Rezba kesuvchi asboblar - Mashinasozlik - Referatlar

Rezba kesuvchi asboblar

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

437.205078125 KB

Ko'chirib olish

Rezba kesuvchi asboblar Reja: 1. Rezba kesuvchi keskich va grebyonkalar 2. Rez’ba kesuvchi frezalar 3. Metchiklar. Konstruktiv elementlari va geometrik parametrlari 4. Rez’ba kesuvchi plashkalar

Zamonaviy texnologik mashina va jihozlarda umumiy detallarni yarmiga yaqini rez’baga ega bo’lib, quyidagi belgilari bo’yicha klassifikatsiyalanadi: a ) detalda rez’bali yuzani joylashuvi bo’yicha – tashqi va ichki rez’balar; b ) rez’bani tashkil etuvchi og’ish burchagi bo’yicha – tsilindrsimon va konussimon; v) rez’ba profilining shakli bo’yicha – o’tkir burchakli metrik va dyumli, trapetsiyasimon, quvurlar uchun; dumaloq, tayanch va x.k. Rez’balarni asosan detallarni mahkamlash, xarakatni uzatish (yurish vintlari va gaykalar) maqsadida qo’llaniladi. Ular murakkab vintli yuzaga ega bo’lib, ularga aniqligi, g’adir-budirligi va mustaxkamligi bo’yicha yuqori talablar qo’yiladi. Rez’ba kesuvchi asboblar konstruktsiyasi bo’yicha turli tuman bo’lib, ular uchta guruxga bo’linadi: 1) Kesuvchi qirralari yordamida qo’yimni kesish yo’li bilan hosil qiluvchi tig’li asboblar; 2) Sovuq plastik deformatsiyalab qirindi hosil qilmay rez’bani shakllantiruvchi asboblar; 3) Rez’ba profilini jilvirlash usulida ishlovchi abraziv kesuvchi asboblar. Ishlab chiqarishda asosan yuqoridagi birinchi va ikkinchi guruxdagi asboblar keng qo’llaniladi. Ularga: keskichlar, grebyonkalar, frezalar, metchiklar, plashkalar va rez’ba kesish kallaklari kiradi. Ushbu bobda ularni konstruktsiyalari batafsil ko’rib chiqiladi. 1. Rezba kesuvchi keskich va grebyonkalar Rez’ba kesuvchi keskichlarni rez’balarni barcha turlarida rez’ba kesish uchun qo’llaniladi va ular quyidagi afzalliklarga ega: konstruktsiyasi sodda, texnologiyaviylik va universallik. Universalligida bitta keskich bilan tsilindrsimon va konussimon yuzalarda turli diametrli va qadamli tashqi va ichki rez’balarni kesish mumkin. Rez’ba kesuvchi keskichlar nusxa olish (kopirovanie) usulida ishlaydi, shuning uchun uning kesuvchi qirrasining profili kesiluvchi rez’baning profili

bilan bir – xil bo’lishi kerak. Kesish unumdorligini oshirish maqsadida ba’zi hollarda kesishning generatorli sxemasi qo’llaniladi. Rez’bani kesish jarayonida hosil bo’lgan qirindini kesib olish, kesib olinayotgan materialning yuqori darajali deformatsiyalanish sharoitida bajariladi. Bunda rez’bani shakllantirish kesiladigan qirindini kichik kesimlarida bir nechta o’tishda bajariladi. SHunga asosan rez’ba kesish jarayonining unumdorligi past, shuning uchun rez’ba kesuvchi keskichlar asosan yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Rez’ba kesuvchi keskichlar uchta turga bo’linadi: sterjenli; prizmasimon va dumaloq. 1-rasmda rez’ba kesuvchi keskichlarning strejenli turi tez kesuvchi po’latli yaxlit; qattiq qotishmali plastinali kavsharlangan; maxsus shaklli qattiq qotishmali plastina mexanik usulda maxkamlangan konstruktsiyasi keltirilgan.

1-rasm. Sterjenli rez’ba kesuvchi keskichlarning turlari: a – tez kesar po’latdan; b – kavsharlangan qattiq qotishma plastinali; v – qattiq qotishmali plastinani mexanik usulda maxkamlangan Oddiy tokarlik keskichlaridan rez’ba kesuvchi keskichlar kallagining shakli va kesuvchi qirralarning profili bilan farqlanadi. Charxlashni yengillashtirish maqsadida oldingi burchak γ = 0 bo’ladi. Yon kesuvchi qirralardagi orqa burchaklar statikada α 1 = α 2 . Rez’bani dastlabki kesishda orqa burchaklar 4...6 0 ga teng, toza ishlov berishda esa 8...10 0 ga teng olinadi. Keskich cho’qqisining burchagi α 2 = 15...20 0 bo’ladi. Kichik diametrli chuqur profilli yoki ko’p kirimli katta burchakli rez’balarni kesishda ushbu burchakni haqiqiy orqa va oldingi burchaklar qiymatiga ta’sirini hisobga olish lozim. 8,2-rasmda ko’rinib turibdiki, o’ng tomonlama kirimli rez’balarni kesishda, keskichni oldingi qirrasi bo’yicha zagotovkani o’q bo’ylama tekisligi keskich yuzasi kesimida yon kesuvchi qirralarning orqa yon burchaklari qiymatiga  burchak ta’sir ko’rsatadi: bu erda α st – yon kesuvchi qirralardagi orqa burchaklar (statika bo’yicha); R – rez’baning qadami; d – rez’baning diametri. O’ng kesuvchi qirrada oldingi burchak manfiy bo’lganligi uchun kesish sharoiti og’irlashadi va kesuvchi pona kuchsizlanadi. Chap qirrada orqa burchak kichiklashib asbobning turg’unligini pasayishiga olib keladi. O’tkir burchakli rez’balarni keskichlar bilan ko’p o’tishli kesishda rez’baning profilini hosil qilish quyidagi uchta sxema bo’yicha bajarilishi mumkin (3-rasm): a) Profilli – keskichni radial surish bilan; b) Generatorli – keskichni

zagotovka o’qiga nisbatan burchak ostida surish bilan; v) Kombinatsiyalashgan – dastlabki ishlov berishda burchak ostida surish va toza ishlov berishda radial surish bilan. 2-rasm. Katta ko’tarish burchagi  ga ega bo’lgan rez’balarni kesishda strejenli kesikchlarni o’rnatish sxemalari: a – oldingi qirra zagotovkasining o’q bo’ylama yuzasida joylashgan; b – oldingi burchak rez’ba cho’lg’amlariga perpendikulyar joylashgan Generatorli sxemaning afzalligi kesiluvchi qatlam qalinligini bir o’tishda 2 martagacha oshirish imkoniyatidir, bu bilan o’tishlar soni kamayadi. Ushbu xolatda o’ng qirra yordamchi qirra ko’rinishida ishlaydi va ishlov berilgan yuzalarda pog’onalar qoldiradi.

3-rasm. Rez’balarni kesishda qo’llaniladgan kesish sxemalari: a – profilli; b – generatorli; v – kombinatsiyalashgan; g – trapetsiyasimon rez’balarni kesish uchun Prizmasimon keskichlarni (4- a , b rasmlar) sterjenli tutqichlarda α burchak ostida o’rnatiladi ( α < 15 0 ). Kesish kuchini pasaytirish maqsadida oldingi burchak γ ishlov beriluvchi detalning xossalariga bog’liq holda olinadi. Agar γ > 0 bo’lsa, u holda kesuvchi qism profilini hisoblashda (orqa qirraga perpendikulyar kesimda) rez’ba kanavkasining ishlov berilgan vintli holatiga tuzatish (korrektirovka) kiritaladi.

4 rasm. Shakldor rez’ba kesuvchi keskichlar: a – prizmasimon; b – prizmasimon keskich profiliga tuzatish kiritishning hisobiy sxemasi γ > 0; v – dumaloq Dumaloq keskichlar (4-v rasm) tayyorlashda prizmasimon keskichlarga nisbatan sodda va tayyorlanishi oson, qayta charxlashga zahirasi kichik va maxkamlashda turg’unligi past. Orqa burchaklarni hosil qilish uchun keskich markazini zagotovka markazidan yuqorida o’rnatiladi. Bunday keskichlarning profilini hisoblash dumaloq shakldor keskichlar hisobi kabi o’xshash. Grebyonkalar (5-rasm) – ko’p qirrali shakldor keskich bo’lib, ularning sterjenli, prizmasimon, dumaloq turi bo’lishi mumkin. Ularni asosan mayda qadamli maxkamlash rez’balarini kesishda qo’llaniladi. 5- g rasmda ko’rsatilganidek grebyonkaning kesuvchi qismi l 1 uzunlikdagi o’qqa nibatan φ burchak ostiga joylashgan yo’naltiruvchi va kalibrlovchi ( l 2 ) qismlardan tashkil topgan: l 1 = (1,5...2,0) P , l 1 = (3...6) P bu erda: Р – rez’baning qadami.

5-rasm. Rez’ba kesuvchi grebyonkalar: a – qattiq qotishmali plastinali mexanik usulda maxkamlangan; b – prizmasimon; v – dumaloq; g – grebyonkaning ishchi qismi Yo’naltiruvchi qismning ( l 1 ) burchagi φ = 25...30 0 , shunga asosan yuklanish kesuvchi tishning bir nechta qirralari orasida bir tekis taqsimlanadi va rez’bali keskichlarga nisbatan ishchi o’tishlar 2...3 marotabaga kamayadi. Sterjenli grebyonkalar (5- b rasm) yaxlit holda yoki qattiq qotishmali plastinalarni mexanik usulda maxkamlanadigan ko’rinishda tayyorlanadi. Grebyonka 5-a rasmda sxema ko’rinishida keltirilgan. Prizmasimon grebyonkalarda (5- b rasm) orqa burchak grebyonkani tutqichda og’ishi hisobiga yaratiladi. Dumaloq grebyonkalar (5- v rasm) ikki turda bo’lishi mumkin: 1) halqasimon o’ramli; 2) vintsimon o’ramli. Ularni tashqi va ichki rez’balarni kesishda qo’llaniladi. Agar kanavkalar halqasimon bo’lsa, u holda grebyonka o’qi zagotovka o’qiga nisbatan rez’bani ko’tarish burchagi  ostida og’ma holatda

joylashtiriladi. Ichki rez’balarni kesishda grebyonka o’ramlarining yo’nalishi bilan rez’baning o’ramlari yo’nalishi mos tushadi. 2. Rez’ba kesuvchi frezalar Texnologik mashinalar va jihozlarni ishlab chiqarishda rez’ba kesuvchi frezalarning quyidagi turlari qo’llaniladi: grebyonkasimon, diskli va rez’bani aylanma usulda (vixrovoy) kesish kallaklari. Tashqi va ichki rez’balarni frezalash yo’li bilan kesishda ish unumdorligi quyidagilarga asosan yuqori bo’ladi: 1) ko’p tishli kesuvchi asboblarni qo’llash bilan; 2) bitta tishga kesish qatlami ortishi bilan (diskli frezalar); 3) keskichlarning qattiq qotishma bilan jihozlanganligi uchun kesish tezligi ortadi. Grebyonkasimon frezalar ni (6-rasm) o’tkir burchakli tashqi va ichki mayda qadamli rez’balarni zagotovkaning tsilindrsimon va konussimon yuzalarida kesish uchun qo’llaniladi. Ular rez’ba profiliga mos keluvchi tishli diskli frezalarni bir korpusga bir butun qilib jamlangan ko’rinishda bo’ladi. Freza o’qiga bo’ylama yo’nalishda to’g’ri chiziqli yoki vintsimon shaklda qirindi kanavkalari kesilgan bo’lib, tishlarning orqa burchagini hosil qilish uchun freza tishlarini Arximed spirali bo’yicha kesiladi. Tashqi rez’bani tsilindrsimon grebyonkasimon freza yordamida kesish sxemasi 7-rasmda keltirilgan. Bunda frezaning o’qi zagotovka o’qi bilan parallel holatda o’rnatiladi. Freza o’z o’qi atrofida V 1 tezlik bilan aylanadi va kesishni boshlang’ich vaqtida S P = S z zh ф radial surish bilan kesib kiradi, so’ngra u rez’baning bitta qadami R qiymatiga zagotovka o’qi yo’nalishi buylab S Pr = P surish bilan xarakatlanadi. Tezkesar po’latdan tayyorlangan frezalar uchun V f = 25...39 m/min, qattiq qotishmali frezalar uchun V f = 60...120 m/min qabul qilinadi. Har bir tishga

uzatish ishlov beriladigan materialning qattiqligiga bog’liq holda olinadi va S z = 0,03...0,15 mm/min oralig’ida bo’ladi. Grebyonkasimon frezalarning asosiy konstruktiv parametrlari: freza diametri d va o’rnatuvchi teshik diametri d 0 , freza uzunligi L , tishlar soni z , kanavkalar yo’nalishi, teshik profilining o’lchamlari (profil burchagi α ), rez’ba balandligi h va rez’ba qadami R , tishning balandligi N ; d = d 0 + 2 E + 2 H , bu erda: Е – freza korpusi devorining qalinligi ( E = (0,3...0,4) d 0 ); N – freza tishining balandligi: H = h + k z + r + e , bu erda: k z – zatilkani pasayishi qiymati; r – tish asosidagi radius; e – freza tishining chuqurligi va zagotovkaning tashqi diametri orasidagi tirqish.

6-rasm. Grebyonkasimon rez’ba kesuvchi frezalar: a – tsilindrsimon o’rnatiluvchi; b – tsilindrsimon barmoqli; v – konussimon rez’balarni kesish uchun 7-rasm. Grebyonkasimon freza bilan rez’ba kesish sxemasi Tashqi rez’balarni kesish uchun grebyonkali frezalarning diametri d = 40...90mm oralig’ida rez’ba qadamiga bog’liq holda har 10 mm.da olinadi, ichki rez’balar uchun zagotovkadagi teshik diametri d 3 ga bog’liq holda d = (0,85...0,90) d 3

oralig’ida har 5 mm.da d = 10...40 mm diapazonda olinadi. Frezaning uzunligi kesiluvchi rez’baning uzunligidan 2...3 qadamga katta bo’lishi kerak, shuning uchun L = 15...100 mm oralig’ida bo’ladi. Grebyonkali frezaning tishlar soni: Diskli frezalarni katta diametr va uzunlikdagi chuqur rez’balarni kesishda qo’llaniladi. Masalan, chervyak rez’basi, yuruvchi (xodovoy) vint va boshq. rez’balarni kesish uchun ko’p qo’llaniladi. Ushbu kesuvchi asboblar ko’p tig’li bo’lganligi uchun yuqori surish sharoitida ishlab rez’bani bir o’tishda to’liq kesadi va ularni unumdorligi yuqori. Rez’ba kesish vaqtida diskli freza opravkasining o’qi zagotovka o’qiga nisbatan  burchak ostida o’rnatiladi (8-rasm). Bunda freza aylanma xarakatda bo’ladi, zagotovka esa aylanma va ilgarilanma harakatda bo’ladi. Diskli frezalarni 60...180 mm diametrli qilib tayyorlanadi va ko’p tishlar soniga ( z = 34...40) ega. Yuqoridagilarga asosan ish unumdorligi yuqori bo’lib ishlov berilgan yuzalarni aniqligi yuqori. Trapetsiyasimon rez’balarni kesishda kesish kuchini kamaytirish va freza turg’unligini oshirish maqsadida har bir yon tomonida shaxmat tartibida har bir tishdan keyingisida kesuvchi qirralar bartaraf etilgan frezalar qo’llaniladi. Shuning uchun tish faqat bir tomondagi yon kesuvchi qirrasi bilan ishlaydi. Bunda yuqori qirralari o’zgarishsiz qoldirilgan. Bunday profillarni nazorat qilib borish uchun, uni qayta charxlanganidan so’ng bitta tishni to’liq profiilli holda qoldiriladi (9-rasm).

8. 9-rasm. Trapetsiyaimon rez’balarni kesish uchun diskli freza 3. Metchiklar. Konstruktiv elementlari va geometrik parametrlari Metchiklarni texnologik mashina va jihozlarni ishlab chiqarishda zagatovkalarning teshigida konstruktsiyasi va geometrik parametrlari turli hil bo’lgan rez’balarni kesishda qo’llaniladi. Metchik – qirindi kanavkasi kesuvchi tishlarda oldingi, orqa va boshqa burchaklarni hosil qilib kesuvchi asbobga aylantirilgan vint bo’lib dastgohda yoki vorotokda maxkamlash uchun quyruq qism bilan jihozlangan. Metchikning kesuvchi qismi ko’pchilik holda tez kesar po’latdan ba’zida qattiq qotishmadan tayyorlanadi. Metchik rez’ba kesish, metchik bilan qirindini kesish kuchi va ishqalanishning yuqoriligi xamda hosil bo’lgan qirindini chiqarib tashlash qiyinligi uchun og’ir sharoitda kechadi. Bundan tashqari ko’ndalang kesimi kuchsizlantirilganligi uchun ularning turg’unligi past. Asosan qovushqoqligi yuqori bo’lgan materialllarda kichik diametrli rez’ba kesishda qirindini taxlanib qolishi natijasida ular tez ishdan chiqadi.

Metchiklarni afzalliklari quyidagilar: konstruktsiyasining soddaligi, o’z- o’zidan kesayotgan rez’bada xarakatlanishini hisobiga rez’bani kesish imkoniyati, rez’baning aniqligini yuqoriligi va metchiklarni tayyorlash aniqligining yuqoriligi. Konstruktsiyasi va qo’llanishi bo’yicha metchiklar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Dastaki (chilangarlik) – qo’l kuchli yuritmali ikki yoki uchta nomerdagi komplektda tayyorlanadi; 2. Mashinali – dastaki yakka yoki ikkita nomerdagi komplektda dastaki yoki dastgoh yuritmasidan; 3. Mashinali yakka – dastgoh yuritmasidan; 4. Gaykali – maxsus dastgohlarda gaykalarga rez’ba kesish uchun; 5. Plashkali va kalibrlovchi – rez’ba kesish va rez’ba kesuvchi plashkalarda rez’bani kalibrlash uchun; 6. Maxsus – turli profilli: trapetsiyasimon, dumaloq va boshq. rez’balarni kesish uchun, hamda yig’ma sozlanuvchi, metchik – sidirgichlar, konussimon metchiklar va boshq. Metchiklarning konstruktiv elementlari va kesuvchi qismining geometrik parametrlari . Metchiklarning turlari ko’pligiga qaramay, ularning asosiy qism, konstruktiv element va kesuvchi qismining geometriyasi bir hildir. Metchikning kesuvchi va kalibrlovchi qismi, qirindi kanavkasi, perolar va tishlari soni mahkamlash elementi bilan birgalikda quyruq qismlaridan tashkil topgan. Uning geometrik parametrlariga φ – kesuvchi konus burchagi; γ va α – kesuvchi qirralardagi oldingi va orqa burchaklar; ω –vintsimon qirindi kanavkasining og’ish burchagi; λ –oldingi yuzani charxlash o’q bo’ylama burchak kiradi.

10-rasm. Metchikning asosiy elementlari Metchikni kesuvchi qismi quyimni kesish, kesiluvchi rez’ba profilini shaklantirish va kesish zonasidagi qirindini chiqarib tashlash bo’yicha asosiy ishlarni bajaradi. Tishlarni orasida qo’yimni taqsimlash uchun kesuvchi qism kesik konusli yuzasida tashkil etuvchi o’qiga φ burchak ostida og’ma xolda bajariladi. Bunda l 1 kesuvchi qism uzunligidagi tishlar detal rez’basining chuqurligidagi qo’yimni generatorli sxema bo’yicha kesadi, ya’ni har bir kesuvchi tish rez’ba profilini shakllantirishda ishtirok etadi (11-rasm). Bunday sxemani qo’lanishi tayyorlash texnologiyasi va metchiklarni charxlashni osonlashtiradi va soddalashtiradi. Metchikning kesuvchi tishlari soni: z = zkn bu erda: z k – qirindi kanavkalarining soni; n – bitta perodagi kesuvchi tishlarning soni ( n = l 1 / P ). 11-rasmda metchikning har – bir tishi qatlamni doimiy qalinlik  z ni v o’zgaruvchi kenglikda kesishi ko’rsatilgan a z = a ’ z /cos φ .

φ = 3...6 0 kichik bo’lgan qiymatini hisobga olib, a z = a ’ z qabul qilish mumkin. 11-rasm. Metchikning parametrlarini aniqlash sxemasi Kanavkalar zk va perolarning soni metchik diametri, perolar mustahkamligi va qirindini joylashuv sharoitiga bog’liqdir. Mashinali metchiklarning z k qiymatini rez’ba diametriga asosan olishni tavsiya etiladi. (1- jadval). Rez’ba diametriga bog’liq holda metchikning kanavkalari soni 1-jadval d , mm 2...20 22...36 32...52 z k 2...3 3...4 4...6 Metchiklarni loyihalashda a z ning qiymatini tanlashda ishlov beriluvchi materialning fizik-mexanik xossalari (mustahkamlik, qattiqlik, qovushqoqlik va boshq.) ta’sir ko’rsatadi. (2 - jadval).

Ishlov beriluvchi materialga bog’liq holda metchikning a z qiymatlari 2-jadval Ishlov beriluvchi detal a z , mm Po’lat 0,02...0,05 Cho’yan 0,04...0,07 Rangli metall va qotishmalar 0,06...0,15 Qiyin ishlanuvchan po’lat va qotishmalar 0,015...0,020 Eng qulay chegaraviy qiymat a z = 0,015va 0,15 mm.dir. a z < 0,015 mm bo’lganida kesish qiyinlashadi. a z > 0,015mm bo’lganida rez’ba yuzasining g’adir-budirligi, kesish kuchi ortadi va aniqligi pasayadi. SHuning uchun sifatli rez’ba kesishda a z ning kichik qiymatida olinadi. φ va a z qiymatlarini tanlashda teshik turi va rez’ba kesish uchun qo’llaniladigan metchiklar komplekti ta’sir ko’rsatadi. 12-rasmda rez’ba kesiluvchi teshiklarning eng ko’p uchraydigan turlari keltirilgan: ochiq kalta ( a ) va chuqur ( b ), berk kichik ( v ) va kalta ( g ) bo’shliqli (metchikni chiqishi uchun). Agar kesuvchi qism uzunligi R qadamlarda ifodalansa, u holda ochiq teshiklardagi rez’bani l 1 = 6 P , gayka metchiklarida l 1 = (6...12) P , berk teshiklarda l 1 = 2 P va qiyin ishlov beriluvchi materiallarda l 1 = (12...20) P bo’ladi. 12-rasm. Metchiklar yordamida rez’ba kesish uchun teshik turlari:

a – kalta ochiq; b – uzun ochiq; v – metchik ko’p masofaga chiquvchi berk; g – kalta berk l 1 qiymatini qisqartirish bilan a z ni ortishi va nisbiy kesish kuchining kamayishi hisobiga kesish kuchi ortadi, mashina vaqti qisqaradi, metchikni teshikka kirish sharoiti yomonlashadi. Ushbu kamchilikni bartaraf etish maqsadida metchikning oldingi torets qismidagi diametr d 1 ni teshik diametridan kichik olinadi (11rasm), ya’ni: bu erda: d p – parma diametri; f – diametrni kamaytirish koeffitsienti (metchiklar uchun d = 2...30mm, f = 0,3...0,15, f ning katta qiymati kichik diametrli metchiklar uchun olinadi). 11-rasmga asosan: (1) Berk teshiklarda bir o’tishda rez’ba kesishda l 1 = 2 P bo’ladi. Agar ikkita metchikdan tashkil topgan komplekt qo’llanilsa, u holda dastlabki metchik uchun l 1 = 6 P toza ishlov beruvchi metchiklar uchun l 1 = 2 P olinadi. Rez’balarni dastaki metchiklar bilan qo’l kuchi yordamida kesilganida bir o’tishda qirindini to’liq kesib olib bo’lmaydi. SHuning uchun qo’yimni komplektdagi bir necha metchiklar orasida taqsimlanadi. Unda l 1 , φ , d va d z ularda o’zgaruvchan bo’ladi (13-rasm).

13-rasm. Komplektdagi uchta metchiklar orasidagi qo’yimni taqsimlanishi 3-jadval Komplektdagi metchiklar orasida qo’yimni taqsimlanishi Komplektdagi metchik nomeri Ikkita nomerli komplekt Uchta nomerli komplekt № 1 (dastlabki) 70%; φ = 7 0 , l 1 = 6 P 50%; φ = 4 0 , l 1 = 5 P № 2 (o’rta) 30%; φ = 20 0 , l 1 = 2 P 30%; φ = 10 0 , l 1 = 2,5 P № 3 (toza) – 20%; φ = 20 0 , l 1 = 5 P 8,3-jadvalda qo’yim hajmini, yuklanishi (%) φ burchak, kesuvchi qism uzunligi bo’yicha l 1 (%)ni komplektdagi har bir metchikka taqsimoti keltirilgan. Metchik kesuvchi qismining geometrik parametrlari 14-rasmda keltirilgan. 14-rasm. Metchik kesuvchi qismi tishlarining geometrik parametrlari

Metchik tishlaridagi oldingi γ burchak – bu oldingi yuzaga urinma bilan radius orasidagi burchak bo’lib kesuvchi qirralarga keltirilgan. Metchikni og’ir sharoitda ishlashini hisobga olib oldingi burchak γ ni musbat qiymatli olinadi. O’rta kattalikdagi po’latlarga ishlov berish uchun γ burchakni γ = 12...15 0 , mo’rt materiallar (cho’yan, bronza, latun), hamda qattiq po’lat uchun γ = 0...5 0 , rangli metall va qotishmalar uchun γ = 16...25 0 olish tavsiya etiladi. Orqa burchaklar α b – bu kesish tezligining vektori bilan bilan orqa yuzaga urinma holida o’tuvchi kesish tekisligi orasidagi burchakdir. Ushbu burchakni α b = 6...12 0 olish tavsiya etiladi. Kesishni generatorli sxemasi qo’llanilganida metchiklarda kesiluvchi qatlamning qalinligi kichik bo’lganligi sababli orqa burchak bo’lmaydi. Metchiklar o’tmas holatga kelganidan keyin kesuvchi tishlarni qayta charxlash 15-rasmda ko’rsatilganidek oldingi va orqa yuzalar bo’yicha amalga oshiriladi. Charxlash vaqtida metchikni burish pero kengligi oralig’ida maxsus moslama yordamida bajariladi (15- rasm). Kalibrlovchi qism . Metchikning kalibrlovchi qismi rez’baning to’liq profiliga ega bo’lib, kesiluvchi rez’bani yakuniy shakllantirishga mo’ljallangan. Bundan tashqari kalibrlovchi qism metchikni teshik bo’ylab yo’nalishini, o’zini rez’ba bo’yicha yurishini va metchikni qayta charxlash uchun zahira funktsiyalarini ham bajaradi. Metchikni qayta charxlash jarayonida φ burchakning qimatini kichikligi sababli kalibrlovchi qismning uzunligi l 2 sezilarli darajada qisqaradi. O’lchamlarni tayinlashda qo’yidagilarga amal qilish lozim: l 2 o’lcham qancha katta bo’lsa, metchik teshik bo’ylab shuncha aniq yo’naladi, kesiluvchi rez’baning aniqligi yuqori bo’ladi va qayta charxlashga zahira katta bo’ladi. SHu bilan birga ishqalanishdagi burovchi moment ham ortadi. SHuning uchun o’rtacha diametrlar uchun l 2 = 0,5 d , mayda va yirik diametrlar uchun l 2 = (1,2...1,5) d etarli hisoblanadi. Mayda qadamli rez’balarni kesishda l 2 ning qiymatini (20...40) R gacha oshirish mumkin.

15-rasm. Metchikni charxlash: a – oldingi qirra bo’yicha; b – orqa qirra bo’yicha Ishlov berish vaqtida metchikni teshik ichida tiqilib qolishini oldini olish maqsadida kalibrlovchi qismni tashqi diametr bo’yicha 100 mm uzunlikda 0,04...0,08 mm.ga qisqaradigan teskari konus bilan ta’minlanadi. Metchikning qirindi kanavkasi va perolarining shakli metchikning ishlash qobiliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Bunda kanavkalarning hajmi qirindi sig’imi uchun yetarli bo’lishi kerak. Kanavkalarning shakli qirindini shakllanishi va kesish zonasidan chiqib ketishini ta’minlashi kerak. Kanavka yuzasining bir qismi tishning oldingi qirrasi bo’lib, u to’g’ri chiziqli (16- a rasm) metchik ishchi qismining butun uzunligi bo’ylab doimiy burchakni ta’minlaydi. Kanavkaning boshqa qismi esa tishning shaklini ta’minlaydi. Metchikning teskari tomonga burab teshikdan chiqarish vaqtida peroning orqa tomoni qirindini kesishi va rez’bani shikastlantirishi mumkin. Bu xolat asosan kanavkaning shakli yarim aylana (16- b rasm) ko’rinishida bo’lganida sodir bo’ladi. Tishning orqa tomoni bilan tashqi aylanaga urinma orasidagi Ƞ burchak to’g’ri chiziqli bo’lib 75 0 dan kichik bo’lmasligi kerak. Tayyorlash texnologiyasini yengillatish va soddalashtirish maqsadida ko’pchilik metchiklarni qirindi kanavkalarini metchik o’qiga paralel holda to’g’ri chiziqli qilib tayyorlanadi. Oxirgi paytlarda og’ish burchagi metchik o’qiga

nisbatan ω = 10...45 0 bo’lgan vintli kanavkali metchiklar ishlab chiqarilmoqda (16- v, g rasmlar). Ochiq va berk teshiklarda rez’ba kesish uchun bunday kanavkalar o’ng va chap yo’nalishga ega. Bunda ochiq teshiklarda rez’ba kesish jarayonida hosil bo’lgan qirindi oldinga itarib chiqarib yuboriladi, bir tomoni berk teshiklarda esa qirindi orqaga itarib chiqarib yubriladi. Ochiq teshiklarga rez’ba kesishda qirindini yo’naltirishni sodda usuli qo’llaniladi. Bunda peroni oldingi yuzasi λ burchak ostida yo’nib qo’yiladi. (16- d rasm). 16-rasm. Metchik qirindi kanavkasining shakli va yo’nalishi: a – to’g’ri chiziqli profil; b – yarim aylana profil; v – ochiq teshiklarda rez’ba kesish uchun vintsimon kanavka; g – bir tomoni berk teshiklarda rez’ba kesish uchun vintli kanavka; d – metchikning oldingi burchagini λ burchak ostida yo’nish Qirindi kanavkasining chuqurligi metchik ishchi qismining butun uzunligi bo’yicha doimiy bir hil yoki quyruq qism tomonga mustaxkamlikni oshirish maqsadida kichraytirish mumkin. Qirindi kanavkalarining chuqurligi metchik diametri d va kanavkalar soni z k bilan aniqlanadi: z k = 3 bo’lganida h k = (0,35...0,40) d ; z k = 4 bo’lganida h k = (0,40...0,45) d ; z k = 6 bo’lganida h k = (0,50...0,55) d .

Qo’l kuchi dastaki metchiklarning ishchi qismini asbobsozlik po’latlaridan, mashinali metchiklarning ishchi qismini tez kesar po’latdan hamda yuqori mustaxkamlikka ega bo’lgan VK guruxidagi qattiq qotishmalardan tayyorlanadi. Ishchi qismi d > 8 mm bo’lgan metchiklarni konstruktsion po’latdan tayyorlangan quyruq qismi bilan payvandlab biriktiriladi. Metchiklarning ba’zi turlarini xususiyatlari . Metchiklarning konstruktsiyasi sodda bo’lishiga qaramay ishlab chiqarishda alohida xolatlar uchun metchiklarni turli variantlari qo’llaniladi. Metchiklarni 12 dan ortiq turi mavjud bo’lib, ularning bir qismi 17-rasmda keltirilgan. Chilangarlik (dastaki) metchiklari qo’l kuchi bilan rez’ba kesishga mo’ljallangan bo’lib, ularni ikki yoki uchtadan komplektda asbobsozlik po’latlaridan tayyorlanadi. Ochiq teshiklarda rez’ba kesish uchun dastaki chilangarlik metchiklarini ham oldingi burchagini λ burchak ostida yo’nib qo’yiladi (17- a rasm). Mashina metchiklarini (10-ramga qaralsin) parmalash, tokarlik va agregatli dastgohlarda zagotovkalarda metrik ( M2...M24 ) rez’ba kesish uchun qo’llaniladi. Metchiklarning kesuvchi qismini materiali – R6M5 markali po’latdan tayyorlanadi. Mashina metchiklari ikki yoki uch nomerdan tashkil topgan komplektda ishlab chiqariladi va ko’p kuchli rez’ba kesishda ham qo’llanilishi mumkin. Standart mashina metchiklari yakka bo’lib nisbatan qisqa kesuvchi qism va to’g’ri chiziqli qirindi kanavkalariga ega va oldingi burchagi γ = 10 0 . Tishlari shaxmat joylashgan metchiklarni (17- b rasm) qovushqoq materiallarda rez’ba kesish uchun tavsiya etiladi. Bunda metchikni tishlari faqat kalibrlovchi qismida kesiladi holos. Qirindi kanavkasi kaltaytirilgan metchiklar (17- v rasm) o’zgaruvchi chuqurlikka ega bo’lgan kalta kanavkaga ega bo’lib, unda kanavka tubining o’qqa nisbatan og’ish burchagi  = 5...10 0 va o’q bo’ylama burchagi λ = 9...12 0 ga teng. Oddiy metchiklarga nisbatan ushbu metchiklarni ko’ndalang kesimining kattaligi sababli mustahkamligi yuqori.

Bunday metchiklarni qiyin ishlov beriluvchi po’latlar, qovushqoq po’latlar, rangli metal va qotishmalardan tayyorlangan zagotovkalardagi ochiq teshiklarga M10 mm.gacha rez’ba kesishda qo’llash tavsiya etiladi. Ular yuqori aniqlikdagi g’adir-budurligi kichik rez’balarni ta’minlaydi. Vintsimon kanavkali metchiklarni (17- g rasm) yuqorida ta’kidlanganidek bir tomoni berk teshiklardan qirindini chiqarib rez’ba kesish uchun qo’llaniladi. Ochiq teshiklarda rez’ba kesishda qirindini chiqarish va metchikni uzatish yo’nalishini oldingi yuzada λ burchak ostida yo’nib ta’minlanadi. 17-rasm. Metchiklarning ba’zi turlarining konstruktsiyalari: a – chilangarlik (dastaki); b – tishlari shaxmat xolatida joylashgan;

v – kanavkasiz; g – vintli kanavkali; d – pog’onali; e – kesib tekislovchi tishli; j – yo’naltiruvchi qismli; z – sovituvchi suyuqlikni ichki usulda keltiruvchi; i – qo’ng’iroq tipli Pog’onali metchiklar (17- d rasm) ikkita kesuvchi qirraga ega bo’lib, bitta metchikda kesishni har qanday sxemasi bo’yicha rez’ba kesish imkonini beradi. Ochiq teshiklarda rez’ba kesishda metchikni uzatish yo’nalishi bo’yicha qirindi chiqarib tashlashni oldingi yuzani λ burchak ostida yo’nib ta’minlanadi. Pog’onali metchiklar (17- d rasm) ikki qirrali kesuvchi qismga ega bo’lib bitta metchik bilan kesishning har qanday sxemasida rez’ba kesish imkonini beradi. Masalan, birinchi qismi rez’bani generator sxema bo’yicha kessa, ikkinchi qism esa profilli sxema bo’yicha ishlaydi. Bunda kesilgan rez’baning aniqligi yuqori bo’ladi. Kesuvchi tekislovchi tishli metchiklar (17- e rasm) kesuvchi va yetaklovchi uchastkali pero bilan jihozlangan. Metchikni kesuvchi va yetaklovchi qismlarini ajratib turgan kanavkalar kesish zonasiga sovituvchi suyuqlikni keltirish va rez’ba profilini jilvirlash vaqtida jilvirlashni to’liq chiqishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Yo’naltiruvchi qismli metchiklar (17- j rasm) bir nechta teshiklarining yuzalari o’zaro aniq joylashgan detallarga ishlov berish uchun qo’llaniladi. Ochiq teshiklar uchun qo’llaniladigan metchiklarda yo’naltiruvchi qism kesuvchi qismning oldida joylashgan, bir tomoni berk teshiklar uchun kalibrlovchi qismdan keyin joylashgan. Kalibrlovchi qism ortida joylashgan yo’naltiruvchi qismning diametri katta bo’lib, konduktor vtulkasini qo’llashni talab etadi. Sovituvchi suyuqlikni ichki keltiruvchi metchiklarni (17- z rasm) sovitish, moylash va qirindini chiqarib tashlash sharoitining yaxshiligi sababli, ularni turg’anligi 3...4 marta yuqori va sovituvchi suyuqlikni keltirish uchun maxsus qurilma talab etadi.

Qo’ng’iroq tipli metchiklar (17- i rasm) ochiq teshiklarda d = 50....400 mm.li yirik diametrli rez’balarni kesishda qo’llaniladi. Ularni yaxlit yoki tashkiliy qilib tayyorlanadi. Bunday metchiklarda perolarning soni 16 tagacha. Gayka metchiklari (18-rasm) ochiq rez’balarni, gaykalarni mahkamlanmay quyruq qismga surib kesish uchun qo’llaniladi. Metchikni teshikka yaxshi kirishi uchun uzun kesuvchi va kalta kalbrlovchi qismlarga ega. Kesuvchi qismining boshida 45 0 burchak ostida (1...15) R uzunlikda faska kesiladi. Gayka metchiklarini o’ta uzun bo’lganiligi sababli, ularni kesuvchi qismini va quyruq qismini alohida tayyorlanib, so’ngra payvandlab, kavsharlab yoki rez’ba yordamida biriktiraladi. 18-rasm. Gayka metchiklari: a – to’g’ri quyruq qismi; b – egilgan quyruq qismi; v – gaykada rez’ba kesuvchi avtomat dastgohni ishlash sxemasi

Gayka metchiklarining quyruq qismini uzun to’g’ri chiziqli yoki egilgan xolatda tayyorlanadi (18- a , b rasmlar). Egilgan quyruq qismli metchiklar avtomat – dastgohlarda gaykalarga to’xtovsiz tsiklda rez’ba kesish uchun qo’llaniladi. Bunda zagotovka bunkerdan kesish zonasigacha uzatiladi va rez’ba kesilganidan so’ng quyruqni egilgan qismi orqali chiqib ketadi (18- v rasm). Metchik-sidirgichlar (19-rasm) har qanday profilli va uzunlikdagi ochiq teshiklarda rez’ba kesish imkonini beradi. Metchik – sidirgich oddiy metchik va rez’ba kesuvchi keskichga nisbatan ish unumdorligi bir necha marta oshirish, yuqori aniqlikni ta’minlaydi. Metchik – sidirgichlarning xususiyatlari qo’yidagilar: 1) quyruq qism kesuvchi qism oldida joylashgan bo’lib metchik – sidirgich cho’zilishga ishlaydi; 2) Ishchi qism tishli konussimon yuzadan tashkil topgan; 3) Tishlar o’rta diametri bo’yicha charxlanmaydi faqat orqa yuzalar bo’yicha ikkilamchi charxlanadi, bunda α 1 = 12...15 0 , α 2 = 30...60 0 ga teng. 4) φ burchakka bog’liq holda tashqi diametrdagi kesuvchi qirra – o’zgaruvchan; 5) Qirindi kanavkalarini vintsimon tayyorlanadi: o’ng rez’ba uchun – chap; chap rez’ba uchun – o’ng tomonli, metchik o’qiga og’ish burchagi ω = 4...15 0 va  = 80...90 0 ; 6) Metchikni ishchi qismining oxirida ba’zida qisqa kalibrlovchi qism va orqa quyruq qism qilinadi; 7) Kanavkalar soni z k = 3 d ≤ 20 mm uchun va z k = 4 d > 20 uchun. Rez’bani metchik – sidirgichlar bilan kesish odatda tokarlik dastgohlarida n = 18...40 ayl/min va V = 2...3 m/min rejimda bajariladi. Sidirishdan oldin zagotovkani metchikka kiydiriladi va o’zi markazlovchi patronda qisiladi (19- b rasm) va aylanish xarakati beriladi. Bunda dastgoh shpindeli teskari tomonga aylanadi, support o’ng tomonga xarakatlanadi.

19-rasm. Metchik-sidirgich: a – konstruktsiyasi; b – ichki rez’bani sidirish sxemasi 4. Rez’ba kesuvchi plashkalar Rez’ba kesuvchi plashkalar – bu qirindi chiqarish teshiklari parmalangan, tishlarida oldingi va orqa burchakli kesuvchi pero shakllantirilgan kesuvchi asbobga aylantirilgan gayka bo’lib, ularni bolt, vint, shpil ь ka va boshqa maxkamlash detallarida tashqi rez’balarni kesish uchun qo’llaniladi. Plashkalar tashqi yuzasining shakli bo’yicha: dumaloq, kvadrat, olti burchakli, quvur plashkalari turlariga bo’linadi. Chilangarlik ishlari uchun ular ikki qismga ajraluvchi bo’lib vorotoklarda o’rnatilib qisiladi. Dumaloq plashkalarni konstruktsiyasi sodda, tayyorlash osonligi uchun ishlab chiqarishda ularni ko’p qo’llaniladi. Ularni kalibrlangan tezkesar po’latlardan tayyorlanadi. 20-rasmda dumaloq plashkaning konstruktsiyasi, uning asosiy konstruktiv va geometrik parametrlari ko’rsatilgan. Konstruktiv parametrlar:

plashkaning tashqi diametri D , qalinligi В , qirindi teshiklarining diametrlari d s , ular markazlarning aylanasi d ts , ochiqlik kengligi c , pero kengligi b , devorning eng kichik qalinligi e . Plashkaning geometrik parametrlari: olidingi burchak γ , orqa burchak α va kesuvchi konus φ . 20-rasm. Dumaloq plashkaning konstruktiv elementlari Plashkaning tashqi yuzasida 3 yoki 4 ta konussimon 90 0 burchakli chuqurchalar (uglubleniya) bo’lib, ular plashkani vorotokda maxkamlash uchun mo’ljallangan. Plashkani xuddi shu yuzasida 60 0 burchakka ega bo’lgan trapetsiya ko’rinishli paz bajarilgan ( m = 0,4...1,5mm), bunda plashkani ikki uch marta charxlanganidan so’ng kesib tashlanadi. Plashkalar qo’l kuchi bilan ishlaganda vorotokka yoki dastgoh uchun halqaga o’rnatiladi (8- a , b rasm). Plashkalarni qiyshiq o’rnab qolishini oldini olish maqsadida mahkamlovchi vintlarning o’qi konussimon chuqurchalar o’qiga nisbatan plashkani o’rnatuvchi uyani torets qismiga jips mahkamlash uchun siljitilgan. Plashkani kesilganidan so’ng vorotokdagi vint 1 va mahkamlovchi vintlar 2 yordamida plashka diametrini sozlash mumkin.

8-rasm. Plashkalarni mahkamlash uchun qurilma: a – vorotok; b – halqa Plashkalar bilan asosan diametri 2...36 mm, ba’zida 42...48 mm bo’lgan o’tkir burchakli mahkamlash rez’balari kesiladi. Boshqa kesuvchi asboblar (freza, keskich) bilan hosil qilingan rez’balarni kalibrlash uchun d = 56...135mm diametrli plashkalar qo’llaniladi. Plashkalarni tashqi diametri: D = dts + dc + 2 e d s va d ts diametrlar qirindisi erkin joylashuvi va devorni eng kichik qalinligi e shartlar asosida hisoblanadi. D = 2...52 mm plashkalar uchun: e = (0,6....0,9) D Plashkaning ishchi qismi 2 φ burchakli ikkita o’zaro almashinuvchan kesuvchi konuslardan tashkil topgan. Kesuvchi qism uzunligi (22-rasm):

bu erda: d 0 – plashkaning kiruvchi qismini diametri; d 1 – rez’baning ichki diametri;faska ( d = 0,2...0,4 mm); h – rez’ba profili balandligi. 22- rasm. Plashkaning kesuvchi qismi Qirindi teshiklari sonini kesiluvchi rez’baning tashqi diametrlari d ning diapazonlariga bag’liq holda olishni tavsiya etiladi (1-rasm) Plashkalar qirindi teshiklar soni 1-jadval d , mm 2...5 6...18 20...30 33...48 z s 3 4 5 6 Kalibrlovchi qism . Plashkalarning kalibrlovchi qismi rez’bani kalibrlash uchun mo’ljallangan. Ular kesish jarayonida kesuvchi asbobni yo’nalishi va o’zi yurishiga ta’sir ko’rsatadi. Kalibrlovchi qismida rez’bani jilvirlash imkoni yo’q. Shuning uchun tishlardagi orqa burchaklar nolga teng. Kesilgan rez’baning aniqligi 6 h , 8 h dan katta emas.

Plashkaning kalibrlovchi qismida ishqalanish va rez’ba profilini chetga chiqishini kamaytirish maqsadida uning uzunligi odatda l 2 =[ 3....6 ] P olinadi. Plashkaning geometrik parametrlari . γ oldingi burchak tishning kesuvchi qirrasi nuqtasiga o’tkazilgan radius va oldingi burchakka urinma orasidagi radius bilan bilan o’lchanadi (23-rasm). Oldingi burchakka urinma qirindi teshigining bir qismi bo’lganligi uchun, oldingi burchak juda katta bo’ladi. Uni oldingi yuzasi bo’ylab zenker bilan (termik ishlov berilguncha qadar) kesib yoki kichik diametrli jilvir tosh bilan jilvirlab (termik ishlov berilguniga so’ng) kamaytirish mumkin. Bunda oldingi yuzaning to’g’ri chiziqli uchastkasining rez’ba profilining balandligiga nisbatan katta bajariladi, ya’ni x > h . Charxlash burchagini γ z = 20...25, standart plashkalarda esa γ 3 = 15...20 0 olinadi. Qovushqoqligi yuqori bo’lgan materiallarga ishlov berishda qirindi teshigini oshirish va qirindisini surish tomonga yo’naltirish maqsadida termik ishlov berilganidan so’ng, abraziv kesuvchi asbob bilan kesuvchi tishlaring oldingi yuzasi plashkaning o’qiga nisbatan ma’lum burchak ustida ( λ = 15 0 ) charxlanaia (24-rasm). 24-rasm. Kesuvchi qismni oldingi yuzasi bo’ylab charxlash bilan plashka konstruktsiyasini yaxshilash usuli

Nazorat savollari 1. Rez’ba kesuvchi asboblar haqida nimalarni bilasiz? 2. Rez’ba kesuvchi asboblarning turi qanday? 3. Rez’ba kesuvchi keskichlarning geometrik parametrlari haqida gapiring. 4. Rez’ba kesuvchi grebyonkalar haqida gapiring. 5. Rez’ba kesuvchi frezalarning turlarini bilasizmi? 6. Rez’ba kesuvchi frezalarning konstruktiv parametrlarini gapiring. 7. Metchiklar nima uchun qo’llaniladi? 8. Metchiklarni konstruktiv elementlarini bilasizmi? 9. Metchiklarni geometrik parametrlarini sanang? 10. Plashka nima va qanday turlari bor? 11.Plashkalarni konstruktiv elementlarini gapiring?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Кожевников Д.В., Гречишников В.А., Кирсанов С.В., Кокарев В.Н., Схиртладзе А.Г. Режущий инструмент: Учебник для ВУЗов. Под ред. Кирсанова С.В., М.: Машиностроение, 2004. 512 с.: ил. 2. Справочник конструктора-инструментальщика. Под ред. В.А. Гречишникова и С.В. Кирсанова. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:Машиностроение, 2006. 542 с., ил. (Библиотека конструктора). 3. Проектирование фасонного режущего инструмента: Учебное пособие. Сам.гос.тех.ун-т, сост. Ю.И. Иванов. Самара. 2005. 116 с. Допущено УМО АМ в качестве учебного пособия. 4. Справочник конструктора-инструментальщика: Под общ. ред. Баранчикова В.И. - М.:Машиностроение. 1994. 560 с., ил. - (Библиотека конструктора). 5. Металлорежущие инструменты: Учебник для ВУЗов по спец. «Технология машиностроения», «Металлорежущие станки и инструменты» (Сахаров Г.Н., Арбузов О.Б., Боровой Ю.Л. и др.) - М.: Машиностроение, 1989. 328 с., ил. 6. Справочник технолога-машиностроителя. т.1 и т.2. Под ред. Косилова А.Г. и Мещерикова Р.К - Машиностроение, 2002. 495 с., ил. 7. Грановский Г.И., Грановский В.Г. Резание материалов. М. :Высш.шк., 1985. 305 с., ил.

O'xshashlar

Tish kesuvchi asboblar

Abraziv kesuvchi asboblar

Kesuvchi asboblar haqida umumiy ma’lumotlar

Kesib ishlash texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish

Paxtani tozalash mashinalari ishchi qismlarini tayyorlash texnologiyasi