Kesuvchi asboblar haqida umumiy ma’lumotlar - Mashinasozlik - Referatlar

Kesuvchi asboblar haqida umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

139.6787109375 KB

Ko'chirib olish

Kesuvchi asboblar haqida umumiy ma’lumotlar Reja: 1. Kesuvchi asboblarning asosiy qismlari va konstruktiv elementlari 2. Kesuvchi asboblarni dastgohga mahkamlash usullari 3. Kesuvchi asboblarni tayyorlashda qo’llaniladigan materiallar

Kesuvchi asboblar – texnologik mashina va jihozlarni ishlab chiqarishda ishlab chiqarishning asosiy vositasi bo’lib, zagotovkalarga dastgohlarda mexanik ishlov berish vaqtida dastgoxni (stanokni) zagotovka bilan birikishda bo’lishini ta’minlaydigan va bog’laydigan tashkil etuvchi qismi hisoblanadi. Kesuvchi asboblarni vazifasi – ishchi chizmaning texnik talablari asosida qo’yimni kesib olish hisobiga detalni yuzalari va o’lchamlarini shakllantirishdir. Kesuvchi asboblarning konstruktsiyalari va qo’llash sohalarining turli tumanligiga qaramay, ularning umumiy konstruktiv, geometrik va boshqa elementlari hamda dastgohga mahkamlash usullari o’xshashdir. 1. Kesuvchi asboblarning asosiy qismlari va konstruktiv elementlari Har qanday kesuvchi asbob ishchi (kesuvchi) va mahkamlovchi qismlardan tashkil topgan. Kesuvchi qismning asosi pona bo’lib, qirindini zagotovka yuzasidan kesib olishga mo’ljallangan. Mahkamlovchi qism , korpus yoki quyruq ko’rinishida bo’lib, kesuvchi asbobni dastgohning shpindeliga o’rnatish, bazalash va mahkamlash uchun hizmat qiladi. Kesuvchi pona ikkita yuzalar bilan chegaralangan: oldingi yuza qirindi kesadi va kesish yuzasiga bog’langan orqa yuza ; agar ushbu yuzalar yassi ko’rinishida bo’lsa, ularni qirralar deb ataladi va ular o’zaro kesishganida kesuvchi tig’ni (lezviya) hosil qiladi. Kesuvchi tig’, asosiy va yordamchi kesuvchi tig’larga bo’linadi. Asosiy kesuvchi tig’ qo’yimning asosiy qismini kesishga mo’ljallangan, yordamchi tig’ esa ushbu jarayonda qisman ishtirok etadi va ishlov berilgan yuzani yakuniy shakllantirish uchun hizmat qiladi. Ba’zi bir kesuvchi asboblarda, masalan, rez’ba kesuvchi asboblarda yordamchi kesuvchi tig’lar bo’lmaydi. Ko’p tig’li kesuvchi asboblarni ishlash qobiliyatini ta’minlash maqsadida tig’lar orasidagi bo’shliq kesiluvchi qirindini erkin harakatlanishi uchun xajmi bo’yicha yetarli darajada bo’lishi kerak. Shu maqsadda oldingi yuzalarda qirindini hosil bo’lishi va maydalanishi uchun chuqurcha, ustuplar va

boshqa turdagi elementlar yaratiladi. Kesilayotgan qatlamni kengligi katta bo’lsa, kesilayotgan qirindini kengligi bo’yicha ajratib olish va tig’lar orasida yuklanishni maqbul taqsimlanishi uchun kanavkalar yaratiladi. Ko’pchilik kesuvchi (parma, zenker, razvyortka, sidirgich va boshq.) asboblarda ishchi qism kesuvchi va kalibrlovchi qismlarga bo’linadi. Kesuvchi qism asosiy qo’yimni kesib olishga, kalibrlovchi qism esa ishlov berilgan yuzani yakuniy shakllantirishga (ba’zi holatlarda kesuvchi asbobni yo’naltirishga va uzatishga, masalan, rezba kesuvchi asboblar) mo’ljallangan. Teshikka ishlov beruvchi kesuvchi asboblarda kalibrlovchi qism yordamchi kesuvchi qirralar joylashgan lenta ko’rinishida tayyorlanadi. Lentalar, kesuvchi asbobni teshik ichida yo’naltirish va bazalash uchun, yordamchi tig’lar – teshikni ishlov berilgan yuzasini yakuniy shakllantirish uchun hizmat qiladi. Kesuvchi asbobning teshik ichida tiqilib qolishini oldini olish va lentaga ishqalanish kuchini kamaytirish maqsadida, kalibrlovchi qismda uncha katta bo’lmagan teskari konuslik, ya’ni kesuvchi asbobning tashqi diametrini quyruq qismi yo’nalishi bo’yicha kichraytirilib hosil qilinadi. Kesuvchi asbobni vazifasi va detal yuzasining shakliga ko’ra kesuvchi tig’lar to’g’ri chiziqli, vintsimon va shakldor ko’rinishda bo’ladi. Qirindini chiqarib tashlashga mo’ljallangan vintsimon kanavkalar va ularda joylashgan kesuvchi tig’lar hosil bo’lgan qirindini kesish zonasidan chiqib ketishiga yaxshi sharoit yaratadi va kesuvchi asbobni bir tekis ishlashini ta’minlaydi. Kesuvchi asboblarning ishlash qobiliyati, mustahkamligi va turg’unligi quyidagi omillarga bog’liqdir: – kesuvchi pona tayyorlangan materialga; – ishlov beriluvchi materialning fizik mexanik hossalariga (qattiqligi, mustahkamligi va boshqalar.); – kesuvchi asbobning geometrik parametri deb ataluvchi kesuvchi ponaning o’tkirlash burchagiga. Bunga kesish rejimlari: kesish tezligi V , surish S va kesish chuqurligi t ta’sir ko’rsatadi.

Kesuvchi asbobning ishchi chizmasida kesuvchi ponaning o’tkirlanish burchagi β ni ko’rsatish qabul qilinmagan bo’lib, chizmada faqat charxlash burchaklari ko’rsatiladi, ya’ni oldingi burchak γ va orqa burchak α lar, bunda β =90º−( γ + α ) bo’ladi. Ushbu burchaklar asosiy va kesish tekisligi koordinata tekisliklaridan olinadi. Perpendikulyar koordinata tekisliklarining o’zaro holati (1- a rasm) ikkita chiziq bo’yicha: kesuvchi tig’ va kesish tezligi vektorlari (kesish tekisligi) va uzatish (asosiy tekislik) aniqlanadi. Oldingi burchak γ – bu oldingi yuza bilan kesish yuzasiga perpendikulyar bo’lgan yuzalarning orasidagi burchak. Orqa burchak α – bu orqa yuza bilan kesish yuzalari orasidagi tirqishning burchagi. Agar kesuvchi qirraga normal kesimida kesuvchi asbobni oldingi va orqa burchaklari og’ma chiziqli bo’lsa, u holda urinma holda ularni to’g’ri chiziqlar bilan almashtiriladi (1- b rasm). γ va α burchaklardan tashqari kesuvchi tig’lar rejadagi φ va φ 1 va asosiy kesuvchi tig’ni og’ish burchagi λ bilan ham charxlanishi mumkin. 1-rasm. Asosiy kesuvchi tig’ga normal bo’lgan kesuvchi pona yuzasining kesishuvi: a – to’g’ri chiziqli oldingi va orqa yuzalar (qirralar); b – og’ma chiziqli oldingi va orqa yuzalar Toza va yakunlovchi ishlov berishga mo’ljallangan tishlarning kesuvchi tig’larini charxlashda tig’ni o’tkirligiga e’tibor qaratish kerak, ρ dumaloqlanish

radiusi ( ρ =0,005 mm) va kesiluvchi qatlamni qalinligi a z bilan xarakterlanadi. Kesuvchi ponani o’tmas holga kelishi ushbu radius-ni ortishiga olib keladi va a z ≤0,02 mm.da qatlamni kesish o’rniga kesiluvchi qatlamni ezish va zichlash sodir bo’ladi (2- a rasm) va natijada ishlov berilgan yuzaning sifati buziladi a b v 2-rasm. Kesuvchi ponaning shakllari: a – charxlashda; b – oldingi qirra bo’yicha yeyilishda; v – orqa burchak bo’yicha yeyilishda Yuqori surish bilan ishlashda ponani yeyilishi oldingi yuzada lunka ko’rinishida to’planadi (2- b rasm), mo’rt materiallarga ishlov berishda yupqa qirindi olishda – orqa yuzada yeyilish maydonchasi ko’rinishida (2- v rasm) to’planadi. Buni qayta o’tkirlashga qo’yimni tayinlash va kesuvchi tishlar shaklini tanlash hamda charxlash usullarini tanlashda hisobga olish lozim bo’ladi. 2. Kesuvchi asboblarni dastgohga mahkamlash usullari Dastgohga o’rnatish usuli bo’yicha barcha kesuvchi asboblar sterjenli, nasadkali (o’rnatiluvchi) va quyruqli turlariga bo’linadi. Sterjenli kesuvchi asboblarni mahkamlanuvchi qismi korpus bilan birgalikda tayyorlangan va dastgoh supportiga mahkamlanadigan dumaloq, to’g’ri burchakli yoki kvadrat kesimli sterjen ko’rinishida tayyorlanadi. O’rnatiluvchi kesuvchi asboblarning korpusida asbobni opravkaga o’rnatish uchun tsilindrsimon va konussimon shaklli teshiklar (3-rasm) bajarilgan. Kesuvchi asboblarning o’zi esa tsilindr yoki konussimon yuzalarida kesuvchi tishlar

o’rnatilgan aylanma jism ko’rinishida bo’ladi. 8...100 mm.gacha o’lchamli tsilindrsimon teshiklar standartlashtirilgan, ularni yuqori N6 va N7 aniqlik kvaliteti bo’yicha tayyorlanadi, burovchi momentni uzatish uchun esa bo’ylama kengligi v k = 2...25 mm bo’lgan shponka kanavkalari bajariladi. Kesuvchi asbobni bazalash teshik bo’yicha va uning torets qismi bo’yicha amalga oshiriladi. Ammo, ushbu o’tqazish harakatli bo’lgani va kesuvchi asbob bilan opravka orasida tirqishni mavjudligi uchun kesuvchi tig’larni radial tepishiga sabab bo’ladi. 3-rasm. TSilindrsimon ( a ) va konussimon ( b ) teshikli o’rnatiluvchi kesuvchi asboblarni mahkamlash qismi Yuqori aniqlikda o’rnatishni 1:30 konuslikka ega bo’lgan konussimon teshiklar ta’minlaydi (3- b rasm) va ular razvyortka va zenkerlarda ko’proq qo’llaniladi. Kesuvchi asbob devorini yupqalashtirmaslik maqsa-dida burovchi momentni uzatuvchi shponka pazlarini korpusni torets qismida joylashtirib tayyorlanadi. O’rnatuvchi teshikning ikkala torets tomonida f f faskalar bajariladi, teshikning o’rtasida esa 1 mm chuqurlikda va teshik uzunligiga nisbatan 1/3...1/4 uzunlikda o’yiq (v ы tochka) bajariladi. Ushbu o’yiq o’rnatuvchi yuza uzunligini

kamaytiradi, uni tayyorlashga mehnat sarfini va jilvirtoshning (charxlashda) yeyilishini kamaytiradi. Disk ko’rinishli kesuvchi asboblarda (freza) bunday o’yiqlar bajarilmaydi. Barmoqchali (kontsevoy) kesuvchi asboblarni tsilindrsimon va quyruqli (xvostovik) qilib tayyorlanadi va to’g’ridan to’g’ri yoki o’tuvchi vtulkalar, opravkalar va patronlarga o’rnatilib dastgoh shpindeliga o’rnatiladi. TSilindrsimon quyruqlarning afzalliklari (4-rasm) konstruktsiyasining soddaligi va tayyorlash aniqliginiinsh yuqoriligidir. Kamchiliklari – ularni o’rnatishda tirqishni mavjudligi. Burovchi momentni uzatish uchun ba’zi quyruqlarda kvadrat shaklida povodoklar bajariladi. Tekis tsilindrsimon quyruqlar kichik diametrli asboblarda qo’llaniladi va ular tsangali yoki kulachokli patronlarda qisib o’rnatiladi. 4-rasm. Kesuvchi asboblarni tsilindrsimon quyruq qismlarining turi Kesuvchi asboblarni aniq tirqishsiz o’tqazishli markazlashni konussimon quyruqlar yordamida o’rnatish usuli ta’minlaydi. Ko’pchilik hollarda Morze (№0...6) va konusligi 1:20 bo’lgan metrik (konus burchagi 2 α =2º50´) o’zi tormozlanuvchi quyruqlar qo’laniladi. Ushbu konuslarning afzalliklari qo’shimcha elementlarsiz burovchi momentni uzatishidir (konusli uya bilan birikish yuzasidagi ishqalanish kuchi hisobiga). Bunda kesish kuchini o’q bo’ylama tashkil etuvchilarining ortishi bilan ishqalanish momenti ham ortadi.

5-rasmda panjali (5- a rasm) va uyaga bolt tortqili (5- b rasm) o’rnatiladigan konussimon quyruqlar qo’rsatilgan. Bunda panja burovchi momentni uzatishga mo’ljallanmagan, balkim kesuvchi asbobni pona yordamida chiqarib olishga mo’ljallanganligini hisobga olish lozim (5- v rasm). Ishqalanish kuchini oshirish maqsadida quyruqlarga odatda termik ishlov berilmaydi (panja qismidan tashqari). Markaziy teshiklarning devorini tirnamasligi yoki shikastlanmasligi uchun panjaning torets qismiga radius bo’yicha ishlov beriladi. Barcha barmoqli kesuvchi asboblarning torets qismida ularni tayyorlash va charxlash uchun markazlovchi teshiklar bajariladi. Kichik diametrli kesuvchi asboblar uchun markazlovchi teshiklar o’rniga konuslar bajariladi (4- v , g rasmlarga qaralsin).

5-rasm. Konussimon quyruqlar: a , b – turlari; v – dastgoh shpindelidan konussimon quyruqni pona yordamida chiqarib olish sxemasi 3. Kesuvchi asboblarni tayyorlashda qo’llaniladigan materiallar Tig’li кесувчи asboblar uchun materiallar . Kesish jarayonida asbobning kesuvchi ponasi zagotovka bilan birikishni nisbatan kichik maydonida yuqori bosim va ishqalanish kuchlari ta’siri ostida bo’ladi. Bu katta miqdorda issiqlikning ajralishi bilan ponani birikish yuzasini jadal yeyilishiga olib keladi. SHuning uchun kesuvchi materiallar quyidagi yuqori xossalarga ega bo’lishi kerak: 1) qattiqlik ishlov beriluvchi zagotovkaning qattiqligiga nisbatan kamida 5 marotaba yuqori bo’lishi kerak; 2) issiqlik o’tkazuvchanligi, ya’ni kesishning yuqori rejimlarida bikrligini saqlab qolish hususiyati; 3) kesuvchi ponaning mustahkamligi, asosan egilishga (izgib); 4) yeyilishning turli ko’rinishlarida (abraziv, adgeziyali, diffuziyali va boshq.) yeyilishga chidamliligi; 5) texnologiya-viyligi (plastikligi, jilvirlanuvchanligi va boshq.). Tig’li kesuvchi asboblar uchun qo’llaniladigan barcha materiallarni quyidagi guruxlarga bo’lish mumkin: 1) asbobsozlik po’latlari; 2) tezkesar po’latlar; 3) qattiq qotishmalar; 4) mineralokeramik materallar; 5) yuqori qattiq materiallar. Asbobsozlik uglerodli po’latlar . Ushbu po’latlarda uglerodning miqdori 0,65–1,35% oralig’ida bo’ladi. Kesuvchi asboblarni tayyorlash uchun uglerodli po’latlarni quyidagi markalari qo’llaniladi: U10,U11, U12, U12A, U13. Belgilardagi U harfi po’latni uglerodli ekanligini bildiradi, raqamlar esa po’latdagi uglerodni o’nlik foizdagi miqdorini bildiradi, masalan, U10 – 0,1%. Agar

belgilashning oxirida A harfi qo’yilgan bo’lsa, bu yuqori sifatli po’lat ekanligini bildiradi. Po’latlarda uglerodning miqdori qancha ko’p bo’lsa, uning qattiqligi shuncha yuqori, ya’ni termik ishlov berilganidan so’ng NRC 61...65 bo’ladi, ammo po’latni mustahkamligi (prochnost) pasayadi. Uglerodli po’latlarniing issiqlik o’tkazuvchanligi uncha yuqori emas (200...250ºS), shuning uchun ularni faqat qo’l kuchli yoki kichik kesish tezligida ishlaydigan kesuvchi asboblarni tayyorlashda hamda yengil ishlov beriluvchi detallarga ishlov berishda qo’llaniladi. Uglerodli po’latlarni yuqori qattiqligi bilan birga ularning narxini pastligi va yuqori texnologiyaviyligi hamda egilishga mustahkamligi ( δ e =2000...2300 MPa) yuqori. Kamchiliklariga issiqlik o’tkazuvchanligini pastligi bilan birga jilvirlashda qizishi va toblash vaqtida hajmiy deformatsilanishlari kiradi. Uglerodli po’latlarning hossalarini yaxshilash maqsadida ularni tarkibiga legirlovchi elementlar kiritiladi, bularga xrom, vol ь fram, marganets, kremniy, vanadiy va boshqalar kiradi. Bu ularning issiqlik o’tkazuvchanligini 250...300º S gacha ko’tarishga imkon berib, shuni hisobi-ga kesish tezligi 1,2...1,4 marotaba oshadi. Ushbu po’latlar turkumidan ishlab chiqarishda 9XS ( S =0,9%, Si =1,4%, Cr =1,1%, Mn =0,4%) va XVG ( S =1,0%, Cr =1,1%, Mn =0,95%, W =1,4%) markali po’latlar keng qo’llaniladi. XVG markali po’latni toblashda hajmiy deformatsiyala- nishi kichik bo’lganligi uchun, undan sidirgichlar va ko’ndalang kesimining bikrligi past bo’lgan (uzun razvyortkalar, metchiklar va boshq.) kesuvchi asboblar tayyorlanadi. Rezba kesuvchi asboblarni (plashkalar, roliklar) X6VF ( S =1,6%, Cr =6,0%, V =0,7%, W =1,3%) markali yeyilishga chidamliligi yuqori bo’lgan po’latdan tayyorlanadi. Tezkesar po’latlar . Tezkesar po’latlarning issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori (600...650ºS) bo’lganligi uchun kesish tezligini 3 – 5 marotabagacha oshirish imkoniyati bo’ladi. Tezkesar po’latlarda asbobsozlik po’latlari-dagi kabi uglerodni miqdorida uni tarkibiga vol ь fram, molibden, xrom va vanadiylarni katta miqdorda qo’shish hisobiga issiqlik va yeyilishga bardoshli karbidlar hosil qilib uni yuqori issiqlik o’tkazuvchanligiga erishiladi.

Tezkesar po’latlarning yani bir muxim hususiyatlaridan biri, bu termik ishlov berilganidan so’ng yuqori qattiqlikka ( NRC 62...65) ega bo’lishidir. Uni egilishga mustahkamligi ( δ e =2900...3100 MPa) asbobsozlik po’latlariga nisbatan ancha yuqori. Yuqoridagi hususiyatlariga assan tezkesar po’latlar kesuvchi asboblarni tayyorlashda asosiy material hisoblanadi. Tezkesar po’latlar ichida 18% vol ь framli R18 markali po’lat yaratilgan. Uning kamchiliklari tarkibidagi kamyob vol ь framni ko’p miqdorda ekanligi sababli, uning narxini yuqoriligi, plastiklik va mustahkamligini pastligidir, shuning uchun tarkibida vol ь framni molibden bilan almashtirilgan. Bunda 1% molibdenni kiritilishi 1,5...2% vol ь framga teng bo’ladi, natijada tezkesar po’latlarning plastikligi va mustahkamligi ortadi. Hozirgi paytlarda R6M5 ( S =1,0%, Cr =1,1%, Mn =0,95%, W =1,4%) markali tezkesar po’latlar keng qo’llanib kelinmoqda. Ushbu materialdan tayyorlangan kesuvchi asboblar kesuvchi asboblarning umumiy soniga nisbatan 70% ni tashkil etib normal unumli po’latlar guruxiga kiradi. Tezkesar po’latlarning 8 ta markasi mavjud bo’lib, ular ichiga kobal’t bilan qo’shimcha ravishda (10% gacha) legirlangan, o’z ichiga yuqori darajada vanadiyni (5% gacha) olgan yuqori unumli po’latlar ham kiradi. Ular yuqori issiqlik o’tkazuvchanlik (650...700º S) va yuqori qattiqlikka ( NRC 64...67 gacha) ega, lekin mustahkamligi past, narxi R6M5 markali tezkesar po’latlarga nisbatan yuqori. Ushbu po’latlarni asosan issiqbardosh va korroziyaga chidamliligi yuqori po’latlarga ishlov beruvchi kesuvchi asboblarni, konstruktsiyasi murakkab va narxi qimmat bo’lgan sidirgich va tish kesuvchi asboblarni tayyorlashda qo’laniladi. Bunday tezkesar po’latlarga R6M5K5, R9M4K8, R12F4 markali po’latlarni olish mumkin. Tezkesar po’latlarning xossalarini oshirish quyidagicha amalga oshiriladi: 1) elektroshlakli eritish usulini qo’llab vakuumli–yoyli pechlarda suyultirib quyish; 2) mayda donali struktura va yuqori mustahkamlik hamda yuqori darajadagi legirlanganlikni ta’minlash maqsadida kukunli metallurgiya usulini qo’llash; 3) termomexanik, kimyoviy termik ishlov berish usullarini qo’llash; 4)

titan, niobiy va boshqa elementlarning karbid va nitridlarida yeyilishga chidamli qatlam hosil qilish. Qattiq qotishmalar (metallokeramika) vol ь fram (bir karbidli) karbidi, vol ь fram va titan (ikki karbidli) karbidlaridan tashkil topgan tantal, niobiy va boshqa (uch karbidli) elementlar qo’shilgan (kobal’t yordamida bir-biri bilan bog’langan) materiallardir. Ushbu po’latlarning tezkesar po’latlarga nisbatan issiqlik o’tkazuvchanligi (800...900ºS gacha) va yeyilishga chidamliligi yuqori, lekin tezkesar po’latlarga nisbatan mustahkamligi past. Qattiq qotishmalarni qattiqligi ( HRA 88...96) yuqori va tezkesar po’latlarga nisbatan 11...12 % ga ko’p. VK4, VK6, VK8, VK10 markali bir karbidli qotishmalar keng qo’llaniladi ( K guruxi). Ularni mo’rt materiallarga, asosan cho’yan, mis qotishmalari, yuqori abraziv hususiyatli alyuminiy qotishmalariga ishlov berishda qo’llaniladi. Ularning tarkibida kobal’tning miqdorini oshirish bilan (oxirgi raqam) bunday qotishmalarning mustahkamligi ortadi, bir vaqtni o’zida yeyilishga chidamliligi pasayadi. SHuning uchun VK4, VK6, VK8 larni toza ishlov berish uchun, VK10 ni esa dastlabki ishlov berishda (zarbiy yuklanishda) qo’llash tavsiya etiladi. T30K4, 15K6, 1K8, T5K10 ( R gurux) markali ikki karbidli qotishmalarda birinchi o’rindagi raqam titan karbidining qotishmadagi foizli ulushini, ikkinchi raqam – kobaltni, qolganlari esa vol ь fram karbidining qotishmadagi foizli ulushini ko’rsatadi. Ushbu qotishmalarni uglerodli po’latlarga yuqori tezlikda ishlov berishda qo’llash tavsiya etiladi. Uch karbidli qotishmalar ( M guruxi) volfram va titan karbidlaridan tashqari tantal karbidini ham o’z ichiga olgan. Ushbu qotishmalarning markasi TT7K12, TT8K6, TT10K8B, TT20K9 . Bunda birinch o’rinda turgan raqam titan va tantalni o’zaro aralashmasining yig’indisini anglatadi. TT7K12 markali qotishmaning zarbiy yuklanishga qarshiligining yuqori ekanligi uchun, ularni po’lat quymalar va pokovkalarga ishlov berish, randalash va frezalash ishlarida qo’llaniladi. Qolgan markadagi uch karbidli qotishmalarni qiyin mshlanuvchan po’latlar va titan qotishmalariga ishlov berishda qo’llash tavsiya etiladi.

Qattiq qotishmalarning kesish hossalari va mustahkamligiga ularning kimyoviy tarkibi bilan birga strukturasi, hususan karbid donalarining o’lchami ham ta’sir etadi. Vol ь fram karbidi donalarining o’lchamini oshirish bilan mustahkamligi ortadi, yeyilishga turg’unligi esa pasayadi. Karbid donalarining o’lchami 1 mkm va undan ham kichik bo’lgan mayda donali va o’ta mayda donali qotishmalar yaratilgan. Bunday qotishmalarning belgisining oxirida M yoki OM xarflari qo’yiladi, masalan, VK6 – M, VK10 – OM , va x.k. Bunday qotishmalar issiqbardosh va yeyilishga chidamli po’latlar, yuqori mustahkam cho’yanlar va alyuminiy qotishmalariga ishlov berishda yaxshi natija beradi. Qattiq qotishmalarni ishlatish sohalarini oshirishning samarali yo’llaridan biri, qattiq qotishmali almashuvchan plastinalarning yuzasida titan, molibden, niobiy, gafniy va boshqa elementlarning karbidlari va nitridlari hamda alyuminiy okisi asosida yeyilishga chidamli yupqa qatlam hosil qilishdir. Bir va ko’p qatlamli qoplamaning qalinligi 5...200 mkm orasida bo’ladi. Kesuvchi mineral keramika. TSM-332 markali mineral keramika glinozem ( AI 2 O 3 ) ga magniy oksidini (0,5...1%) bog’lovchi vosita sifatida qo’shib olinadi. Bunda uning issiqbardoshliligi 1200ºS bo’lib, qattiq qotishmalarga nisbatan ancha yuqori. Ammo uning egilishga mustahkamligi past ( δ eg =350...400 MPa), shuning uchun uni yuqori mo’rtligi va hossalarini bir hil emasligi, ishlash vaqtida palstinalarni ko’plab sinishiga olib keladi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida mineral keramikani yangi turi kermit yaratildi. Bu tarkibga mustahkamlikni oshirish maqsadida volfram, titan, molibden va tsirkoniy karbid nitridlari qo’shish bilan amalga oshiriladi.Bu bilan birga keramikani olish texnologiyasi ham o’zgardi. Masalan, issiq presslashda donadorlik 2 mkm.gacha pasaydi va x.k. Yuqoridagilarga asosan VSH75 markali keramikaning egilishga mustahkamligi δ eg =500...600 MPa, V3, VOK – 60, VOK – 63 markali oksid karbidli keramikalarning egilishga mustahkamligi δ eg =600...700 MPa. gacha oshdi. Kesuvchi mineral keramikalarni titrashga mustahkam, aniqligi yuqori, yuqori bikrlikka ega bo’lgan yuqori quvvatli dastgohlarda yuqori tezliklarda detallarga ishlov berishda qo’llaniladi.

O’ta qattiq materiallar – bularga olmoslar (tabiiy va sintetik) asosida borning kub nitridi tashkil etgan kompozitsion materiallar kiradi. Olmos – uglerodning modifikatsiyalaridan biri bo’lib, uning kristal panjarasining kub shaklida tuzilganligi uchun olmos tabiatdagi ma’lum bo’lgan barcha minerallardan eng qattiq hisoblanadi va qotishmalarga insbatan qattiqligi 5 marotaba yuqori. Ammo, uning mustahkamligi past. SHuning uchun olmoslarni faqat toza ishlob berishda va kichik kesish kuchlarida qo’llaniladi. Tabiiy olmoslarni A harfi bilan, sintetik olmoslarni esa – AS harflari bilan belgilanadi. Sintetik olmoslarni mayda donali kukun ko’rinishida olinadi va abraziv toshlar, pastalar tayyorlashda qo’llaniladi. Tabiiy olmoslarni asosan asosan tarkibida uglerod va temir bo’lmagan rangli metall va qotishmalarni yupqa yo’nishda qo’llaniladi. Olmoslarning issiqlik o’tkazuvchanligi 700 – 800ºS ga teng (undan yuqori haroratlarda olmos yonib ketadi). Tabiiy olmoslarni issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori, ishqalanish koeffitsienti esa kichik. BORning kub nitridi tabiatda sof holatda uchramaydi, uni sun ь iy yo’l bilan katalizator ishtirokida yuqori bosim va harorat ostida «oq grafit»dan olinadi. Bunda grafitni geksogonal panjarasi, olmosning panjarasiga o’xshash bo’lgan kub panjaraga aylanadi. Borning har bir atomi azotning to’rtta atomlari bilan bog’langan. Qattiqligi bo’yicha Borning kub nitridi olmosdan keyingi o’rinda turadi, ammo issiqlik o’tkazuvchanligi yuqori va 1300...1500ºgacha. Borning kub nitridi ham olmos kabi o’ta mo’rt va egilishga mustahkamligi past. Yuqorida ko’rib o’tilgan asbobsozlik materialarining ikkita asosiy hususiyatlari bo’yicha solishtirish 1-jadvalda keltirilgan va ularni qo’llash sohalari 6-rasmda keltirilgan. 1-jadval Asbobsozlik materiallarining hususiyatlari Asbobsozlik materiallari Issiqlik o’tkazuvchanligi, ºS Egilishga mustahkamlik chegarasi, δ eg , MPa

Uglerodli po’latlar Past legirlangan asbobsozlik po’latlari Tez kesar po’latlar Qattiq qotishmalar Mineral keramika Olmoslar Borning kub nitridi 200...250 250...300 600...650 800...900 1100...1200 700...800 1300...1500 1900...2000 2000...2500 2500...3400 900...2000 325...700 210...400 400...1500 Asbobsozlik materiallarini tig’li kesuvchi asboblarni tayyorlashda qo’llanuvchanligi quyidagicha: 60...70% – tez kesar po’latlar; 20...30% – qattiq qotishmalar; 5...10% – qolgan materiallar. 6-rasm. Kesish tezligi V va uzatish S bo’yicha kesuvchi materiallarni qo’llanish sohalari: 1 – tez kesar po’lat; 2 – qattiq qotishmalar;

3 – qoplamali qattiq qotishmalar; 4 – nitridli keramika; 5 – qora keramika (kermetlar); 6 – oksidli (oq) keramika; 7 – borning kub nitridi. Abraziv kesuvchi asboblar uchun materiallar . Abraziv asboblar o’zining yuqori unumdorligi, yuqori aniqligi va yuza g’adirbudirligining kichikligi uchun ishlab chiqarishning turli sohalarida ko’plab qo’llaniladi. Ular yordamida qiyin ishlanuvchan, o’ta qattiq materiallar va qattiq qotishmalarga ham ishlov beriladi. Abraziv asboblar donachalar va kukun ko’rinishida ishlab chiqariladigan yuqori qattiqlik, mustahkamlik va issiqlik va yeyilishga bardoshli abraziv materiallardan tashkil topgan. Abraziv materiallar tabiiy va sun ь iy turlariga bo’linadi. Sun ь iy abraziv materiallar o’zining tarkibining bir hilligi, boshqa qo’shilmalarning yo’qligi uchun abraziv kesuvchi asboblar ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Suniy abraziv materiallarga elektrokorund, kremniy karbidlari, bor karbidlari, olmoslar va elbor kiradi. Elektrokorundlar tarkibida alyuminiy okisi bo’lgan boksit yoki loytuproqni (glinozem)elektrpechlarida suyultirish yo’li bilan olinadi. Tarkibidagi korundni miqdorga qarab (% da) elektrokorundlar quyidagi turlarga bo’linadi: • 13A...16A markali normal elektrokorund tarkibida 93...96,5% korund mavjud bo’lib, yuqori mustahkamlik va qovushqoqlikka (vyazkost) ega, turli metallarga toza va chkunish ishlov berish va shilish jarayonlarida qo’llaniladi; • 22A...25A markali oq elektrokorund tarkibida 96...99% korund mavjud bo’lib, abraziv asboblarni barcha turlarini tayyorlashda hamda mikrokukunlar (erkin abraziv bilan ishlov berish uchun) tayyorlashda qo’llaniladi; • 33A, 34A markali xromli elektrokorund, 37A markali titanli elektrokorund va 91A...94A markali xromtitanli elektrokorundlar 95...98% xrom va titan qo’shilgan korunddan iborat bo’lib, bu uning abraziv xossalarini

yaxshilaydi. Legirlangan elektrokorundlarni barcha turdagi abraziv asboblarni tayyorlashda qo’llaniladi va oddiy elektroko-rundlarga nisbatan konstruktsion va uglerodli po’latlarga ishlov berishda mehnat unumdorligini oshiradi. • 38A markali tsirkonli elektrokorundlar 70...80% korund va tsirkoniy oksididan tashkil topgan. Elektrokorundli jilvir toshlarga nisbatan tsirkonli elektrokorundlar yuqori kesish rejimlarida ishlash qobiliyatiga ega. • 43A...45A markali monokorundlar 98% korunddan iborat va yuqori mexanik hamda kesish hususiyatlarigaega bo’lib, qiyin ishlov beriluvchi po’lat va qotishmalarga ishlov beruvchi barcha turdagi abraziv asboblarnitayyorlashda qo’llaniladi. Kremniy karbidli kremnezem va tarkibida uglerodning miqdori yuqori bo’lgan (koks, antratsit va x.k) materiallarni suyultirish yo’li bilan olinadi. Tarkibi va rangi bo’yicha zangori kremniy tarkibi ( SiS≤97% ) va qora kremniy karbidi ( SiS≤95% ) turlariga bo’linadi • 62S...64S markali zangori kremniy karbidi yuqori qattiqlik va abraziv hossalarga ega bo’lib, qovushqoqligi past. Ularni jilvirtosh, brusok, abraziv jilvir qog’oz, pasta ko’rinishida tayyorlanib qattiq qotishmalarga (plastmasa, tosh, marmar va boshq.) ishlov berishda qo’llaniladi. • 52S...54S markali qora kremniy karbidi yuqori mo’rtlikka ega bo’lib ularni cho’yan, rangli metall, nometall mo’rt materiallardan tayyorlangan zagotovkalarga ishllov berishda qo’llaniladi. Sintetik olmosni 0,1...3000 mkm o’lchamli donachalar ko’rinishida ishlab chiqariladi va ularni jilvir tosh, pasta, brusoklarni tayyorlashda hamda jilvirtoshlarni charxlash uchun rolik va qalamcha shaklida ishlab chiqariladi. Qattiq qotishmalarga jilvirash, kesish, yetiltirsh usullari bilan ishlov berishda AS2...AS6, AS15, AS20, AS32, AS50 markali kristal olmoslar yoki ARK4, ARK3 markali volfram va kremniy karbiddali bilan qoplangan yarim kristalli olmoslar qo’llaniladi. ASM va ASN normal va yuqori kesish hususiyatli mikrokukunlarni barcha turdagi abraziv asboblarni tayyorlashda hamda pasta ko’rinishida etiltirish jarayonlarida qo’llaniladi.

Elbor (borning kub nitridi) ni legirlangan va toblangan po’latdan tayyorlanadigan detallarga ishlov berishda qo’llaniladi. Elborlarning quyidagi markalari ishlab chiqariladi: PO –oddiy, LP – kuchli va LKV –yuqori mexanik hususiyatli; LD –yarim kristalli; LOM va LOS –kremniy va uglerodli qoplama bilan qoplangan. Elbordan kesuvchi asboblarning barcha turi tayyorlanadi.

Nazorat savollari 1. Kesuvchi asboblarning asosiy qismlari va konstruktiv elementlarini gapiring. 2. Kesuvchi ponani tushuntiring. 3. Kesuvchi jism haqida nimalarni bilasiz? 4. Kesuvchi qirralar vazifasi bo’yicha necha hil bo’ladi? 5. Kesuvchi asboblarning ishlash qobiliyatiga ta’sir etuvchi omillarni sanab bering. 6. Kesuvchi qismning oldingi va orqa burchaklari to’g’risida ma’lumot bering. 7. Kesuvchi asboblarni dastgohga mahkamlash usullarin gapiring. 8. Kesuvchi asboblarning quyruq qismi turlarini gapiring. 9. Kesuvchi asboblarni qanday materiallardan tayyorlanadi? 10. Tez kesar po’latlar haqida gapiring. 11. Qattiq qotishmalar haqida nimalarni bilasiz? 12. Kesuvchi mineral keramika va olmoslar haqida nimalarni bilasiz? 13. Abraziv kesuvchi asboblar uchun qanday materiallar qo’llaniladi?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Кожевников Д . В ., Гречишников В . А ., Кирсанов С . В ., Кокарев В . Н ., Схиртладзе А . Г . Режущий инструмент : Учебник для ВУЗов . Под ред. Кирсанова С.В., М.: Машиностроение, 2004. 512 с.: ил. 2. Справочник конструктора-инструментальщика. Под ред. В.А. Гречишникова и С.В. Кирсанова. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:Машиностроение, 2006. 542 с., ил. (Библиотека конструктора). 3. Проектирование фасонного режущего инструмента: Учебное пособие. Сам.гос.тех.ун-т, сост. Ю.И. Иванов. Самара. 2005. 116 с. Допущено УМО АМ в качестве учебного пособия. 4. Справочник конструктора-инструментальщика: Под общ. ред. Баранчикова В.И. - М. :Машиностроение. 1994. 560 с., ил. - (Библиотека конструктора). 5. Металлорежущие инструменты: Учебник для ВУЗов по спец. «Технология машиностроения», «Металлорежущие станки и инструменты» (Сахаров Г.Н., Арбузов О.Б., Боровой Ю.Л. и др.) - М.: Машиностроение, 1989. 328 с., ил. 6. Справочник технолога-машиностроителя. т.1 и т.2. Под ред. Косилова А.Г. и Мещерикова Р.К - Машиностроение, 2002. 495 с., ил. 7. Грановский Г.И., Грановский В.Г. Резание материалов. М. :Высш.шк., 1985. 305 с., ил.

O'xshashlar

Rezba kesuvchi asboblar

Tish kesuvchi asboblar

Abraziv kesuvchi asboblar

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari

Dastgoh moslamalari va yordamchi asboblar