Юқори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши - Suv xo'jaligi - Referatlar

Юқори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Ю қори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши Режа: 1. Ю қори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши 2. Затворларни бошқарилиши 3. Затворларни очилиши даражаси

Ю қори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотларининг кузатилиши Гидропроект ва бошқа илмий тадқиқот корхоналари билан ўтказилган амалиётдаги тадқиқотлар кўрсатиши бўйича замонавий шароитларида юқори тезликдаги оқимига эга бўлган гидротехник иншоотлари устидан кузатилишлари мажмуавий (комплексли) бўлиши зарур. Бундагина оқимини сув ташловчи иншоот элементлари ҳамда бутун иншооти билан боғланиши жараёнини ўрганиш зарур. Бунда гидравлика, гидродинамика, кавитация, вибрация ва бошқа ҳодисаларига алоҳида эътибор берилиши муҳим аҳамиятга эга. Бундай сув ташловчи иншоотлар устидан кузатувини кўп мақсадли асбоблар ва аппаратурани ишлатиб уларнинг барча фойдаланилиши (эксплуатацияси) даври давомида ўтказилиши зарур. Кузатувлар гидротехника иншоотларининг ишончлиги даражасини кўтарилишига қаратилган чора тадбирларни ишлаб чиқиши ва амалга оширилиши билан тугатилиши керак. Узоқ муддатли мажмуавий (комплексли) кузатувларини юқори босимли иншоотларида ҳамда босими унча катта бўлмаган 15….25 м босимли йирик гидротехника иншоотларида олиб борилиши зарур. Айтиб ўтилган фикрлар тўғрилигини Волга ГЭС мисоли исботламоқда. 1980…1981 йиллардаги сув тошқини ўтиши даврида Волга ГЭС гидроузелидаги бетонлик тўғони сув урилма пойдевори плиталарининг ва сув ташловчи тўғон секцияларининг тебранишларининг ўзаросинхронизацияси ҳодисалари кузатилган эди. Бунда ҳосил бўлган таранг тўлқинлари тўғон асосига узоқ масофага ўтиб, гидроузелдан 3…6 км узоқлигида жойлашган биноларнинг тебранишларини қўзғатилган эди. Бир қатор ҳолларда бу тебранишлар йўл қўйилган қийматларининг чегарасидан чиқиб ноқулай сезилишларни ҳосил этди. Масалан, Братск ГЭС сув омбори тўлдирилишидан сўнг ҳам 9 йил ўтгач тўғон секцияларининг резонанслик тебраниши ҳосил бўлган эди.

Бугунги кунда Россиядаги Гидропроект институти илмий тадқиқот секторида ва бошқа илмий тадқиқот корхоналарида ўзгартирувчи, рўйхатга олувчи ва ишлов берувчи аппаратуралар (асбоб ускуналар) мажмуаси (комплекси) ишлаб чиқилди. Мазкур асбоб ускуналар комплекси 50 м/с тезлигигача сув оқимини ўтказувчи иншоотларининг вибрация (тебраниш), аэрация ва динамик юкланишлари устидан кузатувини ўтказилишига имконият беради. Сув ташловчи иншоотлар элементларига таъсир этувчи гидродинамик босимини аниқлаш учун нуқтадаги ўртача босими ва тебраниши ўзгартиргичлар (датчиклар)ни ишлатадилар. Бу ҳолда бир неча, масалан, 10….20 датчикларни, бир биридан ўзаро корреляцияси радиусидан ортиқ бўлмаган масофада ўрнатадилар. Ўзаро корреляция радиуси аник бўлган шароитларида назарий еки экспериментал усулда аниқланади. Ўзгартиргичлар (датчиклар)ни юза да келадиган жисмлар, тошлар, ахлатлар ва ҳоказо лар билан шика стланиши имкониятини ҳисобга олиб датчиклар жуфт сонда ўрнат и л ади ё ки улар ечиладиган шакл и да ясалади . М асалан , ҳ ар бир жойда иккита датчик бўлганида шикастланган дан сўнг датчикни ўрнатилган жойидан олиб , унинг ўрнига янгисини жойлаштирадилар. Сув ташловчи иншоотларида к авитация шароитлари ни аниқлашда гидродинамик босими, кавитация эрозиясини , тебраниши ва ўртача сув тезлиги нинг таркибий қисмини ультра товушлик ўрганиши учун ўзгартиргичлар ( датчиклар )ни ўрнат ад ил ар. К авитация умумий ва маҳаллий ўчоқлари зоналар и га ажрат ил ади. К авитация м аҳаллий ўчоқлари зоналар и сув оқими қувватини сўндиргичлари, айиргичлари , сув урилмадаги сўндирувчи деворлари, затвор- пазлари қисмларида ва ҳоказо ларда кузатилади. Умумий кавитация ўчоқлари зоналари эса иншоот оралиги оқовасининг кириш қисмида, сув қуйилиб ташловчи юзаларида, ораликларни бўлувчи устунларда, сув ўтказувчи иншоотлар бурилиши қисмларида ва ва

ҳоказоларда кузатилади. Охирги ҳолатда ўлчаш аппаратураси билан битта шартли нуқтасини ўрнатилиши ўрнига, бир неча ўзаро перпендикуляр йўналишлардаги створлар танлаб белгиланади. Тадқиқотланган юзанинг кавитацияга чидамлигини, турғунлигини таҳлил қилишда сув ўтказувчи йўлнинг ҳақиқий нотекислигини амалиётдаги шароитларида маркшейдерлик ёки стереофотограмметрик съёмкани бажарилиши йўли билан ўлчаб аниқланиши таклиф этилади [12]. Бу юзанинг нотекислигини баҳолаш учун юзанинг ғадир-будурликларининг чиқиб туриши, ғадир-будурликлар эгиши бурчаклари, йўналишлари ва ҳоказо хусусиятларини ўзига олган статистик кўрсаткичларини ҳисоблаш имкониятини беради. Бундай умумий кавитация ҳолатини баҳолаш мумкин. Бундан олинган маълумотлар ҳамда маҳаллий юзанинг айрим нуқталаридаги кавитацион чидамлигини аниқлашга имконият берадилар. Янада кавитацион хавфлигини бошқача, масалан, вақт омилини ҳисобга олиб, баҳолаш мумкин. Гидротехник иншоотлари асосида таранг тўлқинларнинг тақсимланиши тезлигини аниқлашда виброўзгартиргичларни ҳар қайси секциянинг ўрта қисмида жойлаштирган ҳолда бир қатор қўшни секцияларида (3…5) ўрнатадилар. Шу билан бирга, тўлиқроқ даражада оқимнинг сув ташлагич элементларига таъсир этишини аниқлаш мақсадида даврий равишда сув сатҳи юзаси ҳолатини, оқимнинг пландаги ҳамда чуқурлиги бўйича тезлиги қийматларини ва йўналишларини кузатувини олдиндан белгилашади. Шу мақсадда гидрометрик асбоблар (вертушкалар, флюгерлар ва ҳоказолар)ни ёки стереофотограмметрияни ишлатадилар.

Сув ўтказувчи гидротехника иншоотларида амалиётдаги тадқиқотларининг тавсия этилган тахминий рўйхати 2 .2 – чи жадвал Объект Амалиётдаги тадқиқотлари Фойдаланиши (э ксплуатацияси ) даври Махсус Фойдаланиши (э ксплуатаци я)га киритиши даври Сув ташловчи тўғон: Т епаси, затворлар жойлашган қ исми 11 1,2,3,4,5,11 1,2,11 Сув қуйилиб ўтказувчи қисми, қирраси 11 1,2,3,10,11 2,11 П астки бьефи билан туташтирувчи қисми 3,11 1,2,3,4,5,10,11 1,2,4,11 У стунлар 3,11 1,2,3,4,5,10,11 1,2,4,5,11 Сув ўтказувчи туннель : Кириш қисми 3 1,2,3,4 1,2 затворлар жойлашган қ исми 3,4,11 1,2,3,4,5,11 1,2,4,11 Қоплама 3,6,11 1,2,3,4,5,6,11 1,2,5,6 Бурилиши ва диффузорлик қисмлари 3,11,6 1,2,3,4,6,10,11 1,2,6 Охирги қисми 3,4,11 1,2,3,4,5,10,11 1,2 Шахтали сув ташловчи иншоот (сув ташлагич): Кириш қисми 11 1,3,4,11 1,4,11 Вертикал (тик) туннел 3,11 1,2,3,10,11 1,2,11 Бурилиши қисми 3,11 1,2,3,11,11 1,2,11 Сув олиб кетувчи қисми 3,11 1,2,3,10,11 1,2,11 Тезо қ ар : Кириш қисми 11 1,2,3,4,11 1,4,11 Нов 3,11 1,2,3,10,11 1,2,4,11 Чиқиш (о хирги ) қисми 3,4,11 1,2,3,4,5,10,11 1,2,4,5,11 Пастки бъеф : Сув урилма 2,3,4,8,11 1,2,3,4,5,8,10,1 1 1,2,4,5,8,11 О қ им қуввати

сўндир гичлари 2,3,11 1,2,3,4,5,10,11 1,2,11 Рисберма 3,7,8,11 7,8,9,11 7,8,11 Мустаҳкамланмаган ўзан и, қирғоқлар и 7,11 7,9,11 7,11 Изоҳ: 2.2 - чи ж адвалда келтирилган ра қ амларнинг ма ъ носи: 1 – гидродинамик босим и (ўрта ча ва пульсаци ялик таркибий қисми ) , 2 – кавитация , 3 – эрозия , 4 – тебраниши (вибрация) , 5 – динамик деформация лари ва юкланиш лари, 6 – сув ўтказувчи қисми қоплама сининг девор билан туташган жойи (контакти) , 7 – пастки бьеф и нинг тубини ва қирғоқларини ювилиши , 8 – иншоот пойдевори остининг ювилиши , 9 – оқимнинг планда ёйилиши , оқимнинг чуқурлиги бўйича тезли клари, 10 – оқимнинг аэра ц ияси , 11 – оқим ҳаракатидаги юзаси, панжаралар, затворлар ҳолатининг ва гидравлик режим и нинг чамали кузатувлар. Затворларни бошқарилиши Фойдаланилиши (э ксплуатация си) шароит лар ида сув сарфини бир текисда барча кенглиги бўйича имконият бор ича туширилишига интиладилар. Оқимнинг гидравлик ва гидродинамик хусусиятлари, ҳамда унинг ювилиш қобилияти сув сарф ининг туширишида уларнинг ҳисобий белгиларидаги қийматларид ан ортиқ бўлмаслиги шарт .

Иншоот айрим тешиклар и дан катта бўлмаган сув сарфини ўтказишида ҳам с ув урилма да ортиқча гидродинамик юкланиш лари га ва кўпгина ювиш қобилиятига эга бўлган йўл қўйилган чалкаштирувчи оқимлар пайдо бўлиши мумкин . Лекин рисберма, ҳамда албатта мустаҳкамланишнинг охирги қисми жойлашуви зоналарида чалкаштирувчи оқимларига ҳам, тезликларнинг ҳамда солиштирма сув сарфларининг кўп ҳажмда бир меъёрда тақсимланмаслигига йўл қўйилмаслиги шарт. Одатда фақат сув ташловчи иншоотининг ажратувчи устунлари бўлмаган ҳолатда оқовадан сувни туширилишида солиштирма сув сарфлари оқим кенглиги бўйича бир текисда тақсимланади. Қ алинлиги t y ≥ (0,2...0,25)∙b ст (бунда b ст – ораликнинг стандарт кенглиги) билан одатда ясалган оралик устунларига эга бўлган сув ташловчи иншоотларининг ораликлари бир хил очилишида планда 1м энига келадиган сув сарфларининг нотекис тақсимланиши коэффициенти К n =1,2…1,5 тенг бўлади. K n қуйидаги формула асосида аниқланади: K n = q max / q урт (2.14) Бунда: q max – иншоот пландаги 1 м энига келадиган максимал сув сарфи; q урт – иншоот пландаги 1 м энига келадиган ўртача сув сарфи. Ораликлар затворлари нотекис очилишида коэффициент K n анча кўпайиб кетади. Сув ташловчи тўғон затворларининг бошқарилиши тартиби: пастки бъефга тушириладиган сув сарфларига, затворлар конструкциясига, сув ташловчи тўғонга бириктирилган гидротехник иншоотларнинг иш хусусиятларига, ораликлардан сув ўтказилиши билан ечиладиган масалаларига, тўғон ва унинг пастки бьефининг конструктив хусусиятларига, пастки бьефи мустаҳкамланишининг ҳолатига, сув олиб кетувчи ўзаннинг шаклига ва ҳоказо бир қатор омилларига боғлиқ. Затворларни бошқарилишида айтиб ўтилган омилларга боғлиқ хусусиятларини кўриб чиқайлик. Пастки бьефга кўп бўлмаган сув сарфларини туширилишида бир ёки бир неча ораликларини очадилар. Биринчи навбатда имконияти борича ўртача ораликларни қисман очалилар.

Лекин бошқа ораликлар очилиши тартиби (режими) ҳам мумкин, агарда бу затворлар бошқарилиши схемасига тўғри келса. Нисбатан катта сув сарфларини туширилишида сув ташловчи кенглиги фронти бўйича бир текисда жойлашган кўпроқ ораликларини очадилар. Затвор конструкцияси унинг иш тартиби ( режими ) ни олдиндан аниқла б беради . Масалан , клапан билан жиҳозланган затвор идан к атта бўлмаган сув сарфлари ни ўтказилиши клапанни пастга туширилиши йўли билан бажарилади. Айниқса, клапан иш и тартибига ахлат , сузиб турувчи жисмлар н и ўтказиши вазифаси бажарилиши киритилган бўлса. Пастга тушириб очиладиган затворлар орқали сув сарфи фақат уларнинг уст идан ўтказ ил ади ва ҳоказо. З атворларинг бошқаруви схемаси сув ташловчи тўғонга бириктирилган гидротехника иншоотларининг гидравлик иш шароитлари билан кучли даражада боғланган. Дарёда кўп ҳажмда чўкиндилар келадиган шароитида, дарё туби ёнидаги ҳаракат этадиган чўкиндилар қалқиб чиқиши асосида сув оқимига аралашмаслиги учун сув олиш иншооти олдида оқимнинг тезликлари нисбатан пастроқ бўлиши мақсадида дарёдан сув олиш гидроузелидаги сув олиш иншоотига бириктирилган сув ташловчи иншооти ораликларини ёпиқ ҳолатда ушлаб туришига интиладилар. Сув олиш иншооти олдида чўкиб қолган чўкиндиларни ювишида эса тескари сув олиш иншоотига бириктирилган сув ташловчи иншооти ораликларини очадилар. Балиқ ўтказгичнинг кириш қисмида балиқларни қизиқтирадиган белгиланган сув тезликлари билан тез оқувчи оқим ҳудудини яратиш мақсадида балиқ ўтказувчи иншоотнинг олдида сув ташловчи тўғон ораликларининг аниқланган баландликка очадилар. Шу билан бирга кемалар юриши зонасида нисбатан юқори кўндаланг таркибий қисмларига эга бўлган тезликлар (одатда 0,25 м/с ортиқ) пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги керак. Сув ташловчи тўғон ва ГЭС орасидаги булувчи деворга бириктирилган ораликларини ГЭС иш режимини ҳисобга олиб очадилар, бунда ГЭС ва сув ташловчи тўғон пастки бьефларида оқим тезликлари бир бири билан катта

фарқланиши натижасида чалкаштирувчи оқимлар пайдо бўлишига йўл қўйилмаслигига ҳаракат этадилар. Затворларни бошқарилиши схемасига оқова ва пастки бьефининг конструктив хусусиятлари ҳам ўз таьсирини кўрсатадилар. Масалан, агарда пастки бьефнинг қурилмалари бир текисда сув очилиши шартидан ишлаб чиқилган бўлса очиқ ораликлардан кескин нотекислик тартиби (режими)да сув сарфини ўтказмаслиги керак. Иншоотнинг ораликларга ажратувчи устунининг қалинлиги оралик кенглигига яқин бўлса затворлар очилиши даражасига ва затворлар бошқарилиши схемасини танлашга алоҳида эътибор бериш зарурдир. Иншоот пастки бьефида қурилишдан ёки таъмирлашдан қолиб кетган йирик ҳажмлик нарсалар, жисмлар, бузилмаган қурилиш кўтармалари ва ҳоказолар затворлар бошқарилиши схемасига салбий таьсир кўрсатади. Масалан, Сур гидроузелида, пастки бьефида охирги мустаҳкамланишининг таьмирланиши давридан котлованни чегараловчи кўтарманинг чап қирғоғидаги қисми қолган эди, бу оқимнинг жилгалари ўнг қирғоғига кўчишига ва қирғоқнинг кучли равишда ювиб ўзгартирилишига олиб келган эди. Пастки бьефидан оқимни олиб кетувчи ўзанни бошқа сув манбаи ўзани билан туташтирувчи қисмининг сийрак эгриланиши ҳам аниқ шароитларида пастки бъеф қурилмалари жойлашувида чалкаштирувчи оқимлар пайдо бўлишига келтирилиши мумкин. Бу ҳолатда пастки бъеф мустаҳкамланишига гидравлик юкланишларининг ортиқча таъсири натижасида уларнинг бузилиши ва йўл қўйилмаган ювилишлари пайдо бўлади. Тўғоннинг сув туширилиши кенглиги (фронти) бўйича сув тошқини юксалиши шароитида, сувни бир текисда тушириши учун затворлар бир текисда кетма-кет, навбатма-навбат, босқичма-босқич тўғоннинг ўрта ораликларидан бошлаб қирғоқлар томонига ўтиб очилиши зарур. Бунда олдинги босқичдаги затворлар кўтарилмасдан, навбатдаги босқичдаги затворларнинг очилиши мумкин эмас.

Лекин айрим ораликларнинг, юқоридаги айтилган бошқа иншоотлар иши махсус аниқланган шароитларида, пастки бьефнинг конструктив хусусиятларига ва ҳоказоларга асосан, очилиши тартиби сақланади. Затворнинг ҳар қайси босқичининг кўтарилиши баландлиги аниқ шароитга мослаб белгиланади. Йирик сув ташловчи тўғонлар учун затвор босқичининг кўтарилиши баландлиги 0,5…1 м, кичикроқ иншоотлар учун 0,2…0,5 м тенг қилиб қабул этадилар. Сув тошқини пасайишда затворларини тескари тартибда ёпадилар. К ўп ҳажмда сузиб келувчи жисмлар ёки музларни туширилиши шароитларида ораликларни мажбурий тўлиқ даражада очилиши тўғоннинг затворларини бошқарилиши тартиби (режими) бузилишига келтиради. Затворларни очилиши даражаси асосан икки шар ти билан аниқланади. Лаборатория ва амалиёт кузат увларига асосан , затворларни (0,25…0,35)∙Н баландлигига очилиш и да ( Н - затвор олдидаги босим и) , у нинг тагига муз ва бошқа суз иб тур увчи жисмлар чўкиб кириши эҳтимоли бор лиги аниқлан ган . Бунда улар ораликда тиқилиб туриши, затворларнинг зичлагичларини бузилиши ёки динамик юкланишларини юксалтириши эҳтимоли бор. Шу сабабга к ў ра муз кўчишда затворларни (0,2…0,3)∙Н баландлигига кўтариладилар, сўнгра эса заруриятга асосан иншоот оралигини тўлиқ даражада очадилар. Ораликлар барчасини (0,2…0,3)∙Н баландлигига очилиши гача с ув омборида ги муз эриб ёки б ў ш ҳолатига келиши шароитида, я ъ ни унинг ўтиши ҳаракати тўлиқ очилмаган ораликлардан хавфли бўл мага нида, ораликлар ни (0,4…0,5)∙Н очи ли ш игача ёки сийракро қ 0,6∙Н очилишигача давом эт ад ила р . Затворларни кўпроқ очилиш и да вақти-вақти билан затвор остидан ёки эркин равишда сув ташл овчи иншоот оқовасидан оқимнинг ў згарувчан нотурғун ҳаракати пайдо бўлиши эҳтимол и бор. Оқимнинг ўзгарувчан нотурғун ҳаракати затворларнинг тебраниши ва юқори даражадаги динамик юкланишлар га келтиради , шу сабабга к ў ра б у ҳаракати пайдо бўлишига имкони борича қўйилмаслиги керак.

Солиштирма сарфларнинг нотекислик тақсимланиши коэффициенти бу ҳолда К n = q n /q 0.4 = 1,5…1,8 қийматигача етади, бунда q n – затвори тўла очилган ҳолдаги пастки бъефдаги солиштирма сув сарфи, ва q 0.4 – затвори о,4∙Н баландлигига очилган ҳолдаги пастки бъефдаги солиштирма сув сарфи. Айрим ҳолатларда, затвор қобиғи ва унинг остки ригели (тўсини) пўлатдан ясалган бўлса ва затворнинг мустаҳкамлиги сузиб келувчи жисмлар урилишига синалган бўлса, сузиб келувчи жисмларни қисман очилган затвор остидан сўриб ўтказилишига йўл қўйилади. Айрим фикр бўйича кўп ҳажмлик сузувчи жисмларни ўтказилиши қиска муддат (10…15 минут) давомида пастки бьефдаги катта нотекислик ҳаракатига қарамай навбатма-навбат затворларни тўлиқ баландликка очилишига йўл қўйилади. Лекин бунда пастки бьефдаги сув оқим режимини диққат билан кузатиб чалкаштирувчи оқимларни пайдо бўлишига йўл қўйилмаслиги шарт. Сув ташловчи тўғон учун ҳисобий, асосий ва текширувчи сув сарфларини ўтказилиши, сув ташловчи кенглиги (фронти) бўйича солиштирма сув сарфларини тақсимланиши энг катта нотекисликлари, бошқа тенглик шартларидаги пастки бьефининг минимал сув сатҳилари ҳосил бўлишлари ва ҳоказолар билан хусусийлаштирилган ҳисобий фойдаланилиши (эксплуатацияси) режимлари кўрсатилган махсус инструкцияларни ишлаб чиқадилар. Қурилиш меъёрлари ва қоидаларига асосан текширувчи сув сарфларини барча сув ўтказувчи иншоотлардан ўтказилишида, гидроузел таркибига кирадиган ҳарқандай бошқа сув ўтказувчи иншоотнинг меъёрий ишидан четроқга ўтишига йўл қўйилади. Сув сарфларини босимли фронтнинг барча ораликларидан чиқарилишига рўхсат берилади. Бунда сув ташловчи иншоотларнинг пастки бьефида асосий иншоотлар бузилишга хавфли бўлмаган катта ҳажмдаги ювилишлар, чалкаштирувчи оқимлар пайдо бўлиши мумкин.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с.

O'xshashlar

Тупроқлик иншоотларнинг юкланиши ҳолатини кузатилиши

Мавжуд гидротехника иншоотларининг ишлаш шароитлари

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Қурилиш даврида дарё гидроузеллар фойдаланишига тайёргарлик ишларини олиб бориш

Дарё гидроузеллари таркибидаги иншоотлардан фойдаланиш