, 5 – фланец, 6 – битумлик чақич ёки бетон билан тўлдирилган қувур, 7 – бетонлик тумба, 8 – анкерлар. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Грунтлик тўғонлар пастки қиялиги тубидаги грунтнинг буртиб чиқишини кузатиш учун юзадаги 18…20 см диаметридаги ва 2,0 метр узунлигидаги ғўладан (ёғоч, дарахтдан) ясалган грунтлик маркаларини ишлатадилар. Кузатиш нуқтаси сифатида ғўланинг кўндаланг кесилган жойи устига қоқилган металл штир (қоқилма) шаклидаги ярим думалоқ марка хизмат этади. Чуқурликдаги маркалар ёрдамида асослар чўкишлари ўлчанади. Уларнинг конструкциялари улар қурилиши шароитига қараб фарқ этади. 2.6, а - расмда қуруқ жойларда қурилиши мумкин бўлган чуқурликдаги марка кўрсатилган. У, тепасига зангламайдиган металлдан ярим думалоқ калаги шаклдаги маркаси пайвандланган (сварка қилинган) 40…50 мм диаметридаги

металл штангага бириктирилган 1,5 × 1,5 × 0,5 м ўлчамидаги темир бетон плитадан иборат. Ушбу чуқурликдаги марканинг штангаси йўналтирувчи зангламайдиган металлдан ясалган дисклар (шайбалар) билан жиҳозланган икки қувурли телескопик бирикмаси (звено) билан ҳимоя этилган. Йиғилиши (монтаж) ўнғай бўлиши учун телекопик бирикмаси (звено) қўрғошин ёки алюминийдан ясалган заклёпкалар ёрдамида йиғилади, улар грунт қаватлари ҳаракат этишда марканинг деформация кўрсаткичларига таъсир қилмасдан кўчадилар. Дарё ўзанида гидротехника иншооти қурилган ҳолатда қийиқлар билан кучайтирилган, қалинлиги 6…8 мм, 0,8×0,8 м ўлчамидаги тешикланган (перфорацияланган) плитадан ясалган маркани йиғиш (2.6, б - расм) анча ўнғай. Металлик плитага 40…50 мм диаметридаги марканинг қувури ва унинг ҳимояловчи қувурининг бир бўлаги бириктирилади. Унинг баландлиги йиғилиш (монтаж)да ҳимоя этувчи қувурга сув кирмаслигини таъминлаши мақсадида белгиланади. Марка қувурини шикастланишдан ҳамда бир неча қувурли телескопик бирикма (звено)си ҳимоя қилади.

Марканинг барча металл қисмлари ичидан ва сиртидан зангламайдиган бирикма билан ишончли равишда ҳимояланган бўлиши зарур. 2.6 – расм. Грунт тўғонининг танаси чўкишларини ўлчовчи чуқурликдаги маркалар конструкциялари: а – темир бетонлик плита билан ясалган; 1 – қопқоқ, 2 – 150 мм диаметрдаги қувур, 3 – марка, 4 – марказлашувчи қопқоқ, 5 – қўрғошин заклёпкалар, 6 – ҳимояловчи қувур, 7 – штанга, 8 – ҳалқалик қистирма, 9 – штангани йўналтурувчи диск, 10 – ҳимояловчи қувурнинг телескопик бирикма (звено)си, 11 – темир бетонлик плита; б – металлик плита билан ясалган; 1 – 200 мм диаметрдаги люк билан ясалган қувур, 2 – ҳимояловчи қопқоқ, 3 – марка, 4 –

плита, 5 – йўналтурувчи диск, 6 – марканинг қувури, 7 – чақичланган арқондан ясалган сальник, 8 – винт – шпонка, 9 – киргизадиган ҳалқа, 10 – ҳимояловчи қувур, 11 - ичидаги қувур, 12 – йўналтирувчи ҳалқа, 13 – асосидаги плита, 14 – қатиқлик қирра, 15 – алюминийдан ясалган заклёпкалар; в – кўп қават (ярус)лик телескопик шаклида ясалган; 1 - ҳимояловчи қопқоқ, 2 – маркалар, 3 – плита, 4 – қувур; г – гидравлик шароитида ишловчи; 1 – ҳимояловчи кожух (металлдан ясалган яшчик), 2 – ичидаги идиш, 3 – сув тўкадиган қувур, 4 – бирлаштирувчи қувур, 5 – пьезометр, 6 – насос. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Тўғон танаси, асоси айрим қатламларини ёки уларнинг биргалигида чўкишларини ўлчаш учун кўп қават (ярус)ли телескопик маркаларни ўрнатадилар (2.6, в - расм). Бу марка турли диаметрдаги бир бирининг ичига жойлашадиган ва асосида металл плиталар билан жиҳозланган бир неча металл қувурларидан иборат. Қувурларнинг устки қирқмаси ер юзасига чиқарилади ва ҳимоялаш учун қопқоқ билан ёпилади. Тўғон танасига жойлашган плиталар ўлчанадиган грунт қатлами чўкишига боғлиқ ҳолда жойини ўзгартириб қувурни эргаштириб кетади. Қувурнинг устки қирқмасининг чўкишига қараб чўкишлар аниқланади. Кузатувлар нивелирлаш асосида ўтказилади. Кўп қават (ярус)ли телескопик маркалар ўрта ва паст босимли баландлиги 50 м гача бўлган тўғонларда қўлланилади. Тўғон танасидаги айрим қатламлари кўчиришларини ўлчаш учун гидравлик маркалар ҳам ишлатилади. (2.6, г - расм). Улар ўзаро боғланган идишларидаги сув сатҳи текисланиши қонуни асосида ишлайди. Бунда идишнинг бири тўғон танасида (металл яшчикда ёки бетон массивда), ўрнатилади иккинчи идиш эса иншоот қиялигида кузатув қудуғига бириктирилган пьезометр қувури бўлади. Бир бири билан идишлар қурилиш вақтида ясалган қувур билан бирлаштирилади. Бу тизим насос ёрдамида сув билан тўлдирилади. Жойлашган металл яшчикдаги идишдан ортиқча сувни тўкишдан сўнг, пьезометр менискидан ҳисоб кўрсаткичини олиб чиқиб иншоот чўкиши даражаси аниқланади.

Бундай асбоблар бир қатор чет элдаги, масалан, Мессауле, Оровилл, Широковская ва бошқа тўғонларда ишлатилади. Уларнинг чўкишни аниқлаш тўғирлиги даражаси 1 см гача. Тўғоннинг танасини нисбий деформациялари даражаси турли нуқталарида ва ҳар қандай йўналишларда чуқурлик маркалар ёрдамида аниқланадир. (2.7, а - расм). Чуқурлик маркалари атрофидаги аниқ жойларида металл пластинкалари жойлашган ҳолда белгиланган йўналишда ўрнатилган электр ток ўтказмайдиган қувурлардан иборат. Бу пластинкаларини жойи 3...4 мм ўзгаришида қувурлар ичида ўтаётган зонд (4), электрик сигнал етказиб беради. Шундай этиб грунтларнинг горизонтал кўчиши белгиланади. Вақт давомида электрик сигналнинг ўзгариши ўрнатилган электр ток ўтказмайдиган қувурлари йўналишида грунт кўчишини кўрсатади. Зондлар конструкциялари турлича бўлиши мумкин, шу жумладан электромагнитли (2.7, б - расм) изотоплар жойини белгиловчи ва ҳоказо. Эгилувчан, оғирлик осилган пластинага ёпиштирилган тензодатчикли инклинометр чет элда ишланган. Қувур бўйича инклинометрни кўчириб, қувурни вертикалга нисбатан кўчишига тензометрдан берилаётган электр сигнал нинг ўзгариши белгиланади . Горизонтал кўчишларини ўлчаш учун ҳ ам (тебрангич) м а ятник принципига, фото асбоблар ёки торларни тортилиши асосида ишловчи инклинометр лар қўлланилади . Торлар ишлатувчи маркаларни баланд тўғонларда Ч орвоқ, Н у рек ва бошқаларда ўрнатдилар . Нисбий кўчиш лари пластиналар жойлашуви ўзгаришига боғлиқ электрик сигнал ни ишлатишига асосланган экс т ензометрлар ёрдамида ўлчанади . Пластиналарни турли текисликларда жойлаб, кўчишларни уч йўналишлари бўйича ўлчаш мумкин. Асбобнинг схемаси 2.7, в - расмида кўрсатилган. Тупроқлик (грунтлик) тўғонлар танасида кўчишларни ўлчаш учун янада бошқа усуллар мавжуд.

Масалан, Дюн-Валей тўғонида махсус патрубкалар ёрдамида асфальт бетон диафрагма билан бирлаштирилган қудуқлар ишлатилади, уларда горизонтал ва вертикал кўчишларни ўлчайдиган маркалар ўрнатилади. Тўғонларнинг тепасини ёки бермаларини режалик кўчишларини кузатилишини створлар, триангуляция, комбинациялаш усулларини ишлатилиши асосида бажарадилар [40]. Ўқи тўғри чизиқли тўғонларда кўчишни кузатиш створлар усулида олиб борилади. Агарда тўғон створи бир неча тўғри чизиқли қисмлардан иборат бўлса, комбинациялаш усулидан фойдаланадилар. Тўғри чизиқли қисмларида створ усулидан фойдаланадилар, ўқининг қайрилиш нуқталари триангуляция усулида белгиланади.

2.7 - расм. Тўғон танасининг горизонталь ва бошқа кўчишларини ўлчаш учун ишлатиладиган асбоблар: а – чуқурлик маркани умумий кўриниши; б – электромагнитлик зонд; 1 – электроток ўтказмайдиган қувур секцияси, 2 – бирлаштирувчи муфта, 3 – пўлатлик диск (пластина), 4 – ўлчовчи зонд, 5 – гальванометр, 6 – кабель, 7 – арқоннинг мустаҳкамловчи скоба, 8 – пластмассалик қопқоқ, 9 – обмотка билан катушка, 10 – магнит, 11 – зонднинг корпуси; в – экстензометр, 1 – пластина, 2 – чизиқли потенциометр, 3 - ҳаракат этувчи қувурлар тизими, 4 – кабель. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Триангуляция усулини тоғлик жойлардаги дарё гидроузеллардаги аркали тўғонларда амалга оширадилар. Нурек тўғонида, горизонталь ва баландликдаги кўчиришларни кузатиши учун тўғон ўзаги (ядро)даги уч баландликда жойлашган галереялардан фойдаланадилар. Бу галереялар ва қудуқлар алоқа йўлларини чиқариши, НЎА ни бошқариш пультларини ўрнатилиши ва ўзак (ядро)дан фильтрацияни кузатилиши учун хизмат этади. Горизонталь кўчишлари кўпроқ ҳолда устки ёки пастки бьеф тарафига қаратилган дарё ўзанидаги қисмларида кузатилади. Тиккалигидаги ён бағирларда тўғоннинг айрим қисмлари ўзининг оғирлиги таъсиридан кўчадилар. Максимал кўчиши даражаси ушбу жойдаги тўғон чўкишининг чуқурлигидан 15…30 % ташкил этади, ҳамда унинг асосидан 0,3…0,5 тўғон баландлиги ўлчамидаги масофасида жойлашади. Қурилиш жараёнида, сув омборининг тўлдирилишида ва тўғон фойдаланилиши (эксплуатацияси)да горизонтал кўчиришлари турли аниқ шароитлар таъсирида амалга ошади. Тўғон танасида ўрнатилган турли алоқа йўллари, ўқлари, дренажлар, экранлар, мустаҳкамланишлар, диафрагмалар ва ҳоказолар жойлашувини белгилаш учун кўрсатув белгилари ва створ белгилари ишлатилади (2.8 - расм), улар турли материаллардан ясалади (ёғочдан, металлдан, темир бетондан, пластмассадан) ва мувофиқ ёзувлар билан белгиланади.

Баландлик маркаларини сони ва уларнинг жойлашуви гидротехник иншоотининг ўлчамига ва конструктив хусусиятларига ҳамда унинг танаси ва асоси геологик тузилишига боғлиқ. Маркалар жойлаш уви да кузат увлар мақсади ҳ ам ҳисобга олинади. Амалиётда иншоот нинг ҳолатини ўргани ли ши зарур бўлган ҳолда, лойиҳалашда ишлатиладиган назарий ёки бошқа ҳисоблаш боғланишларини ҳақиқийлигини аниқла ш учун м аркалар анча кўпроқ сони да ўрнатил ади ва уларнинг жойлаш уви фойдаланилиши ( эксплуатация си) э ҳтиёжлари талаблари билан эма с , балки қуйилган тадқиқот масаласи мақсадига эришиш шароитлари билан аниқланади.

2.8 – расм. Кўрсаткич белгилари ( а ) ва створ белгилари ( б ): 1 – створ ўқини кўрсаткичи, 2 – ёғоч ёки бетон таянчи, 3 – металл таянчи, 4 –бордюр тошлари, 5 – майда тош ёки галька. Ўлчамлар метр ҳисобида кўрсатилган. Эксплуатация мақсадларига мувофиқ баландликдаги маркаларни қатъий бўйлама ёки кўндаланг ўқлари бўйича (2.9 - расм): бўйламаларни тўғон тепаси, бермалари бўйича ва пастки қиялигининг тагида, кўндалангликларни – бир биридан 100…250 м масофада дарё ёқасидаги ўтлоқларда ва 50…100 м масофада дарё ўзанида, тўғонлар бурилиши жойларида (агарда бурилиш бурчаги 15 о дан кўпроқ бўлса) ўрнатадилар. Бундан ташқари уларни пастки қияликдан сўнг грунт буртиб чиқишини аниқлаш мақсадида ўрнатадилар. Одатда жойлашуви бўйича бўйлама створларнинг марка лари кўндаланг створлар даги маркалар га мос келади. Чуқурлик маркаларни ва телескопик маркаларини худди ўша створларда ю з адаги марка лардан 1…1,5 метр масофада жойлашадилар. Уларни тўғон танаси профили қайирилишида, конструкцияси ўзгариши чегарасида ва геологик тузилиши турли ўзгарган жойларида бир биридан баландлиги бўйича 20…30 м масофада ўрнатадилар. Одатда кўндаланг створида баландлиги бўйича

2.9 – расм. Грунт тўғонида маркалар ва створ белгиларни жойлашуви схемаси: 1- бўйлама чўкишларини аниқлаш учун, 2 – кўндаланг чўкишларини аниқлаш учун, 3 – грунт (тупроқ)ни буртиб чиқишларини белгилаш учун, 4 – створ белгилари, I...IV – бўйлама створлар, А, Б, В – кўндаланг створлар. Тахминан бир биридан 10…20 м масофада бир неча маркалар жойланади (учдан кам эмас). Маркаларни ҳам тўғон тепасидан нормал димланган сатҳигача устки қиялигининг қисмида ва минимал димланган сатҳидан 1…2 м юқорироқда жойлашадилар. Репер ўрнатилиши муддатидан 10…15 сутка ўтганидан сўнг фойдаланилишга яроқли ҳисобланади. Юзадаги маркаларни бевосита иншоот кўрилишидан сўнг ўрнатадилар, акс ҳолда дастлабки чўкишларни баҳоланишига имконият бўлмайди. Чуқурлик маркаларни икки босқич билан ўрнатадилар. Биринчи босқичда тўғон қурилиши даврида маркалар плиталарини ўрнатадилар, иккинчи босқичда иншоот (тўғон)ни тўкиб қурилишидан сўнг қудуқларни бураб маркаларни монтаж қиладилар. Маркалар ўрнатилишининг бу усули иншоотни кўрилиши технологиясининг ўн ғ айлиги ва марка сақланишини кафолати билан аниқланади. Тўғон қурилиши давомида технологик маркаларни ўстириб борадилар. Маркалар ўрнатилиши устки белгилари турли б ўлиши учун марканинг плита си нечоғлик пастроқ жойлашган бўлса унинг ўрнини белгиловчи қувур шунча ингичкароқ ва буларга асосан марка си баланд роқ бўлади. Одатда маркалар қизил рангли бўёққа бўялади, усти га вазелин суртиб қопқоқлар билан беркитилади. Репер, маркалар ва б о шқа кўрсатувчи белгиларни актлар ёзи ши асосида қабул қиладилар. Актда: ўрнатилиши муддати, координаталари, хизмат этиш муддати, лангар (якорь) ёки башмак белгиси, қудуқнинг геологик кесими кўрсатилади. Ўрнатилган ва нивелирланган реперлар юқори малакали мутаҳассислар томонидан қайта нивелирлаб текширилади. Нивелирлашни бир йилдан сўнг тақрорлаб ўтказадилар. Бузилган белги « а » индекси билан қайта тикланади,

бузилиши тақрорланса « б » индекси билан янада қайта тикланади. Баъзан бузилган белгига « н » индекси қўйилади, иккинчи бузилганга « нн » индекси ва ҳоказо, масалан « 23 н ». Чўкишлар кузатилишини графиклар шаклида расмийлаштирилиши унғай. Бунда ордината ўқи бўйича – чўкишлар, абцисса ўқи бўйича – вақти (декадалар, ойлар) кўрсатилади. Чўкишлар графиклари билан вақт ўтишига боғлиқ ҳарорат ёки сувомборида сув сатҳини ўзгаришини кўрсатадилар. Г рафиклар ёрдамида турли створлари, тўғон узунлиги бўйича чўкишларни ўзгариши кўрсатилади. Ч ўкишларни кузатилиши маркаларни даврий равишда нивелирлаш, чўкишларни аниқлаш ва натижаларини таҳлил этиши асосида амалга оширилади. Нивелирлашнинг даврийлиги бир қатор омилларга боғлиқ: тўғон танаси ва унинг асосининг геологик тузилишидан, фойдаланилиши (эксплуатацияси) муддатининг давомланишидан, иншоот фойдаланилиши шароитларидан ва ҳоказо. Тупроқлик иншоотлар фойдаланилиши (эксплуатацияси) тажрибасига асосан чўкишларни қуйидаги даврийликда ўлчаш тавсия этилади: фойдаланилиши (эксплуатацияси)нинг биринчи йилида – ойига 2 мартаба, кейинроқ – кварталга 1 мартаба. Ф ойдаланилиши (эксплуатацияси)нинг икки йили ўтишидан сўнг чўкишларни баҳорда ва кузда ўлчайдилар, чўкишларнинг ўзгармаслигида – 1 йилга бир мартаба. Қумлик грунтлардан иншоотларни қурилишида асосан чўкишлар қурилиш даврида амалга ошади, гиллик (лой) грунтларнинг чўкиши эса анча секинроқ амалга ошади. Тўғонлар қурилиши ва фойдаланилиши (эксплуатацияси) тажрибаси ватанимизда ва чет элларда кенг миқёсда турли НЎА фойдаланилишини гувоҳи бўлмоқда. Амалиёт кўрсаткичларини ҳисобийлар билан солиштиришда асбоблар билан ўлчашни тақрорлаб икки мартаба бажарадилар. Мексикада, масалан, сўнги ийлларда тўғонлар чўкишини инклинометрлар ва гидравлик сатҳи ўлчагичлар билан ўлчашади (Джозе Морелос, Гваделупа, Нетцуалькойотль ва бошқа тўғонларда). Тўғонларнинг асоси чўкиши турли кўрсаткичларда бўлади. Масалан, Кременчуг ГЭС

тўғонининг чўкиши 200…610 мм га тенг бўлди ва лойиҳавий чегарасида кузатилган эди. Гваделупада (Мексика) 30 метр баландлигидаги тўкма тошли тўғон 2,1 м чуқурлигига чўккан. Табка (Сирия) 58 м баландлигидаги грунтлик тўғон дарё ўзанида 80 мм ўлчамига фақат чўкди, қиргоққа ёндошган жойларида эса 550 мм ўлчамига чўкди. Ушбу тўғон доломитдан ўзак билан қурилган. Грунтлик гидротехник иншоотлар кўчиришлар кузатилиши натижаларини ишлов бериб ўрганиб чиқадилар. Бунда қурилиш даврида кўчиришлар аниқланган қонуниятларга бўйсинишини қийин эканлигини ҳисобга оладилар. Лекин доимий фойдаланилиши (эксплуатацияси)да иншоотларнинг нормал ишлашида кўчиришлар қонуний хусусиятга эга бўладилар. Иншоотларнинг ҳолатини муайян қонуниятдан четга чиқиши одатда мавжуд ҳолатни синчиклаб ўрганиш зарурлигини ва вақтни ўтказмасдан керакли чоралар кўриниши зарурлигинини кўрсатади. Бир тури кесимларда чўкишлар ўзаро ўхшашликнинг номувофиқлиги қурилиш ишларнинг бажарилиши сифатсизлигини, фильтрациянинг кўпайиб кетишини, музлаган тупроқлар жойлашганлигини, кўчишлар пайдо бўлишини ва бошқа камчиликлар борлигини исботлаб кўрсатади. Чўкишларнинг тақрорланиши кўпайган механик еки кимиёвий суффозиялар пайдо бўлишини иcботлайди.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с. 9. Защита оборудования гидроэлектростанций от коррозии и обрастания/ Под ред. Ю. У. Эделя. - М.: Энерго и здат, 1981. - 152 с. 10. Искра Е.В., Куцевалова Е.П. Технология окраски судов. - Л.: Судостроение, 1981. -306 с.

O'xshashlar

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Дарё гидроузелларидан фойдаланиш тўғрисида умумий маълумотлар

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш

Сув омборлари селсувомборлари ва селхоналардан фойдаланилиши асосий қоидалари ҳужжатлари инструкциялари

Дарёдан сув олиш иншоотлари