Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari - Mashinasozlik - Referatlar

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

25.013671875 KB

Ko'chirib olish

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini loyihalash asoslari Reja: 1. Dastlabki ma’lumotlar va texnologik jarayonlarni ishlab chiqish tartibi 2. Texnologik jarayon variantlarining texnik-iqtisodiy tahlili 3. Texnologik jarayonlarni namunalashtirish 4. Texnologik jarayonlarni loyihalashni avtomatlashtirish

1. Dastlabki ma’lumotlar va texnologik jarayonlarni ishlab chiqish tartibi Zagotovkalarga kesib ishlov berishning texnologik jarayonlarini ishlab chiqish kompleks masala bo‘lib, uni muayyan sharoitlarda hal qilish uchun zagotovkani tayyor detalga aylantirishning optimal variantini topish lozim, ayni paytda texnik talablarga javob beradigan sifat va aniqlik bajarilishi zarur. Buning uchun quyidagi dastlabki ma’lumotlar va materiallar kerak: detalning ishchi chizmasi va shu detal ishtirok etgan yig‘ma birlikning chizmasi; zagotovkaning ishchi chizmasi, detallarni tayyorlash dasturi; ishlab chiqilgan texnologik jarayonni bajarish sharoitlari (mavjud korxona, istiqbol va sh.k.); kesuv va o‘lchov asboblariga taalluqli GOST lar va normallar; moslamalarning normallari va albomlari; uskunalarning texnologik tavsiflari; me’yorlar, qo‘llanmalar va yo‘riqnomalar (qo‘shimcha qatlamlarni hisoblash, kesish sharoitlarini tanlash va sh.k.). Detalni yasash texnologik jarayoni ma’lum bir tartibda ishlab chiqiladi. Detalning ishchi chizmasini va detal ishtirok etgan yig ‘ ma birlikning umumiy chizmasini o ‘ rganish va tanqidiy tahlil qilish bilan texnologik jarayonni ishlab chiqish boshlanadi. Detalning vazifalari va ish sharoitlari ham o‘rganiladi. Xatolar va kamchiliklar (o‘lchamlarni va aniqlikni noto‘g‘ri ko‘rsatish, g‘adir-budurlik, shakllar va yuzalar bo‘yicha noto‘g‘ri talablar va sh.k.) topilsa, darhol to‘g‘rilash kerak. Zagotovka yasash usulini tayyorlov sexining (quyish, ta’mirlash va b.) texnologi belgilaydi. U zagotovka materialiga, miqdoriga binoan ish tutadi. Mexanik ishlov texnologiyasining variantini tanlash va tuzish zagotovka turiga bog‘liq. Texnologik jarayon xomaki, nozik va pardoz amallarga bo ‘ linadi. Amallar shunday shakllanadiki, natijada har birining qiyinligi mahsulotni chiqarish taktiga (oqimli qatorda mahsulotni tayyorlab chiqarish vaqti) teng yoki karrali nisbatda bo ‘ lsin. Uskunalardan foydalanish koeffitsient oshirish maqsadida amalning stanok vaqti (ñòàíêîeìêîñòü — stanokning amaliy yoki

hisobiy bandligi) chiqarish taktiga teng yoki karrali nisbatda bo‘lishiga intilish lozim. Texnologik jarayon bir yoki ko‘p o‘tuvli va ko‘p vaziyatli (pozitsiyali) amallardan tashkil topadi. Bir o‘tuvli amalda bir yoki bir nechta bir xil kesuvchi asbob bilan ishlov beriladi. Masalan, bir teshikni birvarakayiga ikki tomondan parmalash, valning silindr yuzasini bir nechta keskich bilan qirish, bir dasta valning ko‘ndalang yuzini frezalash bir o‘tuvli amalga misol bo‘ladi. Ko‘p o‘tuvli amalda bir yoki bir nechta detalning ko‘p yuzasiga bir yoki bir nechta asbob bilan yoinki bir nechta detalga turli asboblar bilan (tokarlik- revolver stanoklarda ishlov, gidronusxa ko‘chiruvchi yarim avtomatlarda kesish va sh.k.) ishlov beriladi. Ko‘p pozitsiyali yoki agregatli stanoklarga asoslangan ko‘p vaziyatli amallar ham shunga kiradi. Amallarni shakllantirishda bir yo‘la ko‘p stanokni boshqarish yoki kasb o‘rindoshligi imkoniyatini ham ko‘zlash muhim. Yuqori unumli stanoklarni (yarim avtomatlar, avtomatlar, avtomatik qatorlar) shunday tanlash kerakki, ular amallarni bir joyda jamlashga, vaziyat va o‘tishlarni bir vaqtda bajarishga imkoniyat yaratsin. Yupqa qatlamni olish bilan bog‘liq bo‘lgan xomaki ishlov yuqori aniqligi bo‘lmasa ham katta unumdorlikni ta’minlaydigan stanoklarda bajarish kerak. Nozik ishlov beradigan amallar yuqori aniqlikni ta’minlaydigan stanoklarda, pardozlash amallari pretsizion (yuqori darajada aniqlik beradigan) stanoklarda bajariladi. Texnologik jarayonning tarkibiga mavjud korxonadagi sharoitlar va yangidan loyihalanayotgan zavoddagi bo‘lajak sharoitlar jiddiy ta’sir o‘tkazadi. Mavjud korx onada ishsiz turgan yoki qo ‘ shimcha ish berish mumkin bo ‘ lgan uskunalar ham texnologik jarayonni shakllantiradi. Bu holda jarayonni ko‘p miqdordagi detallarga loyihalash uskunalar sonini mahsulot chiqarish koeffitsientiga oddiygina ko‘paytirishdan iborat bo‘lib qolmasdan, texnologik va tashkiliy yechimlar hisobiga amalga oshirilishi zarur. Yangi qurilayotgan zavod uchun texnologik jarayon ishlab chiqishda uskunalar detallarni arzon tayyorlash nuqtayi nazaridan tanlanadi.

Shunday qilib, texnologik amalni loyihalashda quyidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak: zagotovkaga ishlov berish yo ‘ nalishi (marshruti), uni asoslash va qotirish sxemasi, ko ‘ rilayotgan texnologik amal ta’minlaydigan ishlov aniqligi va yuza g ‘ adir-budurligi, oldingi amallarda erishilgan aniqliklar va g ‘ adirbudurliklar, qo ‘ yimlar. Agar texnologik amal oqimli qatorga mo‘ljallanayotgan bo‘lsa, yuqoridagilardan tashqari, ishning sur’atini ham oldindan bilish kerak. Yo‘nalish yordamida ilgaridan belgilangan amal oydinlashtiriladi: o‘tishlarning navbatlari va ustma-ust tushish imkoniyatlari tayinlanadi, uskunalar va jihozlar uzil-kesil tanlanadi, kesish rejimi va vaqt me’yori hisoblanadi, sozlash o‘lchamlari tayinlanadi va sozlash sxemasi tuziladi. Texnologik amalning ehtimoliy ikki-uch varianti loyihalashning texnik iqtisodiy tamoyiliga rioya qilingan holda unumdorlik va tannarx bo‘yicha taqqoslanadi. Loyihalashda bitta detalga ketadigan vaqtni qisqartirishga harakat qilish lozim. Oqimli qatordan foydalanilganda bu vaqtni qator unumdorligi bilan muvofiqlashtirish kerak. Vaqt me’yorini qisqartirish uchun bir nechta texnologik o‘tishlarni bir vaqtda bajarish lozim. Asosiy vaqt yuqori unumli va aralash asboblarni qo‘llash, kesish rejimini oshirib, ishlov qatlamini kamaytirish, texnologik o‘tishlar sonini va asbobning ishchi yurishini qisqartirish hisobiga kamayadi. Yordamchi vaqtni zagotovkani o‘rnatish va yechish, yordamchi yurishlar vaqti hisobiga kamaytirish mumkin. Buning uchun tezkor moslamalardan foydalanish kerak. Texnologik amallarni loyihalash kesish rejimlarini, SMAD tizimining bikirligini hisobga olgan holda kutilayotgan ishlov aniqligini, ishchi va yordamchi yurishlarni va shu kabilarni hisoblash bilan bir vaqtda bajariladi. Kesish rejimi ishlangan yuzaning aniqligi va sifatiga, ish unumi va tannarxiga jiddiy ta’sir etadi. Bir asbobli ishlovda kesish rejimlarini belgilashning tartibi quyidagicha: avval kesish qalinligi, keyin asbobning surilishi va undan so ‘ ng kesish tezligi aniqlanadi. Qalinlik ishlov qatlamiga va uni ish bajaradigan bir yurishda olib tashlash imkoniyatiga qarab aniqlanadi.

Agar ishlov avvaldan sozlab qo‘yilgan stanokda bajarilsa, kesish qalinligi ham ilgaridan hisoblab qo‘yilgan ishlov qalinligi bilan aniqlanadi. Ishlov bir necha marta yurishda bajarilsa, kesish qalinligi eng yuqori miqdorda olinib, ish bajariladigan yurishlar soni kamaytiriladi. Berilgan aniqlik va yuza g‘adir- budurligini ta’minlash maqsadida ish bajariladigan yurishlarning so‘ngilarida kesish qalinligi kamaytiriladi. Kesuvchi asbobning surilishi eng katta miqdorda olinadi. Xomaki ishlovda texnologik tizimning eng bo‘sh qismi (zagotovka kesuvchi asbob, stanokning biror elementi) cheklovchi omil bo‘ladi. Tozalash va pardozlash ishlovlarida surilish yuza aniqligi va g‘adir-budurligiga bo‘lgan talabga binoan belgilanadi. U mavjud me’yorlarga qarab hisoblanadi va tanlanadi, lekin stanokning pasport ko‘rsatkichlari bilan kelishtirilgan bo‘lishi shart. Kesish qalinligi va surilish tanlangandan so‘ng, kesish kuchining tangensli tashkil etuvchisi va kesish momenti, so‘ngra stanokni siqish kuchi (bunisi moslama konstruksiyasini ishlab chiqishga kerak) zaruriy va sarflanadigan quvvat hisoblanadi. Siquv kuchini hisoblayotganda kesish qalinligining eng yuqori chegarasi, sarflanadigan quvvat hisoblanayotganda — oraliq qo‘yimning o‘rtacha qiymati bo‘yicha hisoblangan kesish qalinligi (bir to‘p zagotovkaga ishlov berishda shunisi ma’qul) olinadi. Kesish tezligi ushbu texnologik o‘tishning bajarilish sharoitini hisobga olgan holda, formulalar bo‘yicha hisoblanadi yoki me’yorlardan olinadi. Odatda, bu tezlikni hisoblashda kesuvchi asbobning chidamliligiga qaraladi: V = C v /Ò m B u y e r d a: C v — ishlovning muayyan sharoitlariga, kesish qalinligiga, suri lish va zagotovka materialiga bog‘liq bo‘lgan doimiy son; T — kesuvchi asbobning chidamliligi, min; m — nisbiy chidamlilik ko‘rsatkichi (m<1). Kesish tezligi hisoblangach shpindel aylanishining chastotasi (yoki stolning, sirpangichning ikkilangan yurishlari soni) aniqlanadi. Hamma raqamlar stanokning pasport ko‘rsatkichlari bilan solishtiriladi va zarurat bo‘lsa, hisoblarga tuzatish kiritiladi.

Ko‘p asbobli ishlov uchun kesish rejimini aniqlashning xususiyati shundaki, hamma asboblar berilgan texnologik amal ko‘zlagan tartibda ishlashini ta’minlash zarur. Bunda shu amalni bajaruvchi uskunalarning xususiyatini e’tiborga olish kerak. Masalan, tokar-revolver stanoklarda, ko‘p keskichli tokarlik yarim avtomatlarda, kesib kengaytiradigan stanoklarda bitta yoki bir nechta blokka (support, tutqich, borshtanga) kesuvchi asboblar to‘plamini o‘rnatib qo‘yib ishlov beriladigan holatlar bo‘ladi. Har bir blokdagi asboblarning surilishi bir xil, tezligi esa zagotovkaning o‘lchamiga qarab har xil bo‘ladi. Kesish qalinligi va surilish bir asbob bilan ishlangandagi kabi qabul qilinadi. Kesuvchi asboblar bloki uchun surilish stanokning imkoniyatiga yoki ishlanayotg an zagotovkaning qattiqligiga qarab eng kam miqdorda belgilanadi. Nozik ishlov berishda surilish yuza g‘adir-budurligi talabiga binoan chegaralanadi. Zagotovkaning eng katta diametri va eng katta uzunligiga ishlov beradigan kesuvc hi asbob chegaralovchi hisoblanadi. Tanlangan surilish stanokning pasport ko‘rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Chegaralovchi asboblar uchun kesish vaqtining koeffitsienti aniqlanadi: l = l ks/ l i.yur B u y e r d a: l ks — muayyan asbobning kesish yo‘li: l i.yur — asboblar bloki ning ish bajaradigan yurish yo‘li. Sozlovdagi har bir asbobning chidamliligi (kesish kuchi) shunga mo‘ljallanadi: Ò = Ò m l B u y e r d a: T m — muayyan sozlovdagi chegaralovchi kesuv asboblar bir xil ishlagan sharoitdagi shartli-iqtisodiy chidamlilik, min. T m ning qiymati me’yoriy jadvallardan olinadi. Ular ishlanayotgan zagotovka materiali va kesuv asbobini, sozlovdagi asboblar sonini, ularning turi va o‘lchamini hisobga oladi. Mo‘ljallangan chegaralovchi kesuv asboblarining chidamliligi bo‘yicha me’yorlarga qarab kesish tezliklari — V aniqlanadi; ularning eng kichigi chegaralovchi asbobga taalluqli bo‘ladi. Shu tezlik bo‘ycha

shpindelning aylanish chastotasi — n hisoblanadi va stanokning pasport ko‘rsatkichiga qarab tuzatiladi. So‘ngra kesish momenti va quvvati hisoblanadi. Ular ham stanokning pasport ko‘rsatkichlari bilan shpindelning mazkur aylanish chastotasiga mos holda taqqoslanadi va zarur bo‘lsa, tuzatish kiritiladi. Buning uchun surilish va kesish tezligi o‘zgartiriladi. Ko‘p shpindelli parmalovchi, kesib kengaytiruvchi, uzunasiga frezalovchi stanoklarda blok yoki kallakka o‘rnatilgan kesuv asboblari to‘plami turli tezlik bilan, lekin bir xil surilish (minutli) bilan ishlaydi. Har bir asbobning ishlashi, ishlov beriladigan yuzaning o‘lchamiga bog‘liq holda turlicha davom etishi mumkin. Bu holda sozl ovdagi har bir asbob uchun kesish qalinligi tayinlanadi, shundan so‘ng me’yorlarga qarab surilish — shpindelning bir aylanishida keskich o‘tadigan yo‘l — S o tanlanadi. Keyin kesish tezligi bo‘yicha chegaralovchi asboblar va ularga qarab amaldagi chega ralovchi kesuv asbobining shartli-iqtisodiy chidamliligi aniqlanadi. Shartli-iqtisodiy chidamlilikning me’yorlaridan foydalanib, sozlovdagi hamma asboblar uchun kesish tezligi topiladi. Razvyortka turidagi toza ishlov beradigan asboblar uchun kesish tezligini chidamlilik bo‘yicha emas, balki ishlanadigan yuzaning aniqligi va sifatiga qarab belgilanadi. Keyin asboblar o‘rnatilgan shpindellarning aylanish chastotasi — n a va kesuvchi asbobning bir minutdagi siljishi aniqlanadi: Sm = Sona S m ning eng kichik qiymati ko‘p shpindelli kallak uchun qabul qilinadi, shundan so‘ng asbob shpindellarining aylanish chastotasiga tuzatish kiritiladi: naò = Sm/Son Shunga qarab amaldagi kesish tezligi hisoblanadi: J à = pdn àò /1000 Tayinlangan kesish rejimlari umumiy bo‘ylama kuchi (îñåâàÿ ñèëà)ni, kesish momenti va quvvatini aniqlash imkonini beradi. Bu raqamlarga asosan kesish rejimlariga, stanokning pasport ko‘rsatkichlariga taqqoslab, tuzatish kiritiladi.

Avtomat qatorlar va agregat stanoklar uchun kesish tezligi shunday belgilanadiki, asboblarning chidamliligi ish smenasining yarmidan kam bo‘lmasin. O‘tmaslashib qolgan asboblar tushlik vaqtida va smenalar o‘rtasida uskunalarni to‘xtatib qo‘ymay almashtiriladi; kam ishlaydigan asboblar smenalar oralig‘ida yoki bir necha smenadan so‘ng almashtiriladi. Asbobni almashtirish — majburiy, uning yeyilishiga qaralmaydi. Ishlab chiqilgan texnologik jarayon texnologik hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Texnologik hujjatlarning yagona tizimida (EÑTÄ — åäèíàÿ ñèñòåìà òåõíîëîãè÷åñêîé äîêóìåíòàöèè) shunday hujjatlarning to ‘ plami ko ‘ zda tutilgan. Ulardan asosiylari: yo ‘ nalish xaritasi (ìàðøðóòíàÿ êàðòà) va texnologik jarayon xaritasi. Yo‘nalish xaritasida buyumni tayyorlash yoki ta’mirlash texnologik jarayoni (nazorat va uzatishlar bilan birga) aks ettiriladi. Unda hamma amallar texnologik ketma-ketlikda, uskunalarni, jihozlarni, material va mehnat me’yorlari belgilangan shaklda ko‘rsatiladi. Texnologik jarayon xaritasida ham yo‘nalish xaritasidagi singari, buyumni yasash va ta’mirlash (nazorat va uzatishlar bilan birga) texnologik jarayoni yozib qo‘yiladi, lekin bu yerda yo‘nalish xaritasidan farqli o‘laroq, bitta sexda, texnologik ketma-ketlikda bajarilayotgan bir xil ishning amallari, texnologik jihozlar, materiallar va mehnat me’yorlari ko‘rsatiladi. Texnologik hujjatlar to ‘ plamiga amallar xaritasi, eskizlar kartasi, texnologik ko ‘ rsatmalar, detallar (yig ‘ ma birliklar) qaydnomasi (âåäîìîñòü) va boshqa hujjatlar ham kiradi. Amallar xaritasida bitta amalga tegishli o‘tishlar, ishlov rejimlari va texnologik jihozlar ko‘rsatiladi. Guruhli (seriyali) va yalpi ishlab chiqarishda bunday xaritalar har bir amal uchun tuziladi va yo‘nalish xaritasi bilan to‘ldiriladi. Amallar dasturli boshqariladigan stanoklarda bajarilsa, hisob- texnologik xarita tuziladi. Unda kesuvc hi asbobning harakat trayektoriyasi va ishning elementlari ko‘rsatiladiki, shularga qarab stanokni boshqaruvchi dastur (programma) tuziladi.

Eskizlar xaritasida mahsulotni yasash yoki ta’mirlash bo‘yicha texnologik jarayonni, amal yoki o‘tishni bajarish uchun zarur bo‘lgan eskizlar, sxemalar va jadvallar beriladi. Kesib ishlash uchun bu xaritalar sozlov eskizlari ko‘rinishida beriladi (zagotovkani o‘rnatish sxemasi, olingan o‘lcham qo‘yimlari va yuzalar g‘adir-budurligi). Jadvallar va sxemalar eskiz xaritaning bo‘sh joyida, tasvirning o‘ng tomonida yoki pastida beriladi. To‘plovchi (komplektlovchi) xaritada yig‘ma buyum to‘plamiga kiradigan detallar, yig‘ma birliklar va materiallar haqida ma’lumotlar beriladi. Texnologik ko‘rsatma (èíñòðóêöèÿ)da ish usullari yoki detal yasash texnologik jarayonlari (shu jumladan, nazorat) texnika vositalarini ishlatish tartiblari va sh.k. yozib qo‘yiladi. Texnologik hujjatlardagi ko‘rsatmalarga qat’iy rioya qilish korxonadagi texnologik intizomni va sifatli mahsulotni ta’minlaydi. Texnologik jarayonni loyihalash bilan birga maxsus uskunalarni, ishchi va nazorat moslamalarini, kesuv va o‘lchov asboblarini konstruksiyalash bo‘yicha texnik topshiriq ham ishlab chiqiladi. 2. Texnologik jarayon variantlarining texnik-iqtisodiy tahlili Kesib ishlash texnologik jarayoni ikki-uch variantda bajariladi. Eng samarali variant texnik-iqtisodiy tahlil yo‘li bilan tanlanadi. Amal texnologik jarayonning asosiy hisoblash elementi hisoblanadi. Amalni bajarish uchun sarflanadigan vaqt (vaqt me’yori) muayyan sharoit uchun shu amalni qo‘llash mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Vaqt me’yori — t 1 (bitta detal uchun) quyidagicha aniqlanadi: ti = tà.t + tyo + tt.x + tt B u y e r d a: t à.t — asosiy texnologik vaqt; t yo — yordamchi vaqt; t t.x — ish joyiga texnik va tashkiliy xizmat ko‘rsatish vaqti; t t — ishchining tanaffuslari va tabiiy ehtiyojlari uchun vaqt. Asosiy texnologik vaqt:

tà.t = Lhi/S B u y e r d a: L h — hisobiy ishlov uzunligi (kesish uzunligi, asbobning me’yordan ortiq yurgan yo‘li); S — surilish, mm/min ; i — asbob bilan yurib o‘tish soni. Ish joyiga texnik va tashkiliy xizmat ko‘rsatish vaqti (stanokni moylash va tozalash, stanokdan qirindilarni tushirish va sh.k.) tezkor (operativ) vaqtga nisbatan foizlar bilan me’yorlanadi: tîp = t à.t + t yo Dam olish tanaffuslari ham tezkor vaqtga nisbatan foiz bilan tayinlanadi. Shularni hisobga olgan holda vaqt me’yorini quyidagicha yozish mumkin: t 1 = (t à.t + t yo ) [1 + (t t.õ + t t )/100] Vaqt me’yoriga teskari kattalik mahsulot me’yori (vaqt birligida dona bilan o‘lchanadi) deyiladi: Q = 1/t 1 Bir smenadagi mahsulot miqdori: Qsm = 60 Tsm/t1 B u y e r d a: T sm — ish smenasining davomiyligi, soat. Vaqt va mahsulot me’yorlari stanok amallarining asosiy mezoni bo‘lib xizmat qiladi va ish unumdorligini belgilaydi. Amallarning turli variantlari uchun vaqt me’yori — t 1 ni aniqlab, ularni unumdorlik bo‘yicha taqqoslash mumkin. Detallarni guruh-guruh (partiya) qilib, ishlov berish sharoitlarida (amallarning davriy qaytarilib turishi, qayta sozlanadigan guruh stanoklar qatorida ishlash) tayyorl ov-yakuniy ishlar (ish va chizmalar bilan tanishuv, uskunani tayyorlash va sozl ash va sh.k.) vaqti — T t-yak ni ham hisobga olish zarur. Berilgan guruh (to‘p) detallarning vaqt me’yori — T gur . Ògur= t1n +Òt-yak B u y e r d a: t1 — vaqt me’yori; n — guruhdagi detallar soni; Tt-yak — tayyor lov -yakuniy vaqt (guruhning katta-kichikligiga bog‘liq emas). Vaqt me’yori bo‘yicha asosiy vaqt koeffitsientini aniqlash mumkin:

h = tà.t/t1 Bu koeffitsient o‘xshash amallar variantlarini taqqoslashda xizmat qilishi mumkin. Turli usullarni baholash uchun uni qo‘llab bo‘lmaydi. Masalan, sidirish (ïðîòÿãèâàíèå) yuqori unumli usul hisoblanadi, h koeffitsient esa teshiklarni sidirishda razvyortkaga qaraganda kichik. Bu — sidirishda asosiy vaqtning kichikligi bilan izohlanadi. Detal yasash jarayonini, zagotovka yasash usulini hisobga olgan holda, yaxlit tavsiflash uchun materiallardan foydalanish koeffitsientini qo‘llash mumkin: h m = r/Ð B u y e r d a: r — tayyor detal massasi; P — zagotovka massasi. Materiallardan foydalanish koeffitsienti haqida bir nechta amaliy ma’lumot keltiramiz. Metall modellar bo‘yicha mashina yordamida formalangan tuproq qolip larga cho‘yan quyish: korpus detallarida h m =0,8 ÷ 0,9; tiqin va gilzalarda h m =0,5 ÷ 0,6; o‘rtacha kattalikdagi shkivlar va maxoviklarda h m =0,7 ÷ 0,9. Bolg‘alash stanoklarida shtamplash: richaglar va vilkalarda h m =0,80 ÷ 0,9; flanesli vallar va pog‘onali vallarda h m =0,70 ÷ 0,8; tishiga ishlov beriladigan g‘ildiraklarda h m =0,35 ÷ 0,5. Uskuna tanlash mezoni uning ish bilan yuklanishidir. Yuklanish koeffitsienti: h m = Î h /Î q B u y e r d a: Î h /Î q — amal uchun stanoklar soni: hisoblab topilgani va qa bul qilingani. Stanoklarning hisobiy soni quyidagicha topiladi: Îh = tbt/tq t q = F/N B u y e r d a: t bt — amalning vaqt me’yori; t — qatorning ish tempi; F — uskunaning yillik ish vaqti fondi; N — yillik detallar soni. Yuklanish koeffitsientini boshqacha yozish mumkin: hyu = tbtN/FOq Qatorning yuklanish koeffitsienti:

m 1 hq.yu = m h Σ q.yu 1 B u y e r d a: m — qatordagi stanoklar soni. Shunday qilib, hq.yu — qatordagi stanoklarning o‘rtacha yuklanish koeffit- 5 sienti hisoblanadi. Oqimli qatorning yuklanish koeffitsienti 0,75—0,8 bo‘lishi kerak. Detallarga mexanik ishlov berish bo‘yicha ishlab chiqilgan texnologik jarayonning variantlarini taqqoslash uchun muhim ko‘rsatkich — har bir amalning vaqt me’yori asosida hisoblangan mehnat sarfi hisoblanadi: m T = Σ t 1 1 B u y e r d a: m a — texnologik jarayondagi amallar soni. Mehnat sarfi texnologik jarayonning har bir variantidagi bevosita mehnat sarfini (çàòðàòû æèâîãî òðóäà) bildiradi, lekin materiallar va ishlab chiqarish vositalaridagi moddiylashgan bilvosita mehnatni hisobga olmaydi. Ikkala turdagi sarfiyotni o‘zida mujassam etuvchi ko‘rsatkich — detalning tannarxi hisoblanadi. Taqqoslab tahlil qilish uchun detalning sex miqyosidagi tannarxini olish mumkin. Detal tannarxini hisoblashda tokarning ish haqi va sex bo‘yicha ustama xarajatlar faqat mexanik ishlov uchun aniqlanadi. Shuning uchun tannarxdagi ish haqi — P m amallar bo‘yicha ish haqlarining yig‘indisidan iborat bo‘ladi: m o P m = Σ t bt Z i i=1 B u y e r d a: t bt — vaqt me’yori (turli amallarda turlicha); Z i — vaqt birligi uchun ish haqi (turli amallarda turlicha).

Har bir stanok uchun ham tannarx kalkulyatsiyasini tuzish zarurati tug‘iladi, shuning uchun sexning ustama xarajatlarini aniqlash murakkab tus oladi. Sexning ustama xarajatlarini tokarlar (stanokda ishlovchilar) ish haqiga mutanosib ravishda hisoblash oson va qulaydir: Ís = (Fyil/Ryil)100% B u y e r d a: F yil — sexning yillik xarajati; R yil — sex ishchilari (tokarlari)ning yillik ish haqi fondi. Sex bo‘yicha tannarx boshqa texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan birga texnologik jarayonning optimal variantini tanlash imkonini beradi. 3. Texnologik jarayonlarni namunalashtirish Turli avtomobil va traktor zavodlarida bir xil yoki shakli va o‘lchamlari bilan bir-biriga yaqin turadigan detallarni yasash uchun har xil texnologik jarayonlarni qo‘llash natijasida bu detallarning qiyinligi ham bir-biridan jiddiy farqlanadi. Buning sabablari — qo‘llanadigan uskunalar, texnologik jihozlar, mahsulot hajmin ing turli-tumanligidadir. Turli-tumanlikni bartaraf etish uchun texnologik jarayonlarni loyihalashga tegishli umumiy tamoyillarni ishlab chiqish, asoslash hamda detallarning turlanishi (klassifikatsiyasi) asosida namunaviy jarayonlarni ishlab chiqish lozim. Umum qabul qilingan klassifikatorga binoan barcha mashinasozlik detallar ikki klassga bo ‘ linadi. Birinchisiga aylanib ishlaydigan detallar (val, vtulkalar, lappaklar, silindrlar va sh.k.), ikkinchisiga — aylanmay ishlaydigan detallar (korpuslar, plitalar, richaglar va sh.k.) kiradi. Har qaysi klass o‘z navbatida, detalning konstruktiv xususiyatiga qarab yana uch marta bo‘linadi (ïîäêëàññ, ãðóïïà, ïîäãðóïïà). Texnologik jarayonlarni namunalashtirish deganda, muayyan klassdagi hamma detallarni tayyorlashga oid bo ‘ lgan jarayonlarni yaratish tushuniladi. Bu jarayonlar turli ishlab chiqarish sharoitlarida istalgan detalni yasashning optimal texnologik jarayonini ishlab chiqishga asos bo‘lishi ham kerak.

Texnologik jarayonga turli omillar ta’sir o‘tkazadi: detal konstruksiyasi (o‘lchamlar, shakl, ishlov aniqligi), umumiy miqdori va zagotovka yasash usuli. Detalning o‘lchamlari zaruriy uskunalarning tavsifiga va texnologik jarayonga jiddiy ta’sir o‘tkazadi. Detallarning shakli bir xil bo‘lsa ham, o‘lchamlari bilan kesk in farq qilsa, texnologik jarayonlar bir-biriga o‘xshamaydi (masalan, dvigatelning tirsakli vali bilan kompressorning xuddi shunday vali). Dvigatel valining o‘zak (êîðåííîé) va shatunli bo‘yni yirik maxsus va ixtisoslashtirilgan tokarlik stanogida yo‘niladi, kompressor valining bo‘yinlari esa oddiy tokarlik yoki ko‘p keskichli stanokda, moslamalar yordamida yo‘niladi. Korpusli detallar (silindrlar bloki, suv nasosi korpusi va sh.k.) ham turli uskunalarda baja- riladi. Oqimli ishlab chiqarish sharoitlarida turli oqimli qatorlar (yakka, juftlangan, guruh) bir xil o‘lchamli va bir klass, bir-birinikiga o‘xshagan texnologik jarayonga ega bo‘lgan detallar uchun yaratiladi. Detalning shakli ko‘p jihatdan uni yasash jarayonini aniqlab beradi. Ba’zi hollarda turli shakldagi detallar o‘xshash texnologik jarayonlar bilan yasalishi mumkin. Masalan, pog‘onali val va chorbarmoq (êðåñòîâèíà) tashqi ko‘rinishdan keskin farq qiladi, lekin ularning o‘rnatuv asosi va amallar ketma- ketligi bir xil. Pog‘onali valning yon qirrasini, chorbarmoqning sapfasini frezalab, markaz chuqurchasi ochib olingach, valning ikki tomoni, chorbarmoqning sapfasi xomaki va tozalab qiriladi. Pardozlash amali ikkala detal uchun ham silliqlash bo‘lib, valni ikkita markaz orasiga siqib qo‘yilgan holda, chorbarmoqni — patronga qisgan holda bajariladi. O‘xshash texnologik jarayonlar korpuslarda, kronshteynlarda, ustunlarda ham bor. Ishlov aniqligi ham detal yasashning texnologik jarayoniga ta’sir etadi. Detal yuzasining yuqori darajada aniqligi qo ‘ shimcha pardozlash amallari hisobiga ta’minlanadi. Bu qo‘shimcha amallar texnologik jarayonga asosiy amallar bajarilishini o‘zgartirmaydigan qilib kiritiladi. Bu, o‘z navbatida, yuqori

aniqlik bilan ishlaydigan stanoklarga zarurat tug‘diradi. Natijada mexanik ishlovning mehnat sarfi ortib ketadi. Tayyorlanadigan detallar miqdori uskunalarni tanlashga va demakki, texnologik jarayonga ta’sir qiladi. Yuqori unumli uskunalar, maxsus avtomatlashtir ilgan moslamalar va qurilmalar, maxsus kesuv va o‘lchov asboblari ko‘p detal tayyorlash imkonini beradi. Zagotovka yasash usuli detalning konstruktiv xususiyatlariga, ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq va kesib ishlash jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ko‘p guruhli (êðóïíîñåðèéíûå) va yalpi ishlab chiqarishda namunalashtirilgan texnologik jarayon tayyorlash uchun qo‘pol zagotovka yasash usullarini (erkin bolg‘alash, qo‘l kuchi bilan quyish va sh.k.) qo‘llash yaramaydi. Chunki kesib ishlashda 2—3 marta ko‘p metall qirindiga chiqib ketadi, ishlar qiyinligi va narxi oshadi. 4. Texnologik jarayonlarni loyihalashni avtomatlashtirish EHM lar yordami bilan katta texnologik masalalarni yechish mumkin. Standart detallarni yasashning namunalashtirilgan texnologik jarayonlarini loyihalash, texnologik loyihalash uchun me’yorlarni ishlab chiqish shular jumlasidan. EHM yordamida zagotovka yasash usulini tanlash, ishlov qatlami va aniqligini, kesish rejimi va vatq me’yorini hisoblash mumkin. Shuning uchun kesib ishlash va yig‘uvga tegishli texnologik jarayonlarni loyihalash asosiy texnologik masalalardan biri hisoblanadi. EHM dan texnologik uskunalar majmuasini avtomat ravishda boshqarish vositasi sifatida foydalanish ham mumkin. EHM yordamida texnologik jarayonlarni loyihalash ishidan oldin loyihalanay otgan jarayonning matematik modelini yozib chiqish kerak. Matematik model analitik yoki tajribaviy ifodalar, jadvallar ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Murakkab hodi salarni aniq matematik formulalar bilan yozib chiqish qiyin, shuning uchun ular taxminiy ifodalar bilan aks ettiriladi. Texnologik loyihalash algoritmini va unga tegishli EHM dasturini dastlabki ko‘rinishda ishlab chiqish eng qiyin masala hisoblanadi. Algoritm bu —

qo‘yilgan masalani yechish uchun ma’lum bir tartibda bajariladigan amallar tizimidir. Dastur — shu algoritmni biror til bilan ifoda etishdir. Uni EHM boshqaruvchi signallarga aylantiradigan buyruqlar majmuasi deb ham tushunish mumkin. Detallar zagotovkasiga ishlov berish texnologik yo‘nalishlari namunalashtirilgan texnologik jarayonlar asosida ishlab chiqiladi. Dastlabki ma’lumotlar sifatida detal konstruksiyasi va uni tayyorlashning texnik shartlari, zagotovka ko‘rinishi, mahsulot hajmi, uskunalar va texnologik jihozlar haqidagi ma’lumotlar ishlatiladi. Bunda detalga umum qabul qilingan klassifikatorga binoan yondoshiladi. EHM ni texnologik jarayonlarni loyihalash uchun qo‘llaganda qiyinlik 10 — 15 marta, tannarx 2—4 marta kamayadi. Detalning umumiy tannarxi 50— 70% kamayadi. Yakka foydalaniladigan zamonaviy kompyuterlardan texnologik jarayonlarni loyihalashda foydalanilsa nafaqat qiyinlik va tannarx kamayadi, balki bo‘lajak detalning yuqori sifatiga va aniqligiga ham hissa qo‘shiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

O'xshashlar

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish

Kesib ishlash aniqligi

Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash

Tuproqqa ishlov berishning texnologik asoslari

Kesib ishlov berish moslamalari