Abraziv kesuvchi asboblar - Mashinasozlik - Referatlar

Abraziv kesuvchi asboblar

Yuklangan vaqt:

29.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

662.6103515625 KB

Ko'chirib olish

Abraziv kesuvchi asboblar Reja: 1. Abraziv kesuvchi asboblar uchun materiallar 2. Abraziv kesuvchi asboblarning tasnifi 3. Abraziv kesuvchi asboblarni dastgoh shpindeliga o’rnatish va mahkamlash

Abraziv kesuvchi asboblar – fizik mexanik xossalari turli hil bo’lgan (mustahamlik, issiqlik o’tkazuvchanlik, ishlov beriluvchanlik va boshq.) mashinalarning detallariga, agregatlari va mexanizmlariga ishlov berishda keng qo’llaniladi. Abraziv kesuvchi asboblar ishlov berishning IT6...IT8 gacha aniqligini va yuzalar – g’adir budirligini Ra 2,5…0,20 mkm va Rz 2,5…0,10 mkm. gacha ta’minlaydi. Abraziv kesuvchi asboblar – turli detallarga (podshipnik detallari, tishli juftlik, vallar, shakldor detallar, kesuvchi asboblar va boshqalar) abraziv ishlov berishga mo’ljallangan bo’lib, ular jilvirlash materiallarining donachalarini bir – biri bilan bog’lovchi vositalar yordamida biriktirilgan holda bo’ladi. Tig’li kesuvchi asboblarga nisbatan abraziv kesuvchi asboblar to’liq kesuvchi qirralarga ega emas, bunda abrazib donachalar bir biriga insbatan ma’lum bir masofada joylashgan. Donachalar tartibsiz holda joylashib noto’g’ri geometrik shaklga ega. Abraziv kesuvchi asboblar bilan kesish jarayoni alohida donachalar tomonidan qo’yimning yupqa qatlamini kesishi hisobiga amalga oshriladi. Bunda abrazib donachalarni yuqori qattiqligi va issiqlik o’tkazuvchanligi juda qattiq materiallarni yuqori kesish tezligida kesish imkonini beradi. Abraziv donachalar bilan zagotovkani birikish zonasida o’ta yuqori harorat (1000...1600°S) hosil bo’ladi, bu esa ishlov berilgan detalning yuzasida qoldiq kuchlanish va jilvirlash yoriqlarini paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Abraziv kesuvchi asboblar quyidagi belgilari bo’yicha klassifikatsiyalanadi : • geometrik shakli bo’yicha – jilvirlash toshlari, jilvirlash kallaklari, segmentlar, brusoklar, abraziv lentalar va jilvir qog’ozlar; • abraziv material turi bo’yicha – abraziv, olmosli, elborli va boshq; • asosini turi bo’yicha – bikr (jilvirlash toshlari, jilvirlash kallaklari, segmentlar, brusoklar; egiluvchan (elastik toshlar, abraziv lentalari va jilvir qog’ozlar); suyuq (pastalar, suspenziyalar).

1. Abraziv kesuvchi asboblar uchun materiallar Abraziv kesuvchi asboblar yuqori unumdorlik, ishlov berishni yuqori aniqligi va yuzalarning kichik g’adir-budirligini ta’minlaganligi uchun ular na faqat toza ishlov berishda, balkim chuqur jilvirlash usuli bilan shakldor yuzalarni hosil qilishda ham keng qo’llaniladi. Abraziv kesuvchi asboblar bilan qiyin ishlov beriluvchi o’ta qattiq materiallar va qattiq qotishmalarga ishlov berish iqtisodiy samarali bo’ladi. Ishlov berish vaqtida zagotovka yuzalarini (ayniqsa po’latdan tayyorlangan zagotovkalarning yuzalarini) kuydirib qo’ymaslik maqsadida moylash-sovitish suyuqliklari qo’llaniladi. Cho’yandan tayyorlangan zagotovkalar, ko’pincha, sovitish suyuqligisiz jilvirlanadi. Metallarni kesib ishlashning boshqa turlari bilan taqqoslab ko’rilsa, jilvirlash jarayonining ancha murakkab ekanligi ayon bo’ladi, chunki jilvirlash asbobida abraziv donachalar uzlukli joylashgan, ularning kesuvchi elementlarini geometriyasi turli xarakterda, qirindi hilma-hil va nomuntazam shaklli, qirindini kesib olish uchun sarflanadigan vaqt juda qisqa va hokazo. Jilvir toshlar yuqori tezlikda aylanib, ishlov berilayotgan zagotovkaning yupqa, sayoz qatlamini o’z donachalarining kesuvchi qirralari vositasida kesib oladi. Jilvirlash toshi bitta donasining qirindi kesib olishi uchun sarf bo’ladigan vaqt sekundning 1/10000 ulushi va undan kichik qiymatni tashkil etadi. Jilvirlash jarayonida +1200 0 S va undan ortiq darajada yuqori xarorat hosil bo’lishining sababi shuki, bunda jilvir tosh juda yuqori tezlik bilan aylanadi, jilvir toshning ko’pdan-ko’p abraziv donalari ko’pchilining oldingi burchagi manfiy, orqa burchagi esa juda kichik qiymatga ega bo’ladigan tarzda joylashadi. 1-rasmda abraziv donachalari bilan kesish jarayoni ko’rsatilgan. Jilvirlash yo’li bilan turli: yumshoq metall (alyuminiy), qattiq qotishma va qattiq materiallargacha ishlov beriladidi. Ko’pincha, jilvirlash usuli termik ishlangan detal va asboblar uchun qo’laniladi. Jilvirlash usulidan detallarning yuzalariga tozalab ishlov berishdagina emas, balki ishlov berilmagan

zagotovkalarni ishlashda ham foydalaniladi. Jilvirlash usuli shtamplangan va quyma zagotovkalarni tozalashda ham qo’llaniladi. 1-rasm. Abraziv donachalari bilan kesish jarayoni Abraziv kesuvchi asboblar o’zining asosida donachalar, kukunlar shaklida ishlab chiqariluvchi yuqori qattiqlik, mustahkamlik, issiqlik o’tqazuvchanlik va eyilishga chidamli bo’lgan abraziv materiallardan tashkil topgan. Tayyorlanish usuli bo’yicha abraziv kesuvchi asboblar tabiiy va sun ь iy turlariga bo’linadi. Sun ь iy abraziv kesuvchi materiallarga elektrokorundlar, kremniy karbidlari, bor karbidlari olmoslar va el ь borlar kiradi. Elektrokorund . Ushbu material toza giltuproqni elektr pechlarida suyuqlantirish yo’li bilan olinadigan kristall holidagi alyuminiy oksidning miqdoriga qarab, quyidagi turlarga bo’linadi: a) tarkibida 87-97% alyuminiy oksidi bo’lgan E markali normal elektrokorund (alund); uning rangi qizg’ish pushti yoki jigar rang bo’ladi; b) tarkibida 97-99% alyuminiy oksidi bo’lgan EB markali oq elektrokorund.

Elektrokorund donalarining suyuqlanish harorati 1950-2050 0 S bo’lib elektrokorundlarni toblanmagan va toblangan po’latga, bog’lanuvchan cho’yanga, yumshoq bronzaga ishlov berishda qo’llaniladi. Monokorund . Bu abraziv material tarkibiga 0,9% temir oksidi bo’lib, M bilan belgilanadi. Monokorundning kesish va mexanik hossalari E va EB elektrokorundlarnikiga qaraganda ancha yuqori. Monokorundan tayyorlangan jilvirlash toshlari kesuvchi asboblarni charxlash va yuzalarning yuqori tozalikda bo’lishi talab etiladigan jilvirlash turlari uchun ishlatiladi. Kremniy karbidi (karborund). Bu material kremniy bilan uglerodning kimyoviy birikmasi bo’lib, toza kvarts qumiga neft koksi yoki antratsit qo’shib, elektr pechlarida 1900 – 2100 0 S haroratda suyuqlantirish yo’li bilan olinadi. Kremniy karbidining ikki turi ishlab chiqariladi: a) qora tusli kremniy karbid. Buning tarkibida 97-98% SiC va 0.6-0.7 % Fe 2 O 3 bo’ladi va KCh bilan belgilanadi. Bu karbid alyuminiy, bronza, latun, mis kabi rangli metallar, cho’yan va plastikligi kam bo’lgan boshqa materiallarni jilvirlashda qo’llaniladi; b) yashil kremniy karbid. Uning tarkibi 96-99% SiC dan iborat bo’lib KZ bilan belgilanadi. U materialning mexanik xossalari ancha yuqori bo’lib, qattiq qotishma bilan ta’minlangan turli hil kesuvchi asboblarni charhlash va alohida muhim ishlarni bajarish uchun qo’llaniladi. Yashil kremniy karbitida jilvirlash toshlarini olmossiz charxlashda keng foydalaniladi. Borkarbid . (bor bilan uglerod birikmasi V 4 S ). Bu material texnikaviy borat kislotaga neft koksi qo’shib, elektr pechlarida suyuqlantirish yo’li bilan olinadi. Uning tarkibi 95% gacha kristall holidagi bordan tashkil topgan. Bor karbidining qattiqligiga yaqinlashib boradi, ammo u mo’rt bo’ladi. Suyuqlantirib qotishtirilgan bor karbid tashqi ko’rinishi jihatidan qora tusli massa bo’lib, juda mayda abraziv donachalarga aylantirilgan holda, ya’ni kukun tarzida dovodkalash, pritirlash ishlarida, qattiq qotishma bilan ta’minlangan kesuvchi asboblarni charxlash va qayrash uchun qo’llaniladi.

Olmos , asosan, jilvirlash toshlarini charxlashda (o’tkirlashda, tekislashda), olmosli keskichlar tayyorlashda va yuzalarining juda toza, o’lchamlarining esa aniq bo’lishi talab etiladigan detallarni jilvirlashda qo’llaniladi. Olmosdan qattiq qotishma zagotovkalarini (shtamp detallari va boshqalarni) va qattiq qotishma bilan ta’minlangan kesuvchi asboblarni charxlashda ham foydalaniladi. Bog’lovchi material – jilvirlash asbobiga zarur shakl berish uchun abraziv donalarni bir-biriga tsementlovchi modda. Sanoatda eng ko’p ishlatiladigan bog’lovchi materiallar quyidagilar: 1. Onorganik moddalar – keramik, silikat va magnezial bog’lovchilar; 2.Organik moddalar – vulkanit va bakelit bog’lovchilar. Keramik bog’lovchilar ( K ) . Bog’lovchining asosi oq rangli o’tga chidamli gil, kvarts, dala shpati, tal ь k va chaqmoqtosh kukunidir. Bu komponentlar abraziv donalar bilan qorishtirilib, katta bosim ostida presslab quritiladi va 1300-1400 0 harorat ostida pishiriladi. Keramik bog’lovchilar vositasida tayyorlangan jilvir toshlarning g’ovakligi yuqori, bog’lovchisining qattiqligi bir tekis va kesish hossalari yaxshi bo’ladi. Abraziv donachalar yoyila borgan sari keramik bog’lovchi uvalanib tushadi, natijada navbatdagi donachalar ochilib qoladi, shu tufayli jilvir tosh o’zining kesish hossalarini yo’qolmaydi. Bundan tashqari, jilvir tosh tez silliqlanib qolmaydi, binobarin, zakotovkani kuchli darajada qizdirmaydi, sovuqqa chidamli va sovituvchi suyuqlik ta’siriga bardoshli. Keramik bog’lovchili jilvir toshlar (maxsus vazifalar uchun mo’ljallangan toshlar va boshqalar) 35 m/sek.gacha aylanma tezliklarda ishlaydi, maxsus ishlar uchun mo’ljallangan toshlar esa 50 m/sek.gacha bo’lgan tezliklarda ham ishlay oladi. Keramik bog’lovchili jilvir toshlar jilvirlash ishlarining qariyb barcha turlarida qo’llaniladi. Keramik bog’lovchili jilvir toshlarning kamchiligi : elastik emas, mo’rtligi yuqori, zarbiy yuklanishlarga chidamli va ulardan nozik toshlar yasab bo’lmaydi.

Silikat bog’lovchi ( S ). Uning tarkibi quyidagicha: chaqmoqtosh, kukuni, suyuq shisha va gil. Silikat bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvirlash toshlari yumshoq, ammo g’ovak bo’ladi. Bu bog’lovchi asosidagi toshlar mustaxkam bo’ladi, ammo ish vaqtida notekis yeyiladi va o’z shaklini yo’qoladi. Bunday jilvirlash toshlari, odatda, sovituvchi suyuqliksiz ishalydi, ular bilan jilvirlangan yuzalar toza chiqadi, lekin bu toshlarning ish unimi katta emas. Ular nafis jilvirlash uchun ishlatiladi. Magnezial bog’lovchi ( M ). Magnezit bilan kal ь tsiy xlorid aralashmasidan iborat. Bu bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvir toshlarning mustaxkamligi kichik bo’lganligi sababli ular tez va notekis yeyilish oqibatida o’z shaklini yo’qotadi. Silikat va magnezial bog’lovchilar abraziv donachalari bilan zaif birikadi va nam ta’sirida puxtaligini yo’qotadi, bu bog’lovchilar yordamida tayyorlangan jilvir toshlarni sovutuvchi suyuqlik qo’llanilmaydigan jilvirlash jarayonida qo’llaniladi. Vulkanit bog’lovchi ( V ). Sintetik kauchukka 25 % gacha oltingugurt qo’shib tayyorlanadi. Hosil qilingan massa qorishtiriladi va unga abraziv material aralashtiriladi. Qorishtirilgan massa tegishli qalinlikka kelgunicha qadar yoyiladi (jo’valanadi) va undan talab etilgan diametrdagi doiralar (toshlar) kesib olinadi. Vulkanit bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvirlash asboblarining qattiqligi va elastikligi yuqori. Bog’lovchining bu fazilati qalinligi 0.8 mm.gacha va diametri 150 mm bo’lgan jilvir toshlar tayyorlashga imkon beradi. Bu jilvir toshlar katta (75 m/sek.gacha) aylanma tezliklarda ishlaydi, yonbosh zarblarga hamda nam ta’siriga chidamli. Ular qirqib tushirish ishlarida, detallarni nozik jilvirlash va dovodkalash hamda jilolashda qo’llaniladi. Vulkanit bog’lovchilar yordamida tayyorlangan jilvir toshlarning kamchiligi ularda kam g’ovak bo’ladi, bu esa tez silliqlanib qolishga olib keladi, bundan tashqari, haroratning ko’tarilishiga ularning chidamliligi past: 150-200 0 haroratdayoq bog’lovchi yumshaydi va abraziv donachalar bog’lovchiga botib kiradi, bu esa ko’p miqdorda sovituvchi suyuqlik ishlatishni talab etadi.

Bakelit bog’lovchi. ( B ). Karbol kislota bilan formalindan sun’iy smola – bakelit tarzida tayyorlangan. Bakelit bog’lovchili jilvir toshlar yetarli darajada puxta va elastik bo’ladi. Bu bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvir toshlar turli – tuman ishlar uchun, shuningdek, qirqib tushirishda va shakldor yuzalarni jilvirlashda qo’llaniladi. Ular sovutish suyuqligisiz ham, sovutish suyuqligini qo’llagan holda ham jilvirlashda 75 m/sek.gacha tezlikda ishlashga imkon beradi. Bakelit bog’lovchili jilvir toshning kamchiligi : 180 0 S dan yuqori haroratgacha qizdirilganida ularning puxtaligi pasayadi, ishqoriy (kontsentratsiyasi 1.5 % dan ortiq bo’lgan eritmalar tarzidagi) sovutish suyuqligi ularni yemiradi. Jilvirlash asbobining qattiqligi bog’lovchining ish vaqtida kesish kuchi ta’siri ostida abraziv donachalarning uvalanishidan saqlab tura olish xususiyati bilan xarakterlanadi. Jilvirlash asbobining qattiqligi abraziv material donachalarining qattiligiga emas, balki bog’lovchi moddaga bog’liqdir. Jilvirlash asbobining normal ishlashi uchun bog’lovchi modda abraziv donachalari o’tmaslashib borgan sari ularning asbob yuzasidan uzilib ketishiga va o’tkir kesuvchi asbob yuzasidan uzilib ketishi va o’tkir kesuvchi donalar yangi qavatlarining ochilishiga qarshilik qilmasligi kerak. Jilvir toshning bunday yangilanib turishi asbobning ishlashi vaqtida o’z – o’zidan charxlanuvchanligi deb ataladi. Bog’lovchi yumshoq bo’lsa, abraziv donalar oson ajralib ketadi va jilvirlash asbobi, notekis yeyilish sababli, o’z shaklini yo’qotadi, natijada uni tez – tez charxlab turish kerak bo’ladi. Bog’lovchi qattiq bo’lganida o’tmaslashib qolgan abraziv donalar ko’chib tushmaydi, jilvirlash toshining yuzasi tekislanadi, g’ovaklari maydalangan material va qirindi bilan berkiladi, buning oqibatida jilvirlash asbobi silliqlanib qoladi. Bu esa issiqlik hosil bo’lishiga olib keladi va ishlov berilayotgan yuzaning kuyishiga sabab bo’ladi. 2. Abraziv kesuvchi asboblarning tasnifi

Qattiq asosga o’rnatilgan abraziv kesuvchi asboblar o’zining shakli va o’lchamlari, jilvirlash materiali, uning donadorligi, bog’lovchisi, qattiqligi, aniqligi, muozanatlanmaganligi, olmosli va el ь borli asboblar, bundan tashqari ishchi qatlamda donachalarninng jamlanganligi bilan xarakterlanadi. Shakli va o’lchamlari . Abraziv asboblarning geometrik parametrlari, ularni o’rnatib ishlatiluvchi datgohga bog’liq holda, ishlov beriluvchi yuzalarning shakli va o’lchamlari hamda asboblarning xarakat kinematikasiga asosan olinadi. Jilvir toshlar (2- a rasm) bosh xarakat aylanma ko’rinishida bo’lganida qo’llaniladi. Shuning uchun turli shaklli aylanma jism ko’rinishida bo’ladi. To’g’ri profilli yassi jilvir toshlarni ( PP ) aylanma tashqi, ichki va markazsiz jilvirlashda hamda kesuvchi asboblarni charxlashda va dilvir tosh torets qismi bilan yassi jilvirlash ishlarida qo’llaniladi. Ikki tomonlama konussimon profilli yassi jilvir toshlarni ( 2P ) shesternyalar tishlarini va rez ь balarni jilvirlashda qo’llaniladi. Tsilindrsimon va konussimon chashka ko’rinishli jilvir toshlarni ( ChTS va ChK ) kesuvchi asboblarni charxlash va torets tomoni bilan yassi jilvirlash ishlarida qo’llaniladi. Tarelkasimon jilvir toshlarni (T) frezalarning oldingi qirralarini charxlash va boshqa kesuvchi asboblarning tishlariga ishlov berish uchun qo’llaniladi. Olmosli jilvir toshlar (2- b rasm) yassi to’g’ri profilli, tarelkasimon, diskli va boshqa ko’rinishda bo’lib, qattiq qotishmali kesuvchi asboblarni charxlash va yetiltirish hamda vintli ishlov beriluvchi detallarni jilvirlash va nometall materiallarni kesish uchun qo’llaniladi. Elborli jilvir toshlar ham olmosli jilvir toshlar kabi shakllarga ega bo’lib, ularni toblangan po’latlarni (>60 HRS ) jilvirlash, tezkesar po’latlardan tayyorlangan kesuvchi asboblarni charxlash, rez ь balarga ishlov berishda hamda issiqbardoshli va zanglashga chidamli po’latlarga ishlov berishda qo’llaniladi. Jilvir toshlarning o’lchamlarini katta olish tavsiya etiladi. Bunda jilvirlash sharoiti yaxshilanib ishlov berish tannarxi pasayadi. Jilvir toshning

yuqorigi chegaraviy o’lchamlari dastgohning konstruktsiyasi va o’lchamlariga asosan olinadi, ba’zida ishlov beriluvchi zagotovkaning o’lchamlari va shakli bilan chegaralanadi. Masalan, teshiklarga ishlov berishda jilvir toshning diametri (0,7...0,9) d 0 bo’lishi kerak. Jilvirlash kallagi (2- v rasm) – bu kichik diametrli (3...40 mm) jilvirlash toshlaridir. Bunday jilvir toshlarni po’lat quyruqlarga yelimlab mahkamlanib ichki jilvirlash hamda zagotovkalarni jilvirlash mashinalari bilan qo’l quchli tozalashda qo’llaniladi. Jilvirlash brusoklari (2- g rasm) ilgarilanrma qaytar xarakatni bajaruvchi asboblarda: chilangarlik hamda xoninglash va superfinish operatsiyalarida qo’llaniladi. Jilvirlash segmentlari (2- d rasm) yassi jilvirlash uchun qo’llaniladi. Bunda jilvir tosh kallakka yoki patronga mahkamlangan bir nechta segmentlardan tashkil topgan. Jilvir qog’ozlar – bu egiluvchan (qog’oz, mato, metall lenta) yoki kombinatsiyalashgan (qog’oz va mato) asosga jilvir tosh materiallari yelimlangan va bog’lovchi bilan qotirilgan abraziv kesuvchi asbobdir. Jilvir qog’ozlar list, lenta ko’rinishida ishlab chiqarilib detallarni qo’l kuchli va mashinali tozalash uchun qo’llaniladi. Jilvirlash materiallarining donadorligi . Jivirlash materiallarining o’rnatilgan oraliq va o’lchamlardagi abraziv donachalarining yig’indichi fraktsiya deb ataladi, donachalarning og’irlig, hajmi va donachalar soni bo’yicha ko’p bo’lgan fraktsiyaga asosiy fraktsiya deyiladi. Asosiy fraktsiyaning ma’lum o’lchamdagi donachalarining shartli belgilanishi donadorlik deb ataladi. O’lchamlari bo’yicha jilvirlash materiallari to’rtta gruxga bo’linadi: – jilvir donachalar - 2500...160 mkm (200dan 160 nomergacha); – jilvir kukunlar - 160...140 mkm (12 dan 4 gacha); – mikrokukunlar - 63...10 mkm (M63 dan M14 gacha); – yupqa mikrokukunlar - ..3 mkm (M10 dan 5 gacha).

Bog’lovchi material – jilvirlash asbobiga zarur shakl berish uchun abraziv donalarni bir-biriga tsementlovchi modda. Sanoatda eng ko’p qo’llaniladigan bog’lovchi materiallar quyidagilar: 1) onorganik moddalar – keramik, silikat va magnezial bog’lovchilar; 2) organik moddalar – vulkanit va bakelit bog’lovchilar. Keramik bog’lovchilar (bular K xarfi bilan belgilanadi). Bog’lovchining asosi oq rangli o’tga chidamli gil, kvarts, dala shpati, tal ь k va chaqmoqtosh kukunidir. Bu komponentlar abraziv donalar bilan qorishtirilib, yuqori bosim ostida presslanib quritiladi va 13001400 0 haroratda pishiriladi. Keramik bog’lovchi vositasida tayyorlangan jilvir toshlarning g’ovakligi yuqori, bog’lovchisining qattiqligi bir tekis va kesish hossalari yaxshi bo’ladi. Abraziv donachalar yoyila borgan sari keramik bog’lovchi uvalanadi, natijada navbatdagi donachalar ochilib qoladi, shuning uchun jilvir tosh o’zining kesish hossalarini yo’qotmaydi. Bundan tashqari, jilvir tosh tez silliqlanib qolmaydi va zakotovkani kuchli darajada qizdirmaydi, sovuqqa chidamli va sovituvchi suyuqlik ta’siriga bardoshli. Keramik bog’lovchili jilvir toshlar (maxsus vazifalar uchun mo’ljallangan toshlardan va boshqalar) 35 m/sek dan oshmaydigan aylana tezliklarda ishlaydi, maxsus ishlar uchun mo’ljallangan toshlar esa 50 m/sek.gacha bo’lgan tezliklarda ham ishlay oladi. Keramik bog’lovchili jilvir toshlardan jilvirlash ishlarining qariyb barcha turlarida foydalaniladi. Keramik bog’lovchili jilvirlash toshlarining kamchiligi: elastik emas, mo’rtligi yuqori, zarbiy yuklanishlarga chidamli, ulardan nozik toshlar yasab bo’lmaydi. Silikat bog’lovchi ( S ). Uning tarkibi quyidagicha: chaqmoqtosh, kukuni, suyuq shisha va gil. Silikat bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvirlash toshlari yumshoq, ammo g’ovak bo’ladi. Bu bog’lovchi asosidagi toshlar mustaxkam bo’lib, ishlash vaqtida notekis yeyiladi va o’z shaklini yo’qotadi. Bunday jilvirlash toshlari, odatda, sovituvchi suyuqliksiz ishlatiladi, ular bilan jilvirlangan yuzalar

toza chiqadi, lekin bu toshlarning ish unumi yuqori emas. Ular nafis jilvirlash uchun qo’llaniladi. Magnezial bog’lovchi ( M ). Magnezit bilan kal’tsiy xlorid aralashmasidan iborat. Bu bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvir toshlarning mustaxkamligi uncha katta bo’lmaydi va ular tez va notekis yeyilish oqibatida o’z shaklini yo’qotadi. Silikat va magnezial bog’lovchilar abraziv donachalari bilan zaif birikadi va namlik ta’sirida puxtaligini yo’qotadi, bu bog’lovchilar yordamida tayyorlangan jilvir toshlardan sovutish suyuqligi qo’llanilmaydigan jilvirlashda foydalaniladi. Bularning barchasisi silikat va magnezial bog’lovchilardan keng foydalanishga imkon bermaydi. Vulkanit bog’lovchi ( V ). Sintetik kauchukka 25 % gacha oltingugurt qo’shib tayyorlanadi. Hosil qilingan massa qorishtirilib unga abraziv material aralashtiriladi. Qorishtirilgan massa tegishli qalinlikka kelguncha yoyiladi (jo’valanadi) va undan talab etilgan diametrli doiralar (toshlar) kesib olinadi. Vulkanit bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvirlash asboblarining qattiqligi va elastikligi yuqori. Bog’lovchining bu hossalari qalinligi 0.8 mm.gacha va diametri 150 mm bo’lgan jilvir toshlarni tayyorlashga imkon beradi. Bu jilvir toshlar katta (75 m/sek gacha) aylana tezliklarida ishlaydi, yon zarblarga hamda namlikka chidamli. Ular qirqib tushirish ishlarida, nozik jilvirlashda va dovodkalash hamda jilolashda qo’llaniladi. Vulkanit bog’lovchilar yordamida tayyorlangan jilvir toshlarning kamchiligi, ularda kam g’ovaklik bo’ladi, bu esa jilvir toshlarni tez silliqlanib qolishiga olib keladi, bundan tashqari, ular haroratning ko’tarilishiga chidamli emas, 150–200 0 haroratda bog’lovchi yumshaydi va abraziv donachalar bog’lovchiga botib kiradi, bu esa sovituvchi suyuqlikni ko’p miqdorda ishlatishni talab etadi. Bakelit bog’lovchi. ( B ). Karbol kislota bilan formalindan sun’iy smola – bakelit tarzida tayyorlangan. Bakelit bog’lovchili jilvirlash toshlari yetarli darajada puxta va elastik bo’ladi. Bu bog’lovchi yordamida tayyorlangan jilvir toshlar turli ishlar, shuningdek, qirqib tushirishda va shakldor yuzalarni jilvirlashda

qo’llaniladi. Ular sovutish suyuqligisiz va sovutish suyuqligi bilan ishlatib jilvirlashda 75 m/sek.gacha tezlikda ishlashga imkon beradi. Bakelit bog’lovchili jilvir toshning kamchiligi: 180 0 S dan yuqori haroratgacha qizdirilganida ularning puxtaligi pasayadi, ishqoriy (kontsentratsiyasi 1.5 % dan optiq bo’lgan eritmalar tarzidagi) sovitish suyuqligi ularni yemiradi. Jilvirlash asbobining qattiqligi bog’lovchining ish vaqtida kesish kuchi ta’siri ostida abraziv donalarning uvalanishidan saqlab tura olish xususiyati bilan xarakterlanadi. Jilvirlash asbobining qattiqligi abraziv material donalarining qattiqligiga emas, balki bog’lovchi moddaga bog’liqdir. Jilvirlash asbobining normal ishlashi uchun bog’lovchi modda abraziv donachalari o’tmaslashib borgan sari ularning asbob yuzasidan uzilib ketishiga va o’tkir kesuvchi donachalarning yangi qavatlarining ochilishiga qarshilik qilmasligi kerak. Jilvir toshning bunday yangilanib turishi asbobning o’z – o’zidan charxlanuvchanligi deb ataladi. Bog’lovchi yumshoq bo’lsa, abraziv donachalar oson ajraladi va jilvirlash asbobi, notekis yeyilish sababli, o’z shaklini yo’qotadi, natijada uni tez – tez charxlab turish kerak bo’ladi. Bog’lovchi qattiq bo’lganida o’tmaslashib qolgan abraziv donalar ko’chib tushmaydi, jilvir toshning yuzasi tekislanadi, g’ovaklari maydalangan material va qirindi bilan berkiladi, buning oqibatida jilvirlash asbobi silliqlanib qoladi. Bu issiqlik hosil bo’lishiga olib keladi va ishlov berilayotgan yuzaning kuyishiga sabab bo’ladi. Quyida abraziv materialning qattiqlik shkalasi keltirilgan: M1...M3 – yumshoq; SM1 va SM2 – o’rtacha yumshoq; S 1 va S2 – o’rtacha; ST1...ST3 – o’rtacha qattiq; VT1 va VT2 – o’ta qattiq; ChT1 va ChT2 – nihoyatda qattiq. Bu erda shartli belgilardagi (harflarning o’ng tomonidagi) 1,2,3 raqamlar qattiqlikning ortib borishini ko’rsatadi. Qanday qattiqlikdagi jilvirlash toshi ishlatish kerakligi detalning o’lchami, detalning materili, ishlov beriladigan yuzaning talab etiladigan tozalik sinfi, jilvirlash usuli, kesish rejimi, jilvirlash asbobining xarakteristikasi va boshqa omillarga bog’liq. SHu sababli qanday qattiqlikdagi jilvir toshni tanlash to’g’risida

umumiy tavsiyalar berish juda qiyin lekin quyidagi quyidagini tavsiya asosida tanlash tavsiya etiladi: 2-rasm. Abraziv kesuvchi asboblarning turlari:

a – abraziv jilvir toshlar; b – olmosli va el ь borli jilvir toshlar; v – jilvirlash kallaklari; g – jilvirlash brusoklari; d – jilvirlash segmentlari Ishlov beriladigan materialning qattiqligi qancha yuqori (toblangan po’lat va boshqalar) bo’lsa, jilvirlash toshi shunchalik yumshoq bo’lishi, qattiqligi kamroq materiallar uchun esa ochiq strukturali qattiqroq toshlar ishlatiladi, chunki bunday toshlarning ish unumi katta bo’ladi, tozalab jilvirlashda esa mayda donali jilvirlash toshlaridan foydalaniladi. Olmosli jilvirlash toshlari mis yoki alyuminiy korpusdan tayyorlanib, uning ustiga 1,5 – 3 mm (kamdan kam xollarda, yuqori aniqlik talab etiladigan ishlarda 10 – 20 mm.gacha) qalinlikda qilib olmos qavati qoplanadi. Olmos qavati olmos donalari (25 – 50% va undan ortiq), bog’lovchi material (bronza, bakelit, keramika va boshqalar) xamda to’ldirgichlar (donadorligi №180 dan №240 gacha bo’lgan qattiq minerallar) dan iborat bo’ladi. Olmosli jilvirlash toshlari ishlov berilgan yuzaning aniq va toza (10 – 12 aniqlik sinfida) chiqishini ta’minlaydi. Olmosli jilvirlash toshlari qattiq qotishmadan tayyorlangan kesuvchi asboblarni, o’lchash asboblarini, shtamplarning detallarini charxlash xamda qayrashda, qimmatbaxo toshlarni jilvirlash va jilolashda ishlatiladi. Olmosli jilvirlash toshlari xar xil shaklda – yassi, kosa nusxa, tarelka nusxa profilli qilib va boshqa shakllarda tayyorlanadi. Jilvirlash asbobining strukturasi . Jilvirlash asbobining strukturasi deganda abraziv donalar, bog’lovchi va g’ovaklarning muayyan nisbati tushiniladi. Struktura turlarining uch gruppasi mavjud bo’lib, ular 13 nomerdan iborat: № 0,1,2,3 – abraziv donalarning xajmi 56 – 62 % ni tashkil etadigan zich strukturalar: № 4,5,6 – abraziv donalarning xajmi 50 – 54% ni tashkil etadigan o’rtacha zichlikdagi struktura; № 7,8.9,10,11,12 – abraziv donalarning hajmi 38 – 48% ni tashkil etadigan ochiq strukturalar.

Amalda yumshoq va qovushqoq materillarni (latung’, alyaminiy, mis, issiqbardosh po’latlar va boshqalarni) jilvirlashda g’ovakligi yuqori jilvirlash toshlari – 13 dan 18 gacha nomerli toshlar ishlatiladi, ularda mayda va yirik g’ovaklar xajmi jilvirlash toshi xajmining 70 % i tashkil etadi va g’ovaklarning ko’ngdalang o’lchami 0.3 dan 0.5 mm gacha bo’ladi. (3-rasm). Abraziv donalarning joylashish tig’izligi presslash yo’li bilan jilvirlash asbobi tayyorlashda qolipga tushadigan bosim qiymatiga bog’liq. Jilvirlash toshlarida g’ovaklar to’ldirgichlar –toshko’mir, yog’och qipiqlaridan foydalanish yo’li bilan xosil qilinadi, bu to’ldirgichlar jilvirlash toshi massasini pishirishda kuyib ketadi va ularning o’rin g’ovak bo’lib qoladi. G’ovak toshlarining g’ovaklariga qirindi kam to’ladi, chunki jilvirlash asbobining ishlashi vaqtida xosil bo’ladigan markazdan qochirma kuchlar qirindini g’ovakdan chiqarib yuboradi. G’ovaklarga yutiladigan havo xamda sovitish suyuqligi jilvirlash toshini va ishlov berilayotgan zagotovkani yaxshi sovutib turadi.

3-rasm. Bog’lovchisi, qattiqligi va donadorligi bir hil bo’lgan asboblarning strkturasi: a – zich; b – o’rtacha zichlikdagi; v – ochiq; g – g’ovakligi yuqori Jilvirlash toshining chetdagi bian doiraviy jilvirlash, ichki jilvirlash va yassi jilvirlash ishlarida 5-6 sonli strukturalarni, jilvirlash toshining toretsi bilan yassi jilvirlashda 3 va 4 raqamli strukturali toshlardan foydalanish tavsiya etiladi; mo’rt materiallarga ishlov berishda zichligi o’rtacha bo’lgan strukturali toshlardan foydalanish maqul. G’ovakligi yuqori – 10 va undan katta raqamli jilvirlash toshlari jadal jilvirlashda, shuningdek, yumshoq va qovushoq materiallarni jilvirlashda ishlatiladi. Abraziv asboblarning markalanishi. Yuqorida keltirilgan shartli belgilarining barchasi jilvirlash asboblarining markalanishida ishlatiladi. Masalan, E 63 SM2 K5PP 250×50×75 35 m/sek markadagi E – elektrokorudiy, 63 – donadorlik nomerini, SM2 – o’rtacha yumshoqlik 2ni, K – keramik bog’lovchini, 5 –struktura nomerini, PP – to’g’ri profilli yassi tosh ekanligini, 250 – toshning mm bilan ifodalanadigan sirtqi diametrini, 50 – mm bilan ifodalangan enini, 75 – teshikning mm bilan ifodalangan diametrini va 35 m/ sek – toshning aylanish tezligini ko’rsatadi. Qayroq toshlar ham huddi yuqoridagidek markalanadi, ammo farq shundaki, kvadrat qayroq toshlar BKV bilan, yassi qayroq toshlar BP bilan, doiraviy qayroq toshlar BKR bilan, uch yoqli qayroq toshlar BT va yarim doiraviy qayroq toshlar BPK bilan belgilanadi. Olmosli jilvirlash toshlarining markalarida donadorlik, bog’lovchi modda, olmos xalqaning diametri, qalinligi va eni, olmosning karat xisobidagi miqdori, jilvirlash toshining diametri va nomeri ko’rsatiladi. Jilvirlash toshlarini sinovdan o’tkazish va o’rnatish . Jilvir toshlar yuqori (35-75 m/sek gacha) aylanish tezliklarida ishlaydi, shu sababli ularni jilvirlash dastgohiga o’rnatishdan oldin mahsus stendda sinovdan o’tkazish zarur bo’ladi, bunda ish vaqtida ro’y berishi mumkin bo’lgan xavfli hodisalarning (sinib

ketish hodisalarining) oldini olish uchun undagi nuqsonlar va darzlar bor yo’qligi aniqlanadi. Jilvirlash toshini sinovdan o’tkazish oldindan u muvozanatga keltiriladi. Jilvirlash toshlari ish tezligidan 1.5 – 1.6 baravar ortiq tezlikda 5-10 minut sinaladi. Jilvirlash toshining toretslari bilan flanetslar orasiga o’rnatiladi. Jilvirlash toshining toretslari bilan flanetslar orasiga elastik materialdan (ko’n (teri), kapron, rezina va shu kabilardan) yasalgan qistirma qo’yiladi, qistirmaning qalinligi 0.5-3 mm bo’ladi. Qistirmalarning diametri flanetslarning diametrlaridan bir oz katta bo’lishi kerak. Jilvirlash toshini o’rnatish va maxkamlashda jilvirlash toshi chetlarining shpindel o’qiga nisbatan kontsentrikligi va tosh yon tomonlarining bir – biriga paralelligi tekshirib ko’riladi. Xavfsizlik texnikasiga rioya qilish maqsadida jilvirlash toshlari maxsus kojuxlar bilan himoyalanadi. 3. Abraziv kesuvchi asboblarni dastgoh shpindeliga o’rnatish va mahkamlash Abraziv kesuvchi asboblarni dastgoh shpindeliga mahkamlash ishonchli bo’lishi kerak va jilvir toshda ichki kuchlanishlarni hosil qilmasligi kerak. Bir tekis va ravon qisishni ta’minlash maqsadida flanets bilan jilvir tosh orasida 0,5...3,0 mm qalinlikdagi teri, kigiz, rezina yoki kartondan tayyorlangan qistirmalar o’rnatiladi. Teshik zonasida kuchlanishning hosil bo’lishini oldini olish va shpindelni o’rnatuvchi yuzasini yoki mahkamlovchi moslamaning o’rnatuvchi yuzasining shikastlanishini oldini olish maqsadida 0,1...0,8 mm tirqish bilan o’rnatiladi. 4- a ... d rasmlarda jilvir toshlarni mahkamlash usullari, 4- e rasmda segmentli jilvir toshlarni mahkamlash uchun planshaybaning konstruktsiyasi ko’rsatilgan. Segmentli jilvir toshlar yassi jilvirlash dastgohlarida jilvir toshni torets qismi bilan jilvirlashda qo’llaniladi. Olmosli va el ь borli jilvir toshlarni mahkamlash ham yuqoridagi kabi bir hil. Metall korpusli jilvir toshlar shpindelga N7/h6 o’tqazish bilan mahkamlanadi. Ularni mahkamlashda odatda qistirmalar qo’llanilmaydi.

Dastgohga o’rnatishdan oldin jilvir toshlarni mikroyoriqlar va boshqa defektlarni mavjudligiga tekshirilib, maxsus stendda ishchi tezlikka nisbatan 1,3...1,5 marta yuqori tezlikda mustahkamlikka sinovdan o’tkazilishi lozim. Jilvir toshlarni dastgohga quyidagi talab asosida o’rnatishni tavsiya etiladi: jilvir toshlarni flanets yoki planshaybaga yig’ib bo’linganidan so’ng, uni maxsus moslamalarda yoki dastgohning o’zida muvozanatlovchi suxariklar yordamida muvozanatlanishi kerak. 5-rasmda jilvir toshlarni muvozanlash uchun mahsus moslama va avtomatik muvozanatlaydigan moslamaning sxemasi keltirilgan.

4-rasm. Jilvir toshlarni dastgohda mahkamlash usullari: a – shpilkaga elimlab; b – vint bilan mahkamlab; v, g – shpindelga vint va

flanets bilan; d – o’tuvchi flanets bilan; ye – planshaybaga o’rnatilgan segmentli jilvir toshlar 25.5-rasm. Muvozanatlash uchun qurilmalar ( a,b ) va avtomatik ravishda muvozanlovchi moslamaning sxemasi ( v ) Jilvir toshlar o’rnatilib ishlaydigan dastgohlar himoya kojuxi bilan jihozlangan bo’lishi kerak (6-rasm). Kojuxni o’rnatishda jilvir tosh bilan kojux orasidagi tirqish 6 mm.dan katta bo’lmasligi kerak. Jilvirlash dastgohlari ventilyatsiya qurilmalari va alohida to’siqlar bilan jixozlangan bo’lishi kerak.

6-rasm. Dastgohga himoya kojuxini o’rnatish sxemalari: a – charxlash (90°° va 125°); b – dumaloq va markazsiz jilvirlash; v – yassi jilvirlash; g – ko’chma egiluvchan valli

Nazorat savollari 1. Jilvir toshlarni qanday turlarini bilasiz? 2. Olmosli va elborli jilvir toshlarni ishlatish soxasini gapiring. 3. Jilvirtoshlarni tarkibi nimalardan iborat? 4. Bog’lovchi materiallar haqida ma’lumot bering. 5. Abraziv kesuvchi asboblar uchun qanday materiallar qo’llaniladi? 6. Abraziv donachalari bilan kesish jarayonini tushuntiring. 7. Elektrokorund va monokorundlar nima? 8. O’lchamlari bo’yicha jilvirlash materiallari qanday guruxga bo’linadi? 9. Jilvirlash asboblarini aniqligi haqida gapiring. 10. Jilvir toshlarni dastgohga mahkamlash usullarini gapiring. 11. Ximoya kojuxi haqida gapiring. 12. Jilvir toshlarni muvozanatlash haqida nimalarni bilasiz? 13. Jilvir toshlarni sinovdan o’tkazishni gapiring. 14. Jilvirlash asbobining strukturasini gapiring.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Кожевников Д . В ., Гречишников В . А ., Кирсанов С . В ., Кокарев В . Н ., Схиртладзе А . Г . Режущий инструмент : Учебник для ВУЗов . Под ред. Кирсанова С.В., М.: Машиностроение, 2004. 512 с.: ил. 2. Справочник конструктора-инструментальщика. Под ред. В.А. Гречишникова и С.В. Кирсанова. 2-е изд., перераб. и доп. - М.:Машиностроение, 2006. 542 с., ил. (Библиотека конструктора). 3. Проектирование фасонного режущего инструмента: Учебное пособие. Сам.гос.тех.ун-т, сост. Ю.И. Иванов. Самара. 2005. 116 с. Допущено УМО АМ в качестве учебного пособия. 4. Справочник конструктора-инструментальщика: Под общ. ред. Баранчикова В.И. - М.:Машиностроение. 1994. 560 с., ил. - (Библиотека конструктора). 5. Металлорежущие инструменты: Учебник для ВУЗов по спец. «Технология машиностроения», «Металлорежущие станки и инструменты» (Сахаров Г.Н., Арбузов О.Б., Боровой Ю.Л. и др.) - М.: Машиностроение, 1989. 328 с., ил. 6. Справочник технолога-машиностроителя. т.1 и т.2. Под ред. Косилова А.Г. и Мещерикова Р.К - Машиностроение, 2002. 495 с., ил. 7. Грановский Г.И., Грановский В.Г. Резание материалов. М. :Высш.шк., 1985. 305 с., ил.

O'xshashlar

Rezba kesuvchi asboblar

Tish kesuvchi asboblar

Kesuvchi asboblar haqida umumiy ma’lumotlar

Dastgoh moslamalari va yordamchi asboblar

Mexanik ishlov berilgan yuza sifati