Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш - Suv xo'jaligi - Referatlar

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш Режа: 1. Сув ташлаш тўғони ва сув олиш иншооти ораликларининг хусусиятлари 2. Сув олиш иншоотлари ва тиндиргичларидан фойдаланиш 3. Сув олиш гидроузели тўғонига ёндошиб (ён томонли) жойлашган сув олиш иншооти затворларини бошқарилиши 4. Пастки ва устки бьефларини чўкиндилар билан қопланишига қарши курашиш

Паст босимли сув олиш гидроузеллари гидравлик режимини кузатиш Паст босимли сув олиш гидроузелларидан тўғри фойдаланилиши (эксплуатацияси) уларнинг самарадорлигини, ишончлилигини, давомли иш қобилиятини ва сифатли иш даражасини аниқлаб беради. Бошқа аҳамиятидаги гидроузелларга ўхшаш, сув олиш гидроузеллари учун ҳам таркибидаги гидротехника иншоотларининг фойдаланилиши (эксплуатацияси) инструкциясини тузадилар. Фойдаланиш хизмати қуйидаги асосий техникавий чора тадбирларини ўтказади: - сув манбаи (дарьё, канал) турли сув оқими режимларига мувофиқ сув олиш гидроузели таркибидаги гидротехника иншоотларида ҳамда бьефларда тўғри сув сатҳилар бошқарилишини бажаради; - сув олиш гидроузелига қўйиладиган фойдаланилиши талабларига мувофиқ ва сув оқимининг гидравлик шароитларига боғлиқ гидроузел таркибидаги гидротехника иншоотларидан сув сарфларини ўтказади; - сувда сузиб келувчи жисмлар, ахлат, чўкиндиларни олиб ташлайди ёки сув ташловчи тўғонининг пастки бьефига ўтказади; - сувда сузиб келувчи қор, муз, шовушни гидроузел иншоотларидан ўтказади; - юқори бьефнинг чўкиндилар билан лойқаланилишига ва пастки бьефнинг чўкиндилар билан тўлиб қолишига йўл қўйилмайдиган ёки уларни йўқотадиган чора тадбирларини амалга оширади; - иншоотларнинг пастки бьефида белгиланган ўлчамидан ташқари ювилишлар пайдо бўлишига йўл қўйилмайди; - сув олиш гидроузели таркибидаги гидротехника иншоотлари ва гидроузел жиҳозлари ҳолатини тизимлик, доимо кузатади ва уларни парвариш этади; - кечиктирмасдан сув олиш гидроузели таркибидаги гидротехника иншоотларнинг шикастланган элементларини таъмирлайди; - қурилиш материалларини, асбоб ускуналарини тўплаб сақлайди;

- авариялар тугатилишини зудлик билан амалга оширади; - сув олиш гидроузели таркибидаги гидротехника иншоотлари ва гидроузел жиҳозларининг эстетик ташқи кўринишини кузати б ушлаб туради , алоқа, ёруғлик ва бошқалар уст и дан назорат ўрнатади. Айтиб ўтилган техникавий чора тадбирлар, одатда, сув олиш гидроузели нинг қуйидаги: сув тошқини (2…3 вариантда) ўтказилиши; нормал шароитда (1…2 вариант) фойдаланилиши , сув олиши 100 % бўлган и да (К in = 1 , бунда K in = Q in / Q r , Q in – сув олиш нинг сарфи , Q r – дарь ё сув сарфи ) фойдаланилиши, қиш пайтидаги фойдаланилиши ( эксплуатация си) режими шароитларида ўтказилади . Сув олиш гидроузели иншоотларидан фойдаланилиши масалалар орасида энг долзарб сув олиш иншоотига минимал ҳажмда чўкиндилар кириши шартидан затворларни ҳаракат этиш (маневрлаш) ёрдамида сув сатҳиларни бошқариш, устки бьефини лойқаланмаслиги шартидан уни ювилиш, ҳамда пастки бьефга чўкиндилар киришига қарши кураш. Сув ташлаш тўғони ва сув олиш иншооти ораликларининг хусусиятлари Ўтказиладиган сув сарфлари, компановкаси, сув олиш иншооти ва сув ташловчи тўғонининг ораликлар сони, қаттиқ оқими, сув олиш коэффициенти ва бошқа параметрлар билан хусусиятлаштирилган сув олиш гидроузели конструкцияларининг хилма-хиллиги уларнинг индивидуал ўзига хос сув ташловчи тўғонининг ва сув олиш иншоотининг затворларининг маневрлаш (бошқариш) схемасини ишлаб чиқишини талаб этади. Бунда тўғон затворларини бошқарилиши (маневрлаш) схемаси кўпинча каналга сув берилиши графиги ва сув манбаи оқими режимларига мувофиқ сув олиш иншоотининг затворларини очилиши схемаси билан бевосита боғлиқ бўлади.

Сув олиш иншоотлари ва тиндиргичларидан фойдаланиш Сув ташловчи тўғон ораликларини очилиши Сув ташловчи тўғон ораликларидан сув тошқини сувларини туширилишида сув олиш гидроузелидаги устки ва пастки бьефларининг сув сатҳилар айирмаси нисбатан катта бўлмайди. Бу ҳолда тўғоннинг барча ораликлари очилади. Бьефлар туташтирилиши режими шундай ўрнатиладики, пастки бьеф қурилмалардан сўнг сув оқими таъсирида йўл қўйилган маҳаллий ювилишлар кузатилмайди. Кичик сув сарфларида, пастки бьеф сув сатҳи паст жойлашган бўлганида, устки бьефда нормал димланган (НДС) белгиси ушлаб турганида, очиқ бўлган чўкиндиларни ушловчи галереялардан кўпгина солиштирма сув сарфлари ўтади, улар маҳаллий чалғитувчи оқимларнинг ва юқори даражадаги ювилишлар пайдо бўлишига сабабчи бўлади. Сув олиш иншооти олдида йиғилган чўкиндиларни ювилишида чўкиндиларни ушловчи галереялардан чиқувчи сув оқими юқори даражадаги тезлигига эга бўлишига қарамай, сув олиш иншоотига ёндошиб жойлашган тўғоннинг бир ёки икки ораликларининг ёки уларнинг ўрнини босувчи, махсус ясалган ювиш оралиқларини очиш зарур бўлади. Бу ҳолда сув айланувчи жойларини ва катта ўлчамли маҳаллий ювилишларини ҳосил этишига қобилиятли янада катта солиштирма сарфларидаги тўпланган оқимлари пайдо бўлади. Сув тошқини ўртача қийматидан ўзан шакллантирувчи қийматигача ўзгарувчи сув сарфларини ўтказилишида, оқимни тўғри ўтказувчи ювилиш ораликларини одатда тўлиқ очадилар [49]. Кичик сув сарфлари қийматидан тошқинни ўртача қийматигача ўзгарувчи сув сарфларини сув олиш иншооти зонасидаги сув сарфларига нисбатан ювилиш ораликлар зонасида солиштирма сув сарфлари кўпроқ бўлган ҳолатида тўғон ораликларидан ўтказадилар. Бу сув олиш иншоотига чўкиндилар кириши даражасини камайтиришига имконият яратади. Пландаги эгри чизиқли сув оқими олиб келувчи ўзани ва туб чўкиндилар оз бўлган шароитларида сув ташловчи тўғон ораликларини кетма-кет поғоналар орқали очадилар: энг бошда пландаги чиқиқ қирғоғидан ботиқ

қирғоғи йўналиши бўйича биринчи поғона ўлчамига ораликларини кетма-кет очадилар, ундан сўнг ҳам шу тартибда иккинчи поғона ўлчамига ораликларини кетма-кет очадилар ва ҳоказо. Агарда сув олиш гидроузели чўкиндилар ушловчи эгри чизиқли галереяларига эга бўлса, кичик сув сарфлари қийматидан тошқинни ўртача қийматигача сув сарфларини ўтказилишида тўғоннинг ювиш ораликларини ёпиқ ҳолда қолдирадилар. Бу хол чўкиндилар ушловчи галереялардан чўкиндиларни яхшироқ тушириб ташлашга ёрдам беради. Дарьёдаги сув сарфи сув тошқинни ўртача қийматидан ортиқ кўтарилганида сув олиш иншоотига ёндошган тўғоннинг ювиш оралигини очадилар ҳамда чўкиндилар ушловчи галереяларини ёпадилар, агарда бу ҳол тошқин сув оқимининг ўтказилиши шартига тўғри келса. Сув олиш гидроузели тўғонига ёндошиб (ён томонли) жойлашган сув олиш иншооти затворларини бошқарилиши Туб чўкиндилар кўп бўлган дарьёларда сув сарфини сув олиш иншооти ҳисобий сув сарфидан камроқ олишда сув олиш иншоотига чўкиндилар киришини камайтирилиши мақсадида сув олиш иншооти барча ораликларини очадилар ва шандорлик остонани юқорироқ баландлигига кўтарадилар. Сув олиш иншооти ҳисобий сув сарфи қийматидан камроқ сув сарфини олишда ва сув олиш коэффициенти K in > 0,5 бўлганида, ювиш оралиқларини ёпиб, пастки ораликларидан ёки затвор остидан оқиб чиққан сувни оладилар. Сув тошқини таъминланганлиги кам бўлган шароитларида ва сув олиш коэффициенти K in < 0,2 бўлганида, ювиш оралиқларини очиб, сувни сув олиш иншооти устки оралиқларидан оладилар. Фронталь сув олиш иншоотларининг затворларини бошқарилиши Сув олиш иншоотининг сув сарфлари кам бўлганида сув олиш иншооти ораликларини 0,4 ٠ Н баландлигигача очиб сув олишда, Н – сув олиш иншооти олдидаги сувнинг чуқурлиги, сувни пастки ораликларидан ёки затвор остидан оқиб чиққан сувни оладилар [49].

Агарда сув олиши учун ораликларини 0,6 ٠ Н дан ортиқроқ баландлигига очилиши зарур бўлса, сув олиши учун шандорли остона ўрнатилиши маъқул. Дарьёда кўп ҳажмда туб чўкиндилар бўлганида сув олиш учун шандорли остонани баландлигини кўтарилиши схемаси қабул этилади. Кўндаланг циркуляция ёрдамида сув олиш иншоотининг затворларини бошқарилиши Сув тошқини сув сарфларидан ўзан шакллантирувчи сув сарфларигача дарьёдан сув оқимини ўтказилишида ва сув олиш коэффициенти K in < 0,5 бўлишида сув олиш иншооти затворларини бошқариш (маневрлаш) схемаси уларни бошқарилиши ўнгайлиги шартидан қабул этилади. Бу ҳолда сув олиш иншооти ўзини кўндаланг циркуляцияси ёрдамида чўкиндилардан яхши ҳимоялайди. K in юқори қийматларида затвори очиқ ҳолда турган сув ташловчи тўғонни ювиш оралиги йўналишига қаратиб оқимнинг динамик ўқини стабилизациялаш муҳим аҳамиятига эга. Бу қуйидаги усулларидан бирини қўлланилиши ёрдамида амалга оширилади:  сув олиш иншооти ораликларини қисман ёпиши зарурлигида тўғонни ювиш оралигидан энг узоқда жойлашган сув олиш иншооти оралиқларини ёпадилар, ювиш оралигига ёндошган сув олиш иншооти оралигини эса тўлиқ очадилар;  затвор остидан сувни ўтказиб ишлайдиган сув олиш иншооти ораликларини тўғонни ювиш оралигига яқинлашуви йўналишида очилишини ортириб очадилар;  шандорлар билан қисман ёпилган сув олиш иншооти ораликларини уларнинг тўғонни ювиш оралигига яқинлашуви йўналишида очилишини ортириб очадилар; Чўкиндилар асосан дарё гидроузели устки бьефида тўпланилишида затворларни бошқарилиши (маневрлаш) схемасини эркин этиб, бошқариш ўнгайлига қараб, қабул этадилар.

Пастки ва устки бьефларини чўкиндилар билан қопланишига қарши курашиш Сув оқимида ч ўкиндилар ҳажми 4…6 кг/м 3 ва ундан кўп бўлган дарьёларда қурилган сув олиш гидроузеллари бьефларининг қопланиши ни асосий сабаблари: сув тўсиш чуқурлигини кўпайиши ва сув оқим и тезлигини паса йиши натижасида оқимни чўкиндилар кўчирилиши (транспортланиши) қобилиятини кучли камайиши; чўкиндилар ни йиғи б тўплаш учун сув омборнинг кичик ҳажми; сув оқим и динамик ўқи ни ўзгаришига келтирадиган гидроузел компановкаси да дарё ўзан и нинг бьефлар и да қайта шаклланишларини етарли даражада ҳисобга олинмаслиги; дарёдан сув олиш нинг юқори фоизи ; дарёдан сув ол иш гидроузелининг фойдаланилиши етарли малакавий даражада бўлмаслиги . Устки ва пастки бьефларнинг чўкиндилар билан қоплаши эҳтимолида сув олиш гидроузелидан фойдаланилиши шароитларида сув сатҳилар режимига , ювилиш н и ўтказиш режимига, ювилиши режимига, ювилиш сув сарф ини ва ювилиш вақти ни белгилашга алоҳида диққат и ни қаратадилар. Сув сатҳилар режими кўпинча бьефларни чўкиндилар билан босилиши даражаси ва гидроузели нинг тўлиқ ўзига хос хусусиятларига боғлиқ. Ўрта Осиё, Закавказь е , Шимолий Кавказ, Қозоғистон с ув ол иш гидроузеллари дан фойдаланилиши ( эксплуатация с и ) тажрибаси кўрсати ли ши бўйича тўғон остонаси белгиси дарь ё нинг ўртача белгисида жойлашганида ва босими 3…7 м лик гидроузел лари учун устки бьефини чўкиндилардан ювилишини фойдаланилиши биринчи йилларидан бошла ш мумкин [19]. Тоғлиқ ва тоғ олди гидроузелларида фойдаланилиши бошлан гич давридан устки бьефда ги сув сатҳиларни юқори белгисида ушлаб турадилар. Лойиҳа вий белгисидан паст жойлашган сув сатҳиларида чўкиндилар бевосита устки бьеф нинг юқорироқ жойлашган қисмларидан гидроузел и иншоотлари г а торти ли б ҳаракат этадилар . Ке лажакда паст жойлашган сув сатҳиларидан юқорироқ сув сатҳиларга ўтиши гидроузел нинг устки бьефини чўкиндилар билан қопланишига сабабчи бўлади.

Сув тошқини ўтиши вақтида чўкиндиларнинг қатори гидроузел створига сустроқ ҳаракат этилиши мақсадида устки бьефдаги сув сатҳини максимал имкониятли белгисига кўтарадилар . Тоғлиқ жойларда, тўсиб турадиган сув сатҳининг эгри юзасининг узунлиги кам бўлиши учун (1 км чегараси ўлчамида ) тошқин пасайишида ҳ ам сув сатҳининг максимал белгисини сақла б ушлаб турадилар, чунки бу даврида ҳали чўкиндилар ни катта ҳажми кўчи б ҳаракат этилиши кузатилади. Туб чўкиндилар билан курашиш учун ўз конструкциясида кўндаланг циркуляцияни ишлатадиган п аст босимли гидроузелларида (фарғона туридагиларда) юқори белгисидаги сув сатҳини сақлаш зарурлиги йўқ, чунки бунда кўндаланг циркуляцияси кучаяди ва чўкиндиларнинг пастки бьефга туширилиши яхшиланади. Фронталь туридаги дарёдан с ув ол иш гидроузели нинг устки бьефининг чўкиндилар билан қопланишига қўйилмаслиги мақсадида тошқин келишида сув сатҳини паст белгиларида ва куз - қиш ги пайтида юқори белгиларида ушлаб турадилар . Бундай шарт шароитлар и ни нг бузилиши устки бьеф ининг қайта шаклланиши га ва унда оқим шахобчалари, чўкиндилардан оролчалар, қумлик саёз жойлар и пайдо бўл ишига ёки чўкиндиларнинг асосий қаторининг сув ол иш гидроузелига тез орада кўчишига олиб келади. Ювилиш режими сув ол иш гидроузелин инг чўкиндилар билан қопланиши шароитлари билан аниқланади. Ювилиш лар сони дарь ё нинг гидрологик режимига ва сув олиш коэффициенти қийматига боғлиқ. Айрим фикрлар и бўйича дарь ё устки бьефининг бир йилига 2 мартаба ва ундан кўпроқ сонда ювил иши керак. Бунда ювилишлар вақтини дарё гидрографидаги максимал сув сарфи қийматларига мос келган вақтига боғлаб белгилаш зарур. Сув олиш гидроузели устки бьефининг туби юқори даражада кўтарилгани шароитида, ҳамда оқим ҳаракати режими одатдаги шароитларга яқинлашганида, устки бьефини чўкиндилардан ювилишини таъминлаш мақсадида сув тошқинни паст сатҳилари белгисида пастки бьефга ўтказадилар.

Дарёдан келадиган сув сарфлари кичик сув олиш коэффициенти эса катта қийматида бўлганида ва сув ташловчи тўғонининг пастки бьефига кўп ҳажмда чўкиндилар туширилганида пастки бьеф чўкиндилар билан қопланади. Бунда сув сатҳи белгисини кўтарган ва гидроузелнинг устки ва пастки бьефлари сув сатҳилар айирмасини камайтирган пастки бьефида йиғилган чўкиндиларни сув олишни тўхтатиб сув тошқини даврида ювадилар. Кўндаланг циркуляцияни яратиб ишлайдиган сув олиш дарё гидроузеллари (фарғона тури) устки бьефларининг ҳамда сув тошқини вақтида ювадилар. Бунда сув олиш иншооти ораликларини бекитилишига зарурлиги йўқ. Бьефларни кўп ҳажмлик даражада чўкиндилар билан қопланишида ювилишни сув тошқини вақтида сув сатҳи белгисини тўлиқ пасайиши ва сув ташловчи фронти бўйича текис солиштирма сув сарфларини ўтказилиши билан сув ташловчи тўғон оралиқларини тўлиқ очилиши ҳолатида амалга оширадилар. Бунда сув олиш иншоотига сув олишни имконияти борича тугатадилар. Агарда сув олишни тўлиқ тугатилишига ва бунга мувофиқ устки бьефдаги сув сатҳини тўлиқ пасайишига имконият бўлмаса, устки бьефдаги сув сатҳини босимининг ярмиси ва ундан ортиқ қийматидаги (Н = 5…7 м) ўлчамига пасайтириб ювилишни ўтказадилар. Сув кам бўлган (межень) даврида тўпланган чўкиндиларни сув тошқинининг сарфи кўпайиши пайтида, тошқин вақтида тўпланган чўкиндиларни эса тошқин пасайишида ювадилар. Дарёдан сув олиш гидроузелларни, шу жумладан фарғона туридагиларни ҳам қуйидаги кетма-кетлигида ювадилар: энг бошида устки бьефдаги юқори сув сатҳилар белгисида сув оқимини йиғилган ҳолда тўғонни ўртадаги ораликларидан тушириб, максимал солиштирма сув сарфлари билан пастки бьефини ювадилар, ундан сўнг тўғоннинг тўлиқ очилган барча ораликларидан сув сатҳининг пасайиши юзасини ташкил этиб устки бьефини ювадилар. Кучли сув тошқинларида баъзан устки ва пастки бьефларни биргаликда ювилиши мақсадга мувофиқ.

Ювиш сув сарфи ва ювилиши вақтининг давомийлигини ҳ ар қайси ҳолатда ўзаро ўхшаш ёки ҳисоблаш асосида энг бошда қабул қиладилар, кейинчалик эса уларни сув олиш гидроузели фойдаланилиши (эксплуатацияси) жараёнида тажрибалик ювилишлар ўтказилиши йўли асосида тўғирлайдилар. Ювилиш давомида саёз жойларини бузиб чўкиндиларни кўчириб ҳаракат этишига қодир бўладиган юқори тезликдаги кучли оқимини ҳосил этилишини таъминлаш муҳим. Ўрта Осиё шароитида САНИИРИ [19] маълумотларига кўра, ювилиш сув сарфи тахминан катта бўлмаган ўртача сув сарфидаги Q mj дарьёлари учун 3…4 ٠ (Q mj ) ўлчамида, катта ўртача сув сарфидаги дарьёлари учун (1…1,5) ٠ Q mj ўлчамида белгиланади. Тахминий ювилиш сув сарфини белгиланиши тўғрисида бошқача таклифлар [14] ҳам мавжуд: улар бўйича тахминий ювилиш сув сарфи дарёнинг кўп йиллик ўртача сарфидан 2…4 мартабага кўпроқ бўлиши керак. Агарда айтиб ўтилган сув сарфини таъминлаш иложи бўлмаса, ювишларни камроқ сарфлар билан амалга оширадилар. Дарё гидроузели пастки бьефига тушириладиган барча сув сарфини пастки бьефининг ювилиши учун ишлатилишига қабул этилади. Ювилишнинг энг яхши самараси, одатда сув тошқини пасайишида эришилади [14]. Сув кам бўлган (межень) шароитларида сув олиши шароитларини ёмонлаштирмайдиган кичик сув сарфлари билан ювилиши катта бўлмаган кенглиги ва узунлигидаги ўйимни ҳосил этиб чўкиндиларни ювилишига ёрдам беради. Сув олиш гидроузели нормал фойдаланилиши (эксплуатацияси) шароитида устки бьефининг ювилиши вақтини сув босими 4…6 м бўлганида 3…4 соат, сув босими 6…7 м бўлганида эса – 6…8 соатда қабул этадилар. И.И. Кухианидзе фикри бўйича [14], бу вақт 8...14 соатдан кам бўлиши мумкин эмас. Демак, ҳар қайси дарё гидроузели учун чўкиндилардан унинг ювилиши вақтини гидрологик ва конструктив хусусиятларига асосан аниқлаш зарур. Гидроузелни кўп ҳажмдаги лойқаланиши ҳолатида ювилишини бир неча марталаб, бир неча босқичлаб амалий имкониятларини ҳисобга олиб бажарадилар.

Энергетик гидроузелларда ювилиши вақтини ГЭС профилактик тўхтатилишини ҳисобга олиб белгилайдилар, бу вақт 1 сутка ва ундан кўпроқ вақт ўлчамида бўлиши мумкин. Ювилишни бир неча марталаб, тақрор тақрор ўтказадилар, вақти-вақти билан устки бьефидаги сув сатҳини кўтариб ва пастки бьефи қурилмалари йўл берилишига кўра сувни тўғоннинг тўлиқ очилган оралиқларидан туширадилар. ГЭС нинг давомли тўхтатилишида фарғона туридаги сув олиш гидроузелида бьефларнинг умумий ювилишини 2…3 сутка давомида тўхтатилмасдан ўтказадилар, бунда устки бьеф ювиш вақти 1 суткадан кўп бўлмайди. Сув сатҳининг қисман пасайтирилиши (30% чегарасида) шароитида босими 5…6 м бўлган сув олиш гидроузелининг ювилиш вақти тахминан 2 мартабага ошади. Ювилишда энг бошида тўғонни ювиш ораликларини очадилар, агарда улар бўлса, ундан сўнг сув олиш иншоотига яқин жойлашган тўғон оралиқларини очадилар. Гидроузел йўлакларининг ювилишини устки бьефдаги сув сатҳини кўтарилиши билан бир вақтида тўғон ювиш ораликларини очиб ўтказадилар. Бу вақтда кўп ҳажмдаги сувда муаллак жойлашган чўкиндилар сув олиш иншоотига кирмаслигини таъминлаш мақсадида сув олиш иншооти ораликларини имконияти борича тўлиқ бекитиш керак. Ювилиши вақти дарьё сув сарфидан қатъий назар 0,5…1 соатни ташкил этади. Бунга ўхшаш ювилиш схемаси босими 2…3 м бўлган тоғлиқ дарёдан сув олиш гидроузелларда ишлатилади. Сув кам бўлган (межень) вақтида чўкиндиларни яхшироқ ювилиши учун, ўзаро ўрнашиб қолган тошларни олиб ташлайдилар, оқимнинг зарурий бўлган жойларида чўкиндиларни ювилиши учун қўшимча чора тадбирларни яратадилар. Чўкиндиларнинг чўктирилиши даврида тиндиргичлардан фойдаланиш Тиндиргичларда чўкиндиларнинг чўктирилиши даврида фойдаланиш хизматининг асосий масаласи – тиндиргичдан чиққан оқимининг йўл қўйилган лойқалиги даражасини таъминланилишидир.

Буни амалга ошириш учун барча каналларнинг ва уларнинг ҳимоя этувчи қисмларининг чўкиндилар кўчирилиши қобилиятини билиш керак. Бу мақсадда чўкиндилар кўчирилиши минимал қобилиятига эга бўлган каналнинг қисмини аниқлаб, ҳар қайси айрим фракциядаги i чўкиндини кўчирилиши қобилиятини ρ tr,i аниқлайдилар (қайси усул, ишлатилишидан қатъий назар). Тиндиргич киришида чўкаётган чўкинди айрим фракциясига ҳақиқий лойқаланишини билиб, тиндиргичда чўктириладиган чўкинди фракцияларига лойқаланилишини қуйидаги формуладан ҳисоблайдилар: ρ s,i = ρ ent, i – ρ tr, i ( 2 .1 5 ) Тиндиргичда чўк тирилган чўкиндилар барча фракцияларига лойқалиги қуйидагича ифодаланади : ρ s = ρ s, i Ювилишлараро вақти даврини олдиндан белгилаб тиндиргичда йиғиладиган имкониятли чўкиндилар ҳажми ( м 3 ) аниқланади : W = 86,4 · Q s · T · ρ s / γ dr ( 2 . 16 ) Бунда Q s – тиндиргичнинг сув сарфи , м 3 / с , Т – тиндиргични лойқаланиш вақти , сут , ρ s – тиндиргичда чўкиб ушлайдиган чўкиндиларнинг фракциялар лойқалиги , кг / м 3 , γ dr – тиндиргичда чўкиб ушлайдиган чўкиндилар вазмин оғирлиги , γ dr = 1,2…1,4 т / м 3 . Лекин чунки тиндиргичларда чўккан чўкиндиларнинг чўкиш жараёни тиндиргичга кириш и шароитига , тиндиргичдаги сувнинг тезлигига , сувни тўлқинланиши даражасига ва ҳоказоларга бо ғлиқ бўлиши учун тиндиргичда чўкиб қ олган чўкиндиларнинг хақиқий ҳажми ҳисобланган ҳажмида кўпроқ ёки камроқ бўлиши мумкин . Шу нинг учун тиндиргични эксплуатацияси даврида тиндиргич камера лари га к ириши олди да солиштирма сув сарфлар и ни бир текисда бўлишини таъминланиши зарур . Бу ҳ ол ат тиндиргич кириш қисмидаги затворлар ни бир текисда очилиши ва тезликларни текисловчи панжараларни ўрнатилиши ёрдамида тиндиргичда сув тиниқ тур ган ва сув айлан иши жойлар и бўлмаслигини таъминла ш мақсадида оқим режимлари ҳосил эти л иши билан амалга оширилади .

Тиндиргичдаги сув сатҳи лари унга кир адиган сув лойқалигига, унинг сув сарфига ва лойқаланилиши даражасига боғлиқ бўлган ҳисобланган маълумотларга мувофиқ таминлани ли ши керак . Бунда сув сатҳи лар режими фойдаланилиши жараёнида аниқ бўлган маълумотларини ҳисобга олиб тўғирланилиши зарур . Тиндиргичдан чиққан сув оқимини йўл қўйилган лойқалигини таъминланиши шартидан тиндиргичнинг сув сатҳини тўғрироқ ўрнатилиши ва тиндиргичнинг лойқаланилиши тўғрисида маълумотни олиш учун даврий равишда тиндиргич лойқаланилиши даврида 3…..5 ва ундан ортиқ сонда унда чўккан чўкиндилар юзасини ўлчайдилар. Ўлчашларни 10……15 створларда ўтказадилар. Бунда тиндиргич бошлангич қисмида створлар бир бирига яқинроқ, тиндиргичнинг охирига яқинлашиб чўкиндилар чўкиши камроқ кузатилиши сабабли улар сийракроқ жойлаб белгиланади. Солиштирма сув сарфлари тиндиргич камераси кенглиги бўйича бир текисда тақсимланганида ўлчашларни фақат оқим ўки бўйича ўтказилишига йўл қўйилади. Акс ҳолда чўккан чўкиндилар юзаси белгиларини ўлчаш учун ҳар қайси створда 3…5 ўлчаш нуқтасини қабул қиладилар. Тиндиргичлардан фойдаланилишида ўтказиладиган чораларидан муҳими - бу тиндиргичга кириши ва тиндиргичдан чиқишида чўкиндилар фракциялик таркибини ва оқимнинг лойқалиги лаборатория таҳлилини ва тиндиргич устидан тизимлик кузатувларни ўтказиш. Бу мақсадда махсус лабораторияларда тизимлик гидрометрик усулда сув намуналарини олиб унинг лойқалиги даражасини тахлилини текширилади. Таҳлил қилиш учун намуналар 1….1,5 м сув чуқурлигида ва 2,5 м/с гача сув оқими тезлигида интеграцион ёки нуқталик усулда сув намуналарини олишга мўлжалланган ГР-15М туридаги юкдаги батометр – бутулка; 1….3,5 м сув чуқурлигида ва 1 м/с гача сув оқими тезлигида интеграцион ёки нуқталик сув намуналарини олишга мўлжалланган ГР-16М туридаги штангадаги батометр-бутулка; тадқиқотланган сув қатламини

ҳароратини ўлчаши билан биргалигида турли сув чуқурлигидаги сув намуналарини олишга мўлжалланган ГР-18 туридаги батометр; 3 м/с гача сув оқими тезлигида ва 20 м гача сув чуқурлигида нуқталик усулида ва 1 м/с гача сув оқими тезлигида ва 10 м гача сув чуқурлигида интеграцион усулида муаллак чўкиндилари билан сув намуналарини олишга мўлжалланган вакуумлик уч литрлик модернизацияланган ГР-61 туридаги батометр ва бошқа махсус асбоблар ёрдамида оладилар. Тиндиргичнинг чўкиндилардан ювилиши шароитларини тўғрироқ баҳоланиши учун даврий равишда унда йиғиладиган чўкиндилар қатламини таҳлил қилиш керак. Шу мақсадда тубидаги чўкиндилар ушлагич ГР – 69 ишлатадилар, тубидаги чўкиндилар қатлами наъмунасини олувчи ГР – 86, тубидаги чўкиндилар қатлами намуналарини олувчи Д4 – 0,025, штангалик тубидан чўкиндилар намуналарини олувчи ГР – 91 туридаги асбоблар ишлатилади. Чўкиндиларни фракциялик таркибини лаборатория шароитларида ўлчаш учун фракциометр ГР-82 ёки пипеткалик ПИ – 22 қурилма ишлатилади. ПИ – 22 қурилма йириклиги 0,05 мм гача бўлган донадаги чўкиндилар ва грунтлар намуналарини олиш учун мўлжалланган. Бу қурилма ёрдамида бир вақтида олти сонигача намуналарини олиб таҳлил этишга имкон яратади. ГГИ институти билан ишлаб чиқилган ГР – 82 туридаги фракциометр, доналарининг 1 мм дан 0,05 мм гача тақсимланишини назарга олиб, қум чўкиндиларининг наъмунасини гранулометрик таркибини аниқлаш учун хизмат этади. Фракциометр турли йириклигидаги қаттиқ доналарини ҳаракатсиз тўрган сувда гидравлик йириклигига тенг бўлган тезлиги билан тушиб чўкиши хусусиятининг ишлатилишига асосланган. Фракциометр 50 мм диаметрдаги ва 1565 мм узунлигидаги цилиндр шаклидаги шиша қувурчасидан иборат. Қувурнинг пастки қисмидаги конус шаклида торайиб борадиган учига резина қувурчалар ва махсус қистирмалар билан ўзаро боғланган бир қатор шиша қувурчалар бириктирилади.

Фракциометр чўкиндилар намуналарини гидравлик йириклиги бўйича тақсимланишини амалга оширади. Энг юқори даражадаги лойқалиги одатда сув тошқинлари ва жала ёмғирлари ўтиши даврида кузатилади. Бу ҳолатда ҳар куни, тиндиргичга кирадиган оқимнинг умумий лойқалигига ва фракцион таркибига таҳлилини қилиш зарур. Бу ўз вақтида каналларнинг лойқаланилишини олдини олиш учун чораларни қабул қилишига ва тиндиргичда талаб этадиган режимини ўрнатилишига имконият яратади. Текисликдаги дарьёларда давомли жала ёмғирлари даврида муаллақ чўкиндиларга сув оқимининг лойқалиги 3…5 дан 20 кг/м 3 гача ва ундан ортиқ қийматларида ўзгариши мумкин. Бу ҳолатида баъзан тиндиргичда канал лойқаланилишига йўл қўйилмайдиган режимини таъминлашга имконият бўлмайди. Бунда сув олиш иншоотига сув берилишини чеклаш зарур. Айрим ҳолатларда сув олиш иншоотини тўла ёпадилар. Тиндиргичларга чўкиндиларнинг чўкиши шароитлари шамоллик об- ҳавода мураккаблашади, айниқса шамол йўналиши тиндиргичнинг ўқи билан бир хиллигида. Бу ҳолда оқимнинг турбулентлигини кучайтирадиган ва чўкиндилар чўкиши шароитларини ёмонлайдиган тўлқинлар пайдо бўлади. Каналда йўл қўйилган лойқаланишини таъминлаш мақсадида тиндиргичнинг ҳисобий сув сатҳиларига тўғриловчи коэффициентини киритиш зарур. А.И. Егоров маълумотлари бўйича шамоллик об-ҳавосида, шамол тезлиги 10 м/с гача бўлганида чўкиндилар чўкиши фоизининг камайишини қуйидаги формулага асосан баҳолаш мумкин: P wi = P 0 – 1,5 ٠ ( υ wi ) 1,16 (2.17) Бунда P 0 – шамол пайтидаги чўкиндиларнинг чўкиши фоизи; υ wi – тиндиргич сувнинг сатҳи эркин юзасидан 2 м баландлигида шамол тезлиги, м/с;

Тиндиргичларнинг чўкиндилардан тозалаш Тиндиргичларнинг чўкиндилардан тозалаш учта усуллари мавжуд. Бу усуллар қаторига: гидравлик, механик ва аралаш усуллари киради. Гидравлик тозалаш усули энг арзон усулидир. Уни бетондан кўрилган тиндиргичларда қўллайдилар. Гидравлик усулда тиндиргични чўкиндилардан ювилиши олдида лойқаланган камерадаги затворларни бекитиб, ундан сувни чиқармайдилар, сувни тиндиргичнинг бошқа камераларидан ўтказадилар. Агарда тиндиргич бир камералик бўлса, каналга чўкиндилардан тозаланмаган сувни ўтказилишига имконият берадиган махсус сув олиш иншооти ёрдамида ўтказадилар. Тиндиргич ювилишини сув олиш гидроузели иншоотларини фойдаланилиши инструкциясида аниқланган сув сарфлари билан олиб борадилар. Лекин ювиш сув сарфлари қийматларини эксплуатация жараёнида тўғирлайдилар. Ювиш сув сарфини (0,5…1) ٠ Q s,b ва ундан ортиқ чегарасида қабул қиладилар. Масалан, Н.Т. Кавешников билан ўтказилган «Феллуджа» (Ироқ) сув олиш гидроузели таркибидаги тиндиргичнинг лабораториялик тадқиқотлари кўрсатилиши бўйича тиндиргичнинг сув сарфи Q s,b = 102 м 3 /с да тиндиргични 180…200 м 3 /с сув сарфлари билан ювилиши керак. Ювилишни тиндиргич чиқиш қисмидаги затвори ёпиқ ҳолда ва ювиш ва кириш қисмидаги затворлари очиқ ҳолда бўлганида бажарадилар. Тиндиргичда тезоқарга ўхшаш ҳаракат режими пайдо бўлади, бунда сув оқими тезликлари 4…6 м/с гача етиши мумкин. Бунда оқим 100…200 кг/м 3 гача етадиган юқори даражадаги чўкиндиларни кўчирилиши қобилиятига эга бўлади. Етарли даражадаги шарашара бўлиши шароитида тиндиргичнинг чўкиндилардан ювилиши вақти бир неча соатдан бир суткагача бўлиши мумкин. Тиндиргичдан фойдаланилиши инструкциясида белгиланган ювилишлараро вақти тиндиргич конструкцияси ва унинг иш шароитига боғлиқ. Тиндиргичнинг кичик ҳажмдаги камералари тезроқ лойқаланилиши учун тезроқ ювилади, йирик ҳажмдаги камералари эса сийракроқ.

Суғориш тизимидаги тиндиргичлар айрим вақт давомида дарьё сув босими таъсирида ишлаганида ва шу билан бирга дарё сув сатҳилари ва сув сарфлари катта бўлганида, сув оқимининг лойқаланилиши эса кичик бўлганида, тиндиргичнинг ювилишлараро вақти 1 ой ва ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Бу ҳолатда ювилишнинг кейинроқ муддатга дарьё сув сатҳи пасайиши пайдо бўлиши вақтигача кўчирилиши мумкин. Иссиқ иқлим шароитидаги ҳудудларда сув оқими лойқаланилиши кичик бўлганида чўкиндилар узоқ вақт давомида (1 ой ва ундан кўпроқ) ва асосан тиндиргичнинг бошланғич қисмларида чўкадилар. Бу ҳолатда сувнинг чуқурлиги кам бўлганида тиндиргичдаги чўкиндилар қатламларида майда сув ўсимликлари ўрнашиб қолиб ўсиши мумкин, улар илдизлари билан чўкиндиларнинг юқорироқ қатламларини бириктириб ювилишларга қийинчилик яратади. Оддий чўкиндиларнинг қониқарли ювилиш шароитларини таъминлаш учун оқимнинг тезлиги 1,8…2 м/с ва ундан ортиқ бўлиши, ўсимликлар билан бир оз қопланган чўкиндиларни ювилиши эса оқимнинг тезлиги 3…4 м/с ва ундан ортиқ бўлиши керак. Тиндиргичнинг шаршараси кичик ва дарьё тарафидан унинг ювилиш тракти тўсиладиган бўлган шароитида тиндиргич вақтинчалик қисман ювиладиган бўлиши мумкин. Лекин уни биринчи имконият пайдо бўлишида тўлиқ даражада ювилишини бажариш керак. Акс ҳолда чўкиндилар тиндиргич камерасида майда сув ўсимликлари билан қопланишидан ташқари вақт ўтиши билан зичланиб босилиб қолади, бу ҳолда уни гидравлик усулда тозаланиши қийинлашади. Ювилиши вақтида тиндиргичдан чўкиндиларга бой бўлган ювилиш оқимини туширилиши жойидаги дарёнинг қисмига муҳим эътибор берилади, чунки бунда чўккан чўкиндиларни кўп ҳажми пайдо бўлган шароитида дарёда босим пайдо бўлиб, ювилиш оқимини туширувчи трактининг оқим ўтказиш қобилияти пасайиши мумкин. Тиндиргични механик усулда тозалаш усули гидромеханизация воситаларини ишлатилишига асосланади (земснарядлар ёрдамида).

Тиндиргичнинг тупроқлик ўзанини тозалашда земснаряд маркасини уни нормал унумдорлигини таъминлаш шартига қараб, тиндиргич ўлчамларини ҳисобга олиб, аниқлайдилар. ВНИИГиМ ишлаб чиққан земснарядлар, папилонаж схемаси орқали камера ўқи бўйича ҳаракат этадилар ва улар забой фронти 30 м кенглигида ўзини энг тежамли кўрсатади. Қияликлари горизонтальга 40°…45° бурчак остида жойлашган учбурчакли тиндиргичларни тозалаш учун Ф.С. Салахов (АзНИИГиМ) таклиф этган кўчадиган сифонли асбобларни ишлатилиши мумкин. Кенг тупроқлик ўзанда ва магистрал каналларда жойлашган тиндиргичларни тозалаш учун боғланган ва боғланган грунтлар билан ишлашда 180 м 3 /соат унумдорлигидаги ЗРС-Г туридаги землесос снарядлар ҳамда М3 – 8, М3 – 10, М3 – 11 ва бошқалар қўлланилади. Бетонлик тиндиргичларни тозалаш учун махсус замлесослар намуналари ишлаб чиқилган, лекин бир қатор техникавий сабабларга боғлиқ уларни ишлатилиши чегараланган. Тиндиргичларни тозалашнинг аралаш усуллари туби қопламасиз, деворлари ёки қияликлари эса бетондан ясалган тупроқ ўзанлари шароитида қурилган тиндиргичлар учун қўлланилади. Бунда земснаряд ишлатилишида тиндиргичдаги бетонлик мустаҳкамланишининг туби билан туташган жойидан грунтнинг ортиқча олиниши хавфли, чунки қиялиги емирилишига келтирилиши мумкин. Тиндиргични тозалашда гидромеханик усули қўлланилишида тиндиргичдан олинган чўкиндиларни жойлашуви учун жойни олдинроқ тайёрлаб қўйиши зарур бўлади. Бу мақсадда пульпа чиқарилган жойини бульдозерлар ёрдамида текислайдилар. Баъзан тиндиргичларни тозалашда экскаваторлар ва сийракроқ бульдозерлар ишлатилади. Бу усул айниқса тўғонсиз сув олишда канал-тиндиргичларни чўкиндилардан тозалаш учун қўлланилиши маъқул. Лекин ҳар қайси айрим ҳолатда тиндиргични чўкиндилардан тозалаш усули техник-иқтисодий ҳисоби билан асосланиб танланади.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с. 8. Гидротехнические сооружения/ Под ред. Н. П. Розанова . - М.: Агро промиздат, 1985. - 426 с.

O'xshashlar

Қоямас заминлардаги паст босимли сув ташлама тўғонлар

Дарёдан сув олиш иншоотлари

Дарё гидроузелларидан фойдаланиш тўғрисида умумий маълумотлар

Сув димловчи грунтли иншоотларни техник холатини кузатиш

Сув ўтказгич иншоотлар ва улардаги гидромеханик жихозларни ишлатиш