Kesib ishlov berish moslamalari - Mashinasozlik - Referatlar

Kesib ishlov berish moslamalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11109.849609375 KB

Ko'chirib olish

Kesib ishlov berish moslamalari Reja: 2. Texnologik moslamalarning elementlari 3. Maxsus moslamalarning konstruksiyasini yaratish uslubi

1. Moslamalarning vazifasi Mashinasozlikda zagotovkalar stanokka uch usulda o‘rnatiladi: har birining yuzasini tekshirib o ‘ rnatish; belgi chiziqlarini tekshirib o ‘ rnatish; moslamaga o ‘ rnatish. Moslama bu ish quroli bo‘lib, ishlov beriladigan zagotovkani qotirish uchun kerak. Uni qo‘llash quyidagi natijalarni beradi: a) kesib ishlashdan oldin zagotovkaga belgi qo‘yishga va stanokka moslab o‘tirishga hojat qolmaydi; b) xuddi shu sabablarga ko‘ra hamda bir vaqtning o‘zida ishlov berilayotgan zagotovkalar yoki ishlov berayotgan keskichlar miqdoriga yoki kesish sur’atining ortishiga ko‘ra ish unumdorligi oshadi; d) zagotovkaning zaruriy holati avtomat tarzda ta’minlanishi va kesuvchi asbob to‘g‘ri holatda turishi hisobiga ishlov aniqligi yuqori bo‘ladi; e) stanokni qisman yoki butkul avtomatlashtirish hisobiga ko‘p stanokli xizmat ko‘rsatishni tashkil etish mumkin; f) nazorat xarajatlari kamayadi; j) stanokchi ishchilarning mehnati yengillashadi va malakasi pastroq ishchilarni jalb qilish mumkin. Detallarni yasash jarayonida ishlatiladigan moslamalarni ham uch guruhga ajratish mumkin: hammabop, maxsus va yordamchi. Hammabop moslamalar metall kesuvchi turli stanoklarda ishlanadigan, shakli va o‘lchamlari turlicha bo‘lgan zagotovkalarni o‘rnatish va qotirish uchun qo‘llanadi. Bu guruhga stanok tiskisi, aylanadigan stollar, bo‘luvchi qurilmalar, lyunetlar, turli patronlar, planshayba va sh.k. kiradi. Maxsus moslamalar bir xil o‘lchamli zagotovkalarni kesib ishlash bo‘yicha muayyan texnologik amallarni bajarish uchun qo‘llanadi. Ular boshqa amallarga qo‘llanmaydi. Yangi mashinalarni o‘zlashtirish va chiqarish maxsus moslamalarni loyihalashtirishni talab etadi. Avtomat qatorlarda yo‘ldosh moslamalar ishlatiladi. Ularni qo‘llash ishlov aniqligini birmuncha tushiradi, chunki o‘rnatuvda qo‘shimcha xatoliklar ro‘y beradi. Biroq bir joyda muqim ishlatiladigan moslamalarning o‘rniga yo‘ldosh moslamalarni qo‘llash detalning konstruktiv xususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, ishlov berilayotgan zagotovkaning quruq o‘zini trasportyor yoki boshqa vosita yordamida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish va detalni muqim moslamalar

bilan o‘rnatib aniq ishlov berish mumkin bo‘lmaganda yo‘ldosh moslamalarga zarurat tug‘iladi. Yo‘ldosh moslamalarni avtomat qatorda qo‘llashning kamchiligi orasiga to‘plagich (íàêîïèòåëü) qo‘yishning imkoni yo‘qligini ko‘rsatish mumkin. Yordamchi moslamalar kesuvchi asbobni texnologik uskuna (stanok)ga o‘rnatish uchun xizmat qiladi. Moslama ishlab chiqarishning turi va ko‘lamiga, zagotovka shakliga, o‘lchamlarning aniqligiga va detal yasashning texnologik sharoitlariga bog‘liq holda tanlanadi. Yakka tartibli va kam guruhli ishlab chiqarishga metall kesuvchi stanokning texnologik imkoniyatlarini oshiruvchi hammabop moslamalardan foydalanish xos. Yalpi va ko‘p guruhli ishlab chiqarishda maxsus moslamalar ishlatiladi. Ular ishlovning berilgan barqaror aniqligini ta’minlaydi, zagotovkani ishlovga tez va soz o‘rnatishga yordam beradi, texnologik amallarni bajarish uchun ajratilgan vaqtga qat’iy rioya qilish imkonini beradi. Zagotovkani o‘rnatish va qotirishga mo‘ljallangan moslamalar texnologik moslama hisoblanadi. 2. Texnologik moslamalarning elementlari Texnologik moslamalarning asosiy elementlari va qurilmalari quyidagilar: tayanchlar (o‘rnatuvchi elementlar), siquvchi qurilmalar, kuch yuritgichlar (ñèëîâûå ïðèâîäû), korpuslar, yordamchi detallar va ajratuvchi qurilmalar, kesuvchi asbobni yo‘naltiruvchilar. Texnologik moslamalarning konstruksiyasini yaratayotganda ularning samaradorligini, ishlov beriladigan zagotovkaning to‘g‘ri holati-yu to‘g‘ri qotirilishini taqozo etadigan qator omillarni hisobga olish kerak. Ular quyidagilardan iborat: qulaylik va xavfsizlik, kesib ishlashning berilgan aniqligini ta’minlashga yetarli qattiqlik, yuqori unumdorlik, yasash osonligi, ta’mirlash va yeyilgan detallarni almashtirish osonligi. Tayanchlar (o‘rnatuvchi elementlar) moslamaga o‘rnatiladigan zagotovkaning to‘g‘ri holatini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Buning uchun zagotovkaning asos yuzasi tayanchga tegib turishi kerak, siquvchi qurilma shu holatni muqim qilib qo‘yadi. Qotirayotganda asos yuza tayanchda qimirlamasligi, ilmiy tilda

aytilganda, bironta koordinata o‘qi bo‘ylab na to‘g‘ri chiziqli, na aylanma harakat qilishi kerak. Yana boshqacha aytsak, erkinlik darajasining hammasidan mahrum qilinishi kerak. Tayanchlarning miqdori va joylashuvi texnologik jarayonda (amalda) qabul qilingan asoslash sxemasi bilan mutanosib bo‘lishi kerak. Agar zagotovkani o‘rnatish g‘adir-budurligini R z =80 mkm gacha bo‘lgan va kesib ishlov berilmagan yuza bo‘yicha amalga oshirilsa, tutash yuzasi cheklangan tayanchlardan foydalaniladi, bu esa o‘rnatish xatosini kamaytiradi. Zagotovka kesib ishlov berilgan va boshqa ishlov talab etmaydigan yuzasi bo‘yicha o‘rnatilganda, tutash yuzasi katta tayanchlardan foydalanish kerak. Hamma holda tayanchning bikirligi yuqori bo‘lishi lozim. Tayanchlar St8 yoki St20 rusumli po‘latdan, qattiqligini HRC=55—60 oraliqda, tayanch yuzasining g‘adir-budurligi R a =0,63 mkm qilib yasaladi. Ba’zan tayanchlarning ishlov beriladigan zagotovka bilan tutashadigan yuzasi (tayanch yuza) xromlanadi yoki qattiq qotishma bilan (eritib) qop- lanadi. Asosiy o‘rnatuvchi elementlar — moslama korpusiga qotirib qo‘yilgan doimiy tayanchdir (1-rasm). Ular shtir (GOST 12216-66) yoki plastina (GOST 4743-68) ko‘rinishida tayyorlanadi. Sferik (1, a-rasm) va qirrador (1, b-rasm) qalpoqchali shtirlar zagotovkalar moslamaga ishlanmagan yuzasi bilan qo‘yiladigan hollarda qo‘llanadi. Shunda tayanch zagotovka yuzasi bilan nuqtasimon tutashadi va o‘rnatuv barqaror bo‘ladi (chunki yuza tekis emas). Zagotovka moslamaga ishlov berilgan yuzasi bilan qo‘yilsa tekis qalpoqchali shtir (1, d-rasm) ishlatiladi. Bunday paytda sferik qalpoqchali shtir qo‘llash tavsiya etilmaydi, chunki nuqtasimon tutashuv natijasida shtirning qalpoqchasi tez yeyilib ketadi, natijada kesib ishlash aniqligi buziladi, zagotovka yuzasiga iz tushadi. Tayanch shtirlar po‘latdan yasalib, toblangan va moslama korpusiga presslab kirgizilgan vtulkalarga o‘rnatish ham mumkin (1, e-rasm). Vtulkalarning qo‘llanishi yeyilib ketgan tayanch shtirlarni almashtirishda foyda beradi, bunda korpus teshigiga tegilmaydi. Shtirlarga mayda va o‘rtacha kattalikdagi zagotovkalar qo‘yiladi. Tayanch plastinalar ikki xil bo‘ladi: yassi va qiya ariqchali (1, f, j-rasmlar) . Plastinalarga nisbatan og‘ir va katta o‘lchamdagi a) b) d) e)

zagotovkalar kesib ishlangan tayanch yuzalari bilan qo‘yiladi. Kesib ishlash kuchi katta bo‘lganda ham shunday tayanch qo‘llanadi. Plastina moslama korpusiga murvat bilan qalpoqchasi chuqurchaga botib turadigan qilib qotiriladi. Shunday qilib, asosiy (doimiy) tayanchlar turi ishlov beriladigan zagotovkaning eng katta o‘lchamlariga va 1- r a s m. Doimiy tayanchlar: tayanch yuzasining holatiga qarab tana, e) tayanch shtirlar; f, j) tayanch plastinalar. lanadi. Zagotovkalar moslamaga ishlov berilmagan yuzasi bilan qo‘yilganda asosiy tayanch sifatida rostlanadigan tayanch murvatlarni ham qo‘llash mumkin (GOST 4084-68 va GOST 4086-68). Bunday murvat 2-rasmda ko‘rsatilgan. Moslamaga o‘rnatiladigan zagotovkaning bikirligini va barqarorligini ta’minlash uchun asosiy tayanch bilan bir qatorda yordamchi tayanchlar ham qo‘llanadi. 2- r a s m. Rostlanadigan murvatli tayanchlar. Bunday tayanchlar ham o‘z navbatida ikki xil bo‘ladi: o‘z-o‘zidan o‘rnashib qoladigan va yetkazib o‘rnatiladigan. 3, a-rasmda birinchisi ko‘rsatilgan. Zagotovka (1)ning tayanch yuzasi prujina (4) ta’sirida plunjer (3)ning tayanchiga tegib turadi. Shu holda plunjer suxar (5) va murvat (6) yordamida qotiriladi. Plunjerdagi qiyama joy (10° qiyalik) uni yuqoriga chiqib ketishdan saqlaydi, boshqacha aytganda o‘z- o‘zidan tormozlanib qoladi. Sterjen (7) dastak kuchini plunjerga uzatish uchun xizmat qiladi. 3,b-rasmda yetkazib o‘rnatiladigan ponasimon tayanch ko‘rsatilgan. U og‘ir zagotovkalar uchun qo‘llanadi. Ishlash tartibi quyidagicha: tayanch (2) yuqoriga — ishlov beriladigan zagotovka (1)ning yuzasiga tekkunigacha gorizontal joylashgan pona (9) yordamida ko‘tariladi. Pona kuchni dastak (8)dan oladi. Dastak qo‘l bilan bosilganda pona chapga suriladi, u esa plunjer (3)ni tayanch (2) bilan birga yuqoriga ko‘taradi. Keyin dastakni burab, plunjer murvat (6) bilan qotirib qo‘yiladi. U chapga surilganda konusli uchi bilan pona (shponka) (11)ga tegib, kengaytiradi va pona (9)ni korpus (10) ichida qimirlamaydigan qilib qo‘yadi. f) j)

Kichik va o‘rta o‘lchamli korpuslar zagatovkasiga ishlov berishda, ko‘pincha, ularni moslamaga bir yuzasi va ikkita silindr teshigi bilan (teshiklar o‘qi bir-biriga parallel va tekislik yuzasiga tik bo‘lishi kerak) moslamaning ikkita o‘rnatuvchi barmoqchasiga qo‘yiladi. Og‘ir zagotovkalar uchun barmoqchalarni olib qo‘yadigan qilib yasaladi. Zagotovka o‘z yuzasi bilan moslamaga qo‘yilgandan so‘ng 3- r a s m. Yordamchi tayanchlar: barmoq chalar joyiga tiqiladi. Bitta a) o‘z-o‘zidan o‘rnashadigan; barmoq silindr shaklida, ikkin- b) tagidan keltiriladigan. 4- r a s m. Zagotovkadagi asos teshigi va qirqilgan barmoq orasidagi tirqishni aniqlash sxemasi. chisining ko‘ndalang kesimi romb shaklida yasaladi. Zagotovka teshikchalarining o‘qlari orasidagi masofaga berilgan joizlik zagotovkani moslamaga o‘rnatish aniqligiga ta’sir etadi. Romb shaklli barmoqcha ana shu ta’sirni kamaytiradi. Zagotovkani o‘rnatishning bunday sxemasi ishlov beriladigan yuzaga kesuvchi asbobni olib borishni osonlashtiradi. Siquvchi kuch zagotovkaning tayanch yuzasiga tik yo‘naladi, shuning uchun moslamaning konstruksiyasi soddalashadi. Bunda zagotovka tayanch yuzasining o‘lchamlari uning balandligidan katta bo‘lishi yoki u bilan taqqoslanadigan darajada bo‘lishi kerakki, bu zagotovkani barqaror qilish uchun zarur. Zagotovkaning tayanch yuzasiga R z =40 ÷ 2,5 mkm qilib ishlov beriladi, teshiklar esa 7—8 kvalitet aniqlik bilan razvyortka qilinadi. 4-rasmda zagotovkaning asos teshigi bilan romb shaklli barmoqcha orasidagi tirqishni aniqlash sxemasi ko‘rsatilgan. Zagotovkaning moslamadagi zaruriy holatini silindr barmoqcha ta’minlaydi; romb shakll i barmoqcha esa zagotovkaning o‘qi bo‘yicha yo‘nalishini ta’minlaydi va ayni paytda, zagotovka silindr barmoqcha atrofida aylanib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Asos teshiklarning o‘qi orasidagi masofa a) b) A-A b s.nm b s.nmbs.nm a C D 0 d Dt l

joizlik s bilan chegaralanadi. Zagotovkani silindr va romb barmoqchalarga kiydirayotganda romb barmoqcha kiygaziladigan teshik surilib, turli holatlarni egallaydi. Kesilgan barmoqcha bilan zagotovkaning asos teshigi orasidagi radius bo‘yicha eng kichik tirqish d k.kch. quyidagi formula bilan aniqlanadi: dk.kch. = (Do – d)/2 B u y e r d a: D o — ishlov berilayotgan zagotovkadagi asos teshigining eng kichik diametri; d — kesilgan barmoqchaning silindr qismidagi diametri. Eng katta tirqish d k.kt. OCD va OBD uchburchaklari bo‘yicha aniqlanadi: 2 2 OD 2 = – d 4 t 4 ; OD 2 = + dd d 42 k.kch. + δ 2 k.kch 4 . – – at – a 42 t 42 ; a 42 + ar = dd k.kch + . δ 2 k.kc 4 h. à 2 /4 va d 2 k.kch /4 hadlar kichkina son bo‘lgani uchun ulardan kechib yuborish mumkin. Unda eng katta tirqish «a» quyidagi ifodani oladi: à = d k.kch d/t B u y e r d a: t — kesilgan barmoqning silindr qismi vatari. Amaliy hisoblarda t ning qiymati quyidagicha qabul qilinadi: d =4 ÷ 6 mm bo‘lganda t=d–1, d =30 ÷ 50 mm bo‘lganda t=d–12 . Eng katta tirqish a 2 kattalashsa, t kamayadi. Vatar juda kichkina bo‘lsa, barmoq tez yeyilib ketadi va zagotovkani moslamaga o‘rnatish aniqligi pasayadi. Ishlov beriladigan hamma zagotovkalarni silindr va kesilgan barmoqchalarga o‘rnatish imkoniyati quyidagi ko‘rinishdagi nisbatlar bilan aniqlanadi: d o + d o ≤ à2 + d k.kch. ≤ d s.kch d/t + d s.kch B u y e r d a: d o — asos teshiklar orasidagi masofa (1)ga berilgan joizlik, d b — barmoqchalar o‘qi orasidagi masofaga berilgan joizlik, d s.kch — zagotovkaning asos teshigi bilan silindr barmoqcha orasidagi eng kichik tirqish. Joizlik — d o teshiklar va ikkala barmoqcha orasidagi tirqishlar yig‘indisidan katta bo‘lishi kerak. Kesilgan barmoqning silindr qismi vatari: t ≤ d s.kch d /( d o + d d + d s.kch)

Moslamaga to‘liq o‘rnatilgan zagotovkaning buralib ketish ehtimoli bor. Buralish burchagi 5-rasmdan aniqlanadi. Î 1 Î = ÎÎ` = d s.kt. /2; Î 1 Î 1 ` = d s.kt. /2; Î1`Î = ( d s.kt. + d s.kt.)/2 Î`ÎÎ 1 ` uchburchakdan: tg a = ( d s.kt. + d k.kt.)/2 l B u y e r d a: a — zagotovkaning ehtimoliy buralish burchagi; d s.kt — zagotovkaning asos teshigi va silindr barmoq orasidagi eng katta tirqish (radius bo‘yicha). Formuladan ko‘rinadiki, zagotovkaning asos teshiklari orasidagi masofa ortishi bilan moslamaga o‘rnatilgan zagotovkaning ehtimoliy buralib ketish burchagi kamayar ekan. Shu sababdan zagotovkaning tayanch yuzasi to‘g‘ri to‘rtburchak bo‘lganda asos teshiklar diagonal uchlariga joylashtiriladi (uzatmalar 5- r a s m. Zagotovkaning qutisin ing karteri, silindrlar bloki va sh.k.). o‘rta holatdan og‘ish burchagini aniqlash sxemasi. Zagotovkalar tashqi silindr yuzalari bo‘yicha prizmaga o‘rnatiladi. Kesib ishlangan yuzalar keng prizmaga (6, a- rasm) , xomaki yuzalar — tor prizmaga o‘rnatiladi (6, b- rasm) . Tor prizma ishlatilganda asos yuzaning shaklidagi xatolarning ta’siri o‘rnatishga kam ta’sir etadi, demakki, o‘rnatish aniq va turg‘un bo‘ladi. Prizmaning ishchi (yon) tomonlari odatda 90° burchak bilan turadi. Ba’zan qo‘shimcha tayanch sifatida zago- 6- r a s m. Prizmalar: a) keng; b) tor. tovka o‘z-o‘zidan o‘rnashib qoladigan va keltirib qo‘yiladigan (ïîäâîäèìûå) prizmalar ishlatiladi. Prizma moslama korpusiga murvatlar bilan qotiriladi yoki nazorat shtifti yordamida joylashtiriladi. Prizmalar «ñòàëü 20» rusumli po‘latdan tayyorlanadi va 0,8—1,2 mm chuqurlikkacha sementatsiya qilinadi. Katta o‘lchamli prizmalar kulrang cho‘yandan quyiladi va unga toblangan yon plastinalar (jag‘lar) burab mahkamlanadi. αδs.kr δs.kr 0 1 1 0 100 1 0 b)a)

Yupqa devorli zagotovkalar (halqalar, vtulkalar va sh.k.) ikki va uch kulachokli, o‘z-o‘zidan markazlashadigan patronlarga o‘rnatiladi. Zagotovkalar teshiklarga asoslab o‘rnatilganda gardish (îïðàâêà) va barmoq chalar qo‘llanadi. Zagotovkaning ko‘ndalang yuzasi (tores) uning uzunligi bo‘yicha holatini aniqlaydigan qo‘shimcha asos bo‘lib xizmat qiladi. Zagotovkani o‘rnatishda burchaklar bo‘yicha mo‘ljallash (muqim qilish), odatda, shponka ariqchasi, radial teshiklar va boshqa elementlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Gardishlar qattiq va ikkiga ajraladigan qilib yasaladi. Qattiq gardishlar konus va silindr shaklida bo‘ladi. Konus gardishlar zagotovkani uzunligi bo‘yicha aniq o‘rnata olmaydi, silindr gardishlarda zagotovkani uzunligi bo‘yicha mo‘ljalga olib turadigan bo‘rtma bo‘ladi. Ajraladigan gardishlar ajraladigan gilza, ichki konus, gidroplastmassadan iborat qilib yasaladi. Gidroplastmassa markazlashtirish aniqligini 5 mkm gacha yetkazadi. Zagotovkalarning asos teshiklari ishlov berilgandan keyin, o‘rnatuv (posadka) N7-N8 ga mos kelishi kerak. Moslamalarning siquvchi qurilmalari zagotovkani mahkamlab qo‘yish va ishlovdan keyin bo‘shatishga xizmat qiladi. Bu qurilmalar moslamaga o‘rnatilgan zagotovkani, uning holatini hech qanday o‘zgartirmasdan, qotirishga hamda ishlov berilayotganda siljib yoki titrab ketmasligiga xizmat qiladi. Ular asosan mexanizat siyalashgan yuritgichdan kuch oladi. Ko‘pincha zagotovkani to‘g‘ri o‘rnatish va markazlashtirish uchun o‘rnatuvchi-siquvchi turdagi qurilmalar (omburli qisqichlar, o‘z-o‘zidan markazlashtiradigan patronlar va sh.k.) ishlatiladi. Siquvchi qurilmalarning oddiy va murakkab turlari bo‘ladi. Oddiylari qisqich deyiladi. Ular bitta oddiygina mexanizmdan iborat bo‘ladi. Masalan, murvatli, ekssentrikli va sh.k. qisqichlar (ombur-sanga, ajraluvchi gardishlar, membranali patronlar). Ko‘p o‘rinli moslamalarning siquvchi qurilmalarini ham ta’kidlab o‘tish kerak. Bir nechta zagotovka qatorasiga o‘rnatiladigan va ularning ko‘ndalang yuzasi bo‘yicha gayka bilan siqib qo‘yadigan gardish eng oddiy qurilma hisoblanadi. Bunday gardishlar tishli g‘ildiraklarga, lappaklarga, porshen halqalariga ishlov berishda ishlatiladi. Siquvchi kuch bu holda ketmaket uzatiladi. Murakkab siquvchi qurilmalar bir-biri bilan ulangan bir nechta oddiy qurilmalardan tashkil topadi. Ularga uzluksiz harakatdagi va avtomatik siquvchi

qurilmalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Birinchi xili vertikal-frezerlovchi, vertikal-silliqlovchi va boshqa ko‘pshpindelli stanoklarda ishlatiladi. Ularda zagotovkani o‘rnatish va yechib olish uchun baraban yoki stol aylantiriladi. Siquvchi qurilman ing muayyan bir ko‘rinishi yordamchi vaqtning asosiy vaqtga nisbatiga qarab tanlanadi. Agar asosiy vaqt yordamchi vaqtni qoplab yuborsa, qurilmalarning turli ko‘rinishlaridan foydalanish mumkin. Avtomatik siquvchi qurilmalar zagotovkani moslamaga qotirishdagi qo‘l kuchini bartaraf etadi. Ular kuchni stanok mexanizmlaridan yoki kesish kuchidan oladi. Masalan, ko‘pshpindelli parmalovchi stanoklarda — prujinali qisqichlar, gidravlik nusxa ko‘chiruvchi tokarlik yarim avtomatlarda — ikkita ekssentrik mushtchali tizginli patron. Siquvchi qurilmalarni siqilgan havo, suyuqlik, elektr kuchi va boshqa ta’sirlar yordamida avtomatlashtirish ishchining mehnatini yengillashtiradi, ishga tushiruvchi va to‘xtatuvchi mexanizmlarni boshqarib turishdan ozod qiladi. Bu vazifalarni stanok mexanizmlari bilan ulangan avtomatik kran (jo‘mrak)lar, taqsimlagich (çîëîòíèê)lar, oraliq va chekka uzgichlar bajaradi; avtomatlar va yarim avtomatlarda esa taqsimlovchi mexanizmlar bajaradi. Avtomatik moslamalarda zagotovkani ishlovdan oldin qotirish va ishlovdan keyin yechish ham avtomatlashtiriladi. Siquvchi qurilmalarga qator talablar qo‘yiladi: ishonchli ish, konstruktsiyaning soddaligi va xizmat ko‘rsatish qulayligi, zagotovkani qotirish va yechishda kam kuch va vaqt sarflash, uni siljitmasdan bir tekis qotirish va yuzasini buzmaslik. Kesish kuchi, asosan, moslamaning tayanch elementlariga tushishi kerak, shuning uchun ular siquvchi qurilmalarga qaraganda qattiqroq bo‘lishi lozim. Siquvchi kuchlarni taqsimlaganda ag‘darib yuboruvchi kuchlar, burovchi momentlar paydo bo‘lmasligini ko‘zda tutish, zagotovka haddi aqal darajada deformatsiyalanishi-yu qotirganda mustahkam va turg‘un bo‘lishini ta’minlash kerak. Siquvchi kuchlarn ing doimiyligi ishlovning aniqligiga ta’sir etadi. Siquvchi kuchlar hisobi. Bu kuchlar yangi, maxsus moslamalarni loyihalashda yoki ma’lum kuch bilan ishlovchi siquv qurilmali, hammabop moslamalardan foydalanishda hisoblanadi. Maxsus moslamalarni loyihalashdagi hisob zagotovkaga tushadigan kuchlarning kattaligini, yo‘nalishi va qo‘yiladigan

nuqtalarni aniqlashdan iborat. Kattaligi va yo‘nalishi zagotovkani o‘rnatish va qotirishning qabul qilingan sxemasidan, unga ta’sir etadigan kesish kuchlari va momentlari orqali top iladi. Joylashuvini esa shunday aniqlash kerakki, zagotovkaning o‘zini yoki uni moslama bilan birga ag‘darib yubormasin, burab tashlamasin. Bikir bo‘lmagan zagotovkalarni qotirishda siquvchi kuchlar tayanchlarga yoki ularning yaqiniga tushiriladi, qattiq zagotovkalarda bu kuchlar tayanchlar o‘rtasiga tushiriladi. Kesib ishlov berishda zagotovkalarga kesuvchi kuchlar ta’sir etadi. Shu kuchlar va tayanchlar reaksiyasini aniqlaydi, shakllantiradi. Masalan, zagotovka kuchlar va momentlar ta’siri ostida muvozanat saqlash sharti bilan yechiladi. Siquvchi kuchlar moslamaga o‘rnatilgan zagotovka siljib ketmasligini ta’minlaydigan darajada bo‘lishi ker ak. Ham mab op moslamalardan foyda lanilg anda siquvchi kuchlar tekshirish uchungina hisoblanadi. Siquvchi kuchlarni hisoblashda elastik deformatsiya hisobga olinadi. O‘zo‘zidan tormozlanadigan siquvc hi qurilmalarda (murvatli, ponali, ekssentrikli) harakatga keltirish usulidan qat’i nazar (qo‘l kuchi, siqilgan havo va suyuqlik), elastik deformatsiya siquvchi kuchlarga to‘g‘ri proporsional. Siquvchi qurilmalarning boshqacha turlari (pnevmatik, gidravlik va pnevmogidravlik mexanizmlar)dagi kuch qarshi kuchlarga qarab topiladi. Masalan, ortib boruvchi kuchlar pnevmosilindr shtokiga tushganda, bu kuchlar porshen ortidagi siqilgan havo yoki moy bosimidan ortgan taqdirdagina shtok suriladi, aks holda shtok bir joyda turaveradi, qurilma zagotovkani siquvga olmaydi. 9. 7-rasmda kesish kuchlari va ularning momentlari zagotovkaga turlicha ta’sir etayotgan sharoitda siquvchi kuchlar hiso-bining sxemalari ko‘rsatilgan. 7, a-rasmdagi misolda siquv kuchi Q va kesish kuchi Pz moslamaning tayanchiαa b d e f g

(2)ga bir yo‘nalishda qo‘yilgan. Bu holda siquv kuchi haddi aqal bo‘lishi kerak. 7- r a s m. Zagotovkani turli holatda o‘rnatganda siqish va kesish kuchlarining ta’sir etish sxemasi. Bunday misol sekovka qilishda, bo‘rtmalarni frezalashda uchraydi. 7, b-rasmdagi mi- solda Q va P z kuchlari zagotovka (1)ga qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab qo‘yilgan. Bu holda siquvchi kuch quyidagicha bo‘lishi kerak: Q = kP z B u y e r d a: k — zaxira koeffitsienti; toza ishlovda k=1,4, xomaki ishlovda k=2,6. 7, b-rasmdagi misolda Q va P z kuchlari zagotovka (1)ga bir-biriga tik holda qo‘yilgan. Kesish kuchi — P z ga ikkita kuch aks ta’sir etadi. Biri — zagotovkaning yuqorigi tekisligi va siquvchi elementlar o‘rtasidagi ishqalanish kuchi — f 1 Q, ikkinchisi — zagotovkaning pastki yuzasi bilan moslamaning tayanch shtirlari orasidagi ishqalanish kuchi — f 2 Q. Bularning yig‘indisi: f 1 Q+ f 2 Q= kP z . Bundàn: Q = kP z /(f 1 + f 2 ) B u y e r d a: f 1 va f 2 — ishqalanish koeffitsienti. Agar f 1 =f 2 =0,1 bo‘lsa, siquvchi kuch Q = 5 kP z bo‘ladi. Kesuvchi asbob turli yo‘nalishlarda ishlaganda shunday bo‘ladi. Uni zagotovkani ikki barmoqcha va ularga tik yo‘nalgan tekislikka o‘rnatganda qo‘llash mumkin. Zagotovka silindrli yuzasi bilan a burchakli prizmaga o‘rnatganda Q siquv kuchi zarur (7, d-rasm) . Zagotovka o‘z o‘qi atrofida aylanib ketishiga uning tutash yuzi bilan moslamaning tayanch va siquvchi elementlari orasidagi ishqalanish kuchlari qarshi ta’sir etadi. 7, e-rasmdagi sxemada boshqacha ishlov ko‘rsatilgan. Bunda zagotovka moslamaning markazlashtiruvchi qattiq barmoqchasiga o‘rnatilgan va qotiruvchilar yordamida ko‘ndalang yuzasi bilan uchta tayanch shtirga tegib turadi. Kesib ishlov berishda zagotovkaga suruvchi moment M kr va o‘q bo‘ylab k r kuch ta’sir qiladi. Zagotovkani siljib ketishdan uning yuzasi bilan o‘rnatuv-chi va siquvchi elementlar orasidagi ishqalanish kuchi saqlab turadi.

Boshlang‘ich kuch (Q b ) ni ishchi qo‘li yoki mexanizatsiyalangan yuritgich bilan beradi. Murvatli qisqichlar zagotovkalarni qo‘l kuchi bilan qotirib qo‘yadigan, mexanizatsiyalashtiriladigan yo‘l-dosh moslamalarda qo‘llaniladi. Ularning konstruksiyasi turlicha bo‘ladi (8-rasm) . Zagotovka ezilib qolmasligi va surilib ketmasligi uchun murvatning uchiga bo‘sh (erkin) qilib boshmoq ( 1 ) kiygaziladi (8, a-rasm). Zagotovkani siquvchi kuch dastak (2)ning uzunligi ( l )ga, unga qo‘yilgan qo‘l kuchiga, murvat uchining ko‘ndalang yuziga va rezba shakliga bog‘liq. Murvat uchi rasmda ko‘rsatilgandan boshqacha sferik va tekis bo‘lishi mumkin. d) 8- r a s m. Murvatli qisqichlar: a) tebranuvchi boshmoqli; b) murvatli tutqich; d) qaytariluvchi tutqich. 8, b-rasmda normallashtirilgan murvatli qotirma (ïðèõâàò) va uning siquvchi kuchlari sxemasi ko‘rsatilgan. Zagotovka (9)ni siqish uchun murvat (5) o‘ng tomonga buriladi, qotirmaning o‘ng tomoni (6) ko‘tariladi, chap tomoni (3) esa pastga tushib, zagotovkani moslamaning tayanchi (8)ga siqib qo‘yadi. Zagotovkani o‘rnatishda prujina (7) qotirmani ko‘taradi, uni kallak (4) cheklab turadi. 8, d-rasmda ko‘tarib-tushirib qo‘yadigan qotirma va zagotovkani siqadigan kuchlar sxemasi ko‘rsatilgan. Zagotovka (9)ni siqish uchun gardishi qirrador gayka (13) yotqizib-turg‘azib qo‘yiladigan bolt (14)ga burab kiygiziladi. Natijada qotirma (11) va suxar (12) zagotovkani moslamaga qotiradi. Zagotovkani yechib olishda qirrador gayka bo‘shatiladi, bolt o‘q (15) atrofida soat mili yo‘nalishida pastga o‘tqiziladi, qotirma o‘q (10) atrofida buralib ko‘tariladi, shundan so‘ng ishlov berilgan zagotovka olinadi va o‘rniga yangisi qo‘yiladi. Yuqoridaa)

ko‘rilgan murvatli qotirmalar konstruksiyasini taqqoslab xulosa qilish mumkinki, 8,b- rasmdagi konstruksiyada zagotovkani siqish uchun dastakka qo‘yilgan kuch (Q d ) 100% sarf bo‘ladi, 8,d-rasmdagi konstruksiyada zagotovkani siqadigan kuch dastakka qo‘yilgan kuchdan 2 barobar ko‘p bo‘ladi. Ponali qisqichlardan murakkab siquvchi mexanizmlarda yordamchi vosita sifatida foydalaniladi. Ular soddaligi, qulayligi va moslamaga joylash osonligi bilan ajralib turadi. Ponali qisqich (9-rasm) o‘z-o‘zidan tormozlanish xususiyatiga ega bo‘lishi kerak: bu — ishlov beriladigan zagotovkani ishonchli ravishda siqib qo‘yish imkonini beradi. Bir qiyalik pona moslamaning mexanizatsiyalashgan yuritgichin ing 9- r a s m. Ponali qisqichdagi boshlang‘ich kuchi (Q b )ni orttirib beradi. kuchlarning ta’sir etish sxemasi. Yuritgich shtoki surilib, ponani bosadi va uning qiya yuzasida vertikal yo‘nalgan siquvchi kuch (Q s ) hosil qiladi. Unga qarshi turadigan kuchlar: P N , T va T 1 . Birinchisi reaksiya kuchi bo‘lib, u qiya yuzaga tik yo‘naladi, ikkinchisi shu yuzaga ishqalanish kuchi, uchinchisi — ponaning gorizontal yuzasidagi ishqalanish kuchi. Uchalasiyam Q á ga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Zagotovka moslamaga qotirilgan paytda pona muvozanatda bo‘ladi. Boshlang‘ich kuch Q á bilan siquv kuchi o‘rtasidagi munosabatni, ponaning qiya yuzasi ta’sirida surilayotgan qismlardagi ishqalan ishni hisobga olmagan holda quyidagi mulohazaga asosan topamiz. P N va T kuchlar-ning teng ta’sir etuvchisi R i ni ikkita tashkil etuvchi — Q s va P o ga ajratamiz; pona o‘zining qiya va pastki gorizontal yuzasidagi ishqalanish bilan muvozanatda bo‘ladi, deb faraz qilsak, ulardagi vertikal siquvchi kuchlar Q s ham o‘zaro muvozanatda bo‘lganini ko‘ramiz, mex anizatsiyalashgan yuritgich shtokidagi boshlang‘ich kuch Qá esa Po va T1 kuchlari bilan muvozanatlashadi. Unda Qá = Ðo + Ò1 bo‘ladi. Pona ikki yuzasi bilan ishqalangandagi o‘z-o‘zidan tormozlanishi a ≤ j+j 1 tengsizligidan aniqlanadi, soddalashtirish maqsadida j=j 1 =j` deb qabul qilamiz va hosil qilamiz: a ≤ 2j`. Tutashgan po‘lat yuzalar — pona va zagotovka uchun ishqalanish koeffitsienti f=tgj`=0,1. Bu jj`=5°43` ishqalanish burchagiga to‘g‘ri keladi. Bundan kelib chiqadiki, pona yuzasining qiyaligi a ≤ 11° bo‘lganda pona ikki yuzasi bilan ishqalanib, o‘z-o‘zidan tormozlanadi.

Ekssentrikli qisqichlar tez ishga tushadigan mexanizmlar sirasiga kiradi. Ekssentriklarning ishlovchi profili doira, logarifmik yoki Arximed spirali shaklida bo‘lishi mumkin. Eng oddiysi valik yoki diskcha shaklidagi doira ekssentrik hisoblanadi. Zagotovkani moslamaga qotirganda doira ekssentrik o‘z o‘qi atrofida ma’lum bir burchakka buriladi. Bu o‘q asosiy o‘qqa nisbatan biroz chetroqdan o‘tadi, oraliqni «ekssentresitet» deyiladi va u o‘z-o‘zidan tormozlanishni ta’minlashi kerak. Buning uchun ekssentrikning ko‘tarilish burchagi a ma’lum bir holatda ishqalanish burchagidan oshmasligi kerak, ya’ni j ≥ a bo‘lishi lozim. Ekssentrikli qisqichlarning o‘z-o‘zidan tormozlanishi ekssentrik diametrining ekssentrisitetga nisbatidan aniqlanadi. Nisbat 14—16 bo‘lsa, o‘z-o‘zidan tormozlanish sodir bo‘ladi. Ekssentrikli qisqichlarning asosiy o‘lchamlarini GOST 9061-68 bo‘yicha tanlash kerak. Doiraviy ekssentriklarda diametr D=32 ÷ 70 mm , ekssentrisitet esa l = 1,7 ÷ 3,5 mm bo‘ladi. Ular 20X rusumli po‘latdan yasalib, 0,8—1,2 mm chuqurlikkacha sementatsiya qilinadi va HRC=55—60 qattiqlikkacha toblanadi. Zagotovkalarni moslamaga siqib qo‘yish uchun kuch beruvchilar (yuritgichlar). Texnologik moslamalarda qo‘l kuchi bilan siqib qo‘yish o‘rniga mexanizmlardan foydalanishga harakat qilinadi. Shunda ish unumi ortadi, zagotovkani o‘rnatish va ye- chish vaqti qisqaradi, ish sharoiti yengillashadi ham- da zagotovka omonat o‘r- natilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Pnevmatik yuritgichlar pnevmosilindr yoki pnevmokamera ko‘rinishida bo‘ladi. Pnevmosilindrlarning diametri 50 ÷ 300 mm oraliqda va o‘zi bir va ikki tomonlama ishlaydigan bo‘ladi. Bir tomonla- 10 - r a s m. Ikki tomonlama ishlaydigan ma ishlaydiganida porporshenli pnevmatik yuritma. shenni dastlabki holatga prujina qaytaradi. Bunday silindrlardan ishlovi tugagan zagotovkani moslamadan yechib olish katta kuch talab qilmaydigan hollarda foydalaniladi. Shunda siqilgan havo tejami 30% gacha

boradi. Ikki tomonlama ishlaydigan pnevmosil indr larda porshen ikkala tomonga siqilgan havo kuchi bilan borib-keladi. Pnevmosilindrlar qo‘zg‘almas, aylanuvchan va tebranuvchan qilib yasaladi. Qo‘zg‘almas yoki statsionar silindrlar dastgohning frezerlovchi, parmalovchi va boshqa stoliga o‘rnatiladi; aylanuvchi silindrlar-tokarlik va revolverlik stanoklariga o‘rnatiladi. 10-rasmda porshenli pnevmatik yuritgich ko‘rs atilgan. Uning silindri ikki tomonlama ishlaydi. Pnevmosilindrning korpusi (2) qopqog‘i (1)ga aylanuvchi o‘q (11) mustahkam o‘rnatilgan. Unga siqilgan havoni qabul qiluvchi (10) kiygazilgan va u aylanmaydi. Qabul qiluvchiga shtutserlar (8 va 7) burab kiritilgan. Porshen (4) shtok (5)ga qotirilgan va uning moyga chidamli rezinadan yasalgan zichlagichlari (3) bor. Korpus va qopqoq orasiga rezinka zichlagich (6) va qistirmalar qo‘yilgan. Ular siqilgan havo silindrdan tashqariga chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Siqilgan havo qabul qiluvchi ichidagi zichlagich (9) va vorotnik (bo‘yinbog‘) ham shu vazifani bajaradi. Siqilgan havo silindrning o‘ng tomonidagi bo‘shliqni to‘ldirganda detal qisiladi. Zagotovka yechilayotganda havo shtutser (8)ga keladi va o‘q (11)ning pastki teshigi orqali silindrning chap bo‘shlig‘ini to‘ldiradi. Ikki tomonlama ishlaydigan pnevmosilindr shtokidagi kuch: Q2 = π D 4 h π B u y e r d a: p — porshenga havo bosimi; D — porshen diametri; h — silindrd agi yo‘qotishlarni hisobga oladigan FIK. Havo silindrga diametri d bo‘lgan shtok tomondan kirganda formula boshqacha ko‘rinishga ega bo‘ladi: Q 2 = π D (D 2 - d 2 )h 4 Bir tomonlama ishlaydigan pnevmosilindr shtokidagi kuch yurish oxirida prujina kuchi qadar kamayadi: Q 2 = π D h - q π 4 FIK qiymati D ga bog‘liq. Masalan, D=150 ÷ 200 mm bo‘lganda, h=0,90 ÷ 0,95 bo‘ladi. D ning kichikroq qiymatlarida manjet silindr devorlariga ishqalanishi

natijasida nisbiy yo‘qotishlar ko‘payadi, shundan FIK kamayadi. Shtok kuchini oshir ish uchun bitta shtokka ikkita, uchta porshen o‘rnatilgan pnevmosilindrlar ishlatiladi. Diafragma yordamida kuch uzatishda pnevmokamera bir tomonlama ishlaydigan qilib yasaladi. Uning ikkita tarelkasi bo‘lib, ular po‘latdan shtamplanib yoki cho‘yandan quyib yasaladi. Ularning orasida diafragma siqilgan holda turadi. Diafragma moyga chidamli rezinka shimdirilgan va qoplangan ko‘p qavatli gazmol (áåëüòèíã)dan yasaladi. Pnevmosilindrlarga qaraganda kamera konstruksiya jihatidan oddiy va arzonga tushadi, havoni chiqarib yubormaydi va uzoqqa chidaydi. Masalan, pnevmosilindrlarning manjetasi 50 ming harakatdan ortig‘iga dosh bermaydi, kameraniki esa — 500 ming marta ishlatishga yaraydi. Pnevmokamer alarning kamchiligi — shtokning yo‘li qisqaligida va u harakat paytidagi kuchning o‘zgarib turishida. Pnevmokameralarning asosiy o‘l- 11 - r a s m. Normallashgan chamlari umumlashtirilgan (íîðìàëèçî- diafragmali yuritma. âàíû). 11-rasmda shunday kameraning bir tomonlama ishlaydigan diafragmali yuritgichi ko‘rsatilgan. Rezinka- gazmolli diafragma (1) ikkita qopqoq (2) orasiga mustahkamlangan va tayanch lappak (3) bilan qattiq bog‘langan. Lappak shtok (4)ga o‘rnatilgan. Siqilgan havo kameraning shtoksiz tomoniga (chap tomon) kiradi, shunda diafragma (1) bosilib, o‘zi bilan lappak (3) va shtok (4)ni o‘ng tomonga suradi. Havo atmosferaga chiqarib yuborilganda bularning hammasi prujinalar (5 va 6) ta’sirida dastlabki holatiga qaytadi. Pnevmokameraning ishi shtokdagi kuch Q va uning harakat yo‘liga bog‘liq. Q kuch esa d/D nisbatiga va shtok o‘zining dastlabki holatidan siljigan masofaga bog‘liq (d — tayanch lappak diametri; D — diafragmaning ishchi yuzasi diametri). Amaliyotda qa-bul qilinadigan raqamlar: d/D» 0,7; shtokning yo‘li — tarelkasimon diafragma uchun (0,22—0,30) D, tekis diafragma uchun (0,16—0,20) D.

Gidravlik kuch beruvchilar. Gidravlik kuch beruvchilarning pnevmatik kuch beruvchilarga nisbatan afzalligi — suyuqlikning bosimi katta bo‘lishida. Bu o‘z navbatida yana bir qancha afzalliklarga — katta siquv kuchi, ishqalanuvchi detallarni moylash imkoniyati, kichik o‘lchamlar va massa — sabab bo‘ladi. Kamchiligi sifatida konstruksiyaning murakkabligi va qimmatligini ko‘rsatish mumkin. Gidravlik kuch beruvchi mustaqil jihoz bo‘lib, elektrodvigatel, ishchi gidro- silindr, nasos, bak, boshqarish va rostlash apparatlari hamda quvurlardan iborat. U yakka foydalanishga mo‘ljallangan (bitta stanok uchun) va ko‘pchilik foydalanishiga mo‘ljallangan (bir nechta stanok uchun) bo‘ladi. Shtokdagi Q kuch ishchi suyuqlikning bosimi va porshen yuzasi bilan aniqlanadi. Bir tomonlama ishlaydigan gidrosilindrlar uchun: Q = D 2 ph - Q 1 Ikki tomonlama ishlaydigan gidrosilindrlar uchun (gidrosilindrning shtok yo‘q tomonida moy porshenni bosg anida): Q = D 2 ph Moy shtok tomondan porshenga bosganda: Q = (D 2 - d 2 )ph B u y e r d a: D — porshen diametri; p — moyning porshenga bosimi; h=0,85 — gidrosilindr FIKi; Q 1 — prujinaning qarshiligi.

Pnevmogidravlik kuch ber uv chilarning hajmi kichikroq bo‘lsa ham zagotovkani katta kuch bilan siqadi. Ularni ba’zan gidrokuchaytirgichli pnevmoyuritgich deydilar. Ularning ishi quyidagicha kechadi (12-rasm) . Sexning siqilgan havo beruvchi tarmo- g‘idan havo pnevmosilindr (1) ning shtoksiz bo‘shlig‘iga kiradi, shunda porshen (2) shtokplunjer (3) bilan birga chapga suriladi. Shtok-plunjer gidrosilindr (4) ichidagi moyni siqadi; moyning bosimi oshib, 12- r a s m. Pnevmagidravlik yuritma sxemasi. Tarmoqdan

porshen (5) shtok (6) bilan birga chapga suriladi, natijada shtok boshqa mexanizmlar yordamida moslamaning siquvchi qurilmalariga kuch uzatadi. Pnevmosilindr porshenining yuzasi shtok-plunjer yuzasidan qanchalik katta bo‘lsa, gidrosilindrdagi moy bosimi pnevmo-silindrdagi havo bosimidan shunchalik yuqori bo‘ladi. Havo va moy bosimlari muvozanatga kelishi quyidagi ifodani beradi: π Dps2 π d 2 Ð h = 4 = P m 4 Gidrosilindrdagi moy bosimi: Ðm=Ðh(Dps 2/ d 2) B u y e r d a: P h — pnevmo-silindrdagi havo bosimi; D ps — pnevmosilindr porshenining diametri; d — shtok-plunjer diametri. Qavslar ichidagi nisbat kuchaytirish koeffitsient deyiladi va 16—26 oraliqda qabul qilinadi. Gidrosilindr porsheniga moy bosimi ta’sirida hosil bo‘ladigan va moslamaning siquvchi qurilmasiga uzatiladigan kuch: 2 π Dgs Q = Ðh 4 Moyning bosimi — P m ning yuqoridagi ifodasini Q ning ifodasiga qo‘yib hosil qilamiz: Dgs2 π Dgs2 Q = Ðh d2 π Dgs2 Ð h = Q 1 deb qabul qilamiz va yozamiz: 4 2 Q = Q 1 D gs2 h d B u y e r d a: Q 1 — pnevmosilindr shtokidagi kuch; D gs — gidrosilindr porsheni diametri; h=0,80 ÷ 0,85 — pnevmogidro kuch beruvchining FIKi. 5 — 3137 Pnevmogidro kuch beruvchilar qo‘zg‘almas va aylanib turuvchi moslamalarda ishlatiladi.

Korpuslar, yordamchi detallar va ajratuvchi qurilmalar. Korpusga moslama- ning hamma elementlari o‘rnatiladi, shuning uchun u har qanday moslamaning asosiy (zamin, baza) detali hisoblanadi. Bu elementlarning korpusda joylashuvi va konstruksiyasi ishlov beriladigan detallarning shakli va o‘lchamlari hamda ishlov turlari bilan aniqlanadi. Moslamaning boshqa elementlari singari korpus ham sodda bo‘lishi va arzonga bitishi kerak, bikir mustahkam va turg‘un bo‘lishi zarur. Siqish va kesish kuchlari ishlov berilayotgan detal orqali korpusga o‘tadi. Korpus deformatsiyalanmasligi va ishlov berayotganda titramasligi, ishlov beriladigan detallarni tezda o‘rnatib — yechish imkonini berishi, qirindilardan tez va soz tozalanishi, stanokka o‘rnatil ishi va unga texnik xizmat ko‘rsatilishi bilan qulay bo‘lishi zarur. Moslamalar korpusining zagotovkasi har xil yo‘l bilan tayyorlanishi mumkin: kulrang cho‘yandan quyma; po‘lat plitalardan, listlardan va profilli prokatlardan (ugolnik, shveller va sh.k.) payvandlangan; bolg‘alangan po‘latdan; quyma va payvandlangan; alohida-alohida standartlashgan va normallashtirilgan detallarni murvatlar bilan birlashtirilgan va h.k. Avtomobil va traktor sanoatida o‘rta va yirik o‘lchamli moslamalarning korpusi, odatda, quyma yoki payvandlash yo‘li bilan tayyorlanadi. Quyish yo‘li bilan murakkab shaklli korpuslarni bikir qilib yasash mumkin. Payvandlab tayyorlangan korpuslarning bikirligini oshirish uchun maxsus qobirg‘alar payvand qilinadi. Shaklan murakkab bo‘lmagan detallarga ishlov berishda ishlatiladigan moslamalarning korpusini po‘latdan bolg‘alab yasash mumkin. Moslamalarning eng ko‘p qo‘llanadigan yordamchi detallari hisobiga tutqichlar, korpuslarning tayanchlari, moslamani stanokka o‘rnatishni tezlatadigan shponkalar, ishlov berilib bo‘lgan detallarni itarib chiqaruvchilar, stanokni sozlashda qo‘llanadigan tirgaklar kiradi. Bu detallar uchun chiqarilgan standartlar va normallar bor. Moslamaning ishlov beriladigan detal o‘rnatib qo‘yadigan aylanma qismini muayyan bir holatda to‘xtatib qo‘yish uchun ajratuvchi qurilmalar ishlatiladi. U

aylanma qismda joylashgan ajratuvchi lappak va qotiruvchi (ôèêñàòîð)dan iborat bo‘ladi. Qotiruvchilar ham har xil bo‘ladi, eng ko‘p tarqalgani prujina yordamida sakrab chiqadi-da, teshikka kirib qoladi. Kesuvchi asbobni yo‘naltiruvchi elementlar. Bular konduktor deb ham ataladi. Teshiklarni ma’lum bir nuqtadan ochishda yoki ularga razvyortkalar, zenkerlar bilan ishlov berishda, borshtangada o‘rnatilgan keskich yoki kesuvchi kallak bilan kengaytirishda konduktorlar ishlatiladi va bunda hech narsani o‘lchab o‘tirishga hojat qolmaydi. Konduktorlarning vtulkalari doimiy, almashtiriluvchi, tez almashtiriluvchi va maxsus bo‘ladi. Doimiy vtulkalar konduktor teshigiga presslab o‘rnatiladi va odatda, parmalar va zenkerlarni yo‘naltirishda ishlatiladi. Almashtiriladigan vtulkalar presslangan vtulkalarga kiygaziladi va murvat bilan qotiriladi. Detalni moslamaga bir o‘rnatishda, bitta teshikka ketma-ket bir nechta asbob (masalan, zenker va razvyortka) bilan ishlov berishga to‘g‘ri keladigan holatlar bor. Shunda tez almashtiriluvchi vtulkalar qo‘yiladi. Parmalash va zenkerlash uchun mo‘ljallangan vtulkalar teshigining diametri joizligi f7 o‘tkazish (ïîñàäêà) talabiga javob berishi kerak; razvyortkalashga mo‘ljallangan vtulkalarda val tizimi bo‘yicha q6 o‘tkazishga javob berishi lozim. Agar teshik o‘qining joyi aniqligi 0,05 mm va undan ko‘proq bo‘lsa, teshikning joizl igi parma bilan o‘tish uchun h6 o‘tkazishga (ïîñàäêà), tozalab razvyortkalash uchun — q6 o‘tkazishga ega bo‘lishi kerak. Bunda asbob juda ham qizib ketishini e’tibordan soqit qilmaslik darkor. Vtulkaning pastki ko‘ndalang yuzasidan detalning ishlov beriladigan yuzasigacha bo‘lgan masofa vtulka teshigi diametrining 0,3—1,0 ulushi qadar olinadi; mo‘rt materiallarga ishlov berishda kamroq masofa, qayishqoq materiallarga ishlov berganda ko‘proq olinadi. 3. Maxsus moslamalarning konstruksiyasini yaratish uslubi Texnologik jarayonlarni loyihalashda maxsus moslamalar konstruksiyasining ko‘rinishlari belgilab olinadi. Stanokni muayyan bir amalga

mo‘ljallab sozlash chizmasida detal moslamaga ishlov beriladigan kabi qotirilgan holda ko‘rsatiladi. Stanok moslamalarining konstruksiyasini ishlab chiqishdan oldin zagotovka va detalning ishchi chizmalarini, texnologik jarayonni va moslamani loyihalashga turtki bo‘lgan amalga stanokni sozlash chizmasini o‘rganib chiqish kerak. Shundan keyingina o‘rnatuvchi elementlarning turi va o‘lchamlari, miqdori va o‘zaro joylashuvi aniqlanadi. So‘ngra siquvchi kuch qo‘yiladigan joy belgilanadi, texnologik jarayondan ma’lum bo‘lgan kesish kuchiga qarab siqish kuchining miqdori aniqlanadi. Zagotovkani moslamaga siqib qo‘yish va undan yechib olish davomiyligiga, shakli va aniqlik darajasiga, siquv kuchining miqdori va qo‘yiladigan joyiga qarab siquvchi qurilmaning turi va o‘lchamlari tanlanadi. Shundan so‘ng kesuvchi asbobning holatini nazorat qiladigan va uni yo‘naltiradigan detallarning turi va o‘lchamlari tanlanadi, shuningdek, zaruriy yordamchi qurilmalar aniqlanadi. Bu ishlarda mavjud standart va normallardan iloji boricha ko‘proq foydalanish kerak. Moslamani loyihalash qog‘ozga zagotovkaning umumiy shaklini tushirishdan boshlanadi. Moslama qanchalik murakkab bo‘lishiga qarab zagotovkaning bir nechta proeksiyasi chiziladi. Moslamaning umumiy ko‘rinishini loyihalashda zagotovkaning umumiy ko‘rinishi (konturi) atrofiga moslamaning elementlari: tayanchlar, siquvchi qurilma, asbobni yo‘naltiruvchi detallar va yordamchi qurilmalar birma-bir chizib chiqiladi. Keyin moslama korpusining umumiy shakli (konturi) chiziladi. Moslamaning umumiy ko‘rinishi 1:1 masshtabda chiziladi, detallarga raqam beriladi, spetsifikatsiyada GOSTlar, normallar, materiallar, detallarning miqdori va termik ishlovlar ko‘rsatiladi. Moslama konstruksiyasini tayyorlashda kesish kuchiga qarab siquv kuchi, o‘rnatish xatoligi, mexanizatsiyalashgan kuch uzatilganda — kuch beruvchining asosiy o‘lchamlari hisoblab topiladi. Moslamaning umumiy ko‘rinishi chizmasida eng katta o‘lchamlar, moslamaning aniqligiga va yig‘ishdagi nazoratga tegishli o‘lchamlar ko‘rsatilishi kerak.

Konduktorlar uchun vtulkalar dia metri, ularning o‘qlari orasidagi masofalar, bu o‘qlardan ishlov beriladigan zagotovkaning asos yuzasigacha bo‘lgan masofalar, tutash detallarning o‘tqazuv (ïîñàäêà)lari asosiy o‘lchamlar hisoblanadi. Moslamaning umumiy chizmasida va detallarning ishchi chizmasida joizliklarni to‘g‘ri ko‘rsatish muhim ahamiyatga ega. Loyihalanayotgan moslama ma’lum darajada, ayniqsa, siquvchi va kesuvchi kuchlar yo‘nalishida bikir bo‘lishi kerak. Yuqori bikrlik uchma-uch ulangan joylarning kamligi, yaxlit yoki payvandlangan konstruksiyalar qo‘llanishi bilan ta’minlanadi. Uchma-uch ulangan joylarni ham bikir qilish mumkin, faqat buning uchun o‘sha joy siquvga ishlaydigan va yuzasining notekisligi kam bo‘lishi kerak. Qo‘zg‘almas tutash joylarda qotiruvchi boltlar bikrlikni ta’minlaydi. Buralishga ishlaydigan tutash joylarda boltlarni bir xil oraliq bilan, bukilishga ishlaydigan tutash joylarda esa aksincha — neytral o‘qdan olisroqda notekis o‘rnatib qotiriladi. Toblangan detallarni tutashtirgandagi bikirlik termik ishlov olmagan detallarga qaraganda yuqori bo‘ladi. Moslama korpusi zagotovkani siqqanda deformatsiyalanmasligi va stanokning moslama o‘rnatilgan stoli ham deformatsiyalanmasligi kerak. Moslamalarni qo‘llash samaradorligi. Maxsus moslamalarni qo‘llash iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlashi kerak. Hisoblarda muayyan bir texnologik amalni bajarishga mo‘ljallangan turli moslamalar taqqoslanadi. Moslamalarning samaradorligi uni qo‘llashdan ko‘rilgan yillik tejam va o‘z xarajatini qoplash muddati bilan aniqlanadi. Moslamaning yillik xarajatlariga uning amortizatsiya ajratmalari, ishlatish va texnik xizmat xarajatlari ham qo‘shiladi. Agar kesuvchi asboblarga, stanokning amortizatsiyasiga va elektr quvvatiga bo‘ladigan xarajatlarni o‘zgarmas deb qabul qilsak, moslamaning taqqoslanayotgan ikki xil konstruksiyasi (a, v) bilan ishlov berish tannarxi quyidagicha ifodalanadi:

Sa = Za (1 + 100Hs ) + N Sa d ( P 1 a + 100 Q ) + S N an v S = Z (1 + Hs ) + ( S an 1 + Q ) + S vn b v 100 N Pa 100 Nv d B u y e r d a: Z a , Z v — tokarning bitta zagotovkadan oladigan ish haqlari; N s — sexning ustama xarajatlari; N d — bir yillik mahsulot; S a , S v — moslamalarning yasalish tannarxi; P a — moslamalarning amortizatsiya muddati, yil (oddiy moslama — bir yil; o‘rtacha murakkab moslama — 2—3 yil; murakkab moslama — 4—5 yil); q — moslamani ishlatish bilan bog‘liq xarajatlar (ta’mirlash, moslamaga texnik xizmat va rostlash ishlari) uni yasashga ketgan xarajatning 20% ga teng olinadi; S ap , S vp — moslamalarni loyihalash va sozlash xarajatlari; N a , N v — moslamani o‘zlashtirish davrida ishlov berilgan zagotovkalar miqdori.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. S.M. Q odirov, O.V.Lebedev, A.M.Xakimov «Mashina detallarini tiklash texnologiyasi» Toshkent-2001 y. 284 bet. 2. S.M.Babusenko « Traktor va avtomobillar remonti» Toshkent-« О ‘qituvchi» 1990 y. 366 bet. 3. J.R. Q ulmuxamedov, E.Karimov, H.H.Muxamedov, A.A.Oxunov , T.A.Toshkentov «Avtomobil va dvigatellarni ta’mirlash» Toshkent-«FAN»-2003 y. 536 bet. 4. Y.I.Borisevskix, Y.V.Buralev, K.A.Morozov, V.M.Nikiforov, A.I.Fetsenko «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat k о ‘rsatish va ta’mirlash» Toshkent-«Mehnat»-2001 y. 574 bet. 5. S.I.Rumyansev «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1981 g. 462 bet. 6. L.V. Dexiterinskiy «Remont avtomobiley» Moskva «Transport» 1992 y. 296 bet.

O'xshashlar

Kesib ishlov berish uchun qo‘yim

Tuproqqa yuza ishlov berish mashinalari

Mexanik ishlov berish uchun quyum

Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari

Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash