Mexanik ishlov berilgan yuza sifati - Mashinasozlik - Referatlar

Mexanik ishlov berilgan yuza sifati

Yuklangan vaqt:

17.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

302.501953125 KB

Ko'chirib olish

Mexanik ishlov berilgan yuza sifati Reja: 1. Yuza g’adir-budurligini me’yorlash va belgilash tizimi 2 G’adir-budurlik ko’rsatkichlari va uning sonli qiymatlarini tanlash. 3. Yuza qatlamini fizik-mexanik xossalari 4 Yuza g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi omillar 5.Yuza sifatini mashina detallarini ekspluatatsion xususiyatlariga ta’siri.

1. Yuza g’adir-budurligini me’yorlash va belgilash tizimi Standartga binoan yuzaning g’adir-budurligi – yuzaning, masalan, asos uzunlik ℓ yordamida ajratib ko’rsatilgan nisbatan kichik qadamli notekisliklarning majmui. Asos uzunlik ℓ  – yuzaning g’adir-budurligini tasniflovchi notekisliklarni ajratish uchun foydalaniladigan asos chiziq uzunligi. Asos chiziq (yuza) – berilgan geometrik shaklning chizig’i (yuzasi) bo’lib, profil (yuza)ga nisbatan ma’lum tartibda o’tkaziladi va yuzaning geometrik ko’rsatkichlarini baholash uchun xizmat qiladi. G’adir-budurlik detal yuzaki qatlamlarining qirindisi hosil bo’lish natijasida paydo bo’lgan plastik deformatsiyasi, kesuvchi qirralarning notekisliklari detal yuzasida aks etishi, ishqalanishi, yuzadan materlal parchalari yulib olinishi va boshqa sabablar tufayli paydo bo’ladi, g’adir-budurlikning sonli qiymatlari yagona asos deb qabul qilingan profilning o’rta chizig’idan o’lchanadi. Profilning o’rta chizig’i – nominal profil shakliga ega bo’lgan asos chiziq, u shunday o’tkazilganki, asos uzunlik chegarasida profilning shu chiziqdan o’rtacha kvadratiga eng kam bo’ladi. G’adir-budurlikni profilning o’rta chizig’idan boshlab sanashni o’rta chiziq sanoq tizimi deb atashadi, bunda o’rta chiziq m harfi bilan belgilanadi. Agar g’adir-budurlikni o’lchash uchun yuzaning ℓ uzunligiga teng bo’lgan qismi tanlangan bo’lsa, qadami ℓ  dan ortiq bo’lgan notekisliklar (masalan, to’lqinsimonlik) hisobga olinmaydi. Pribor ko’rsatkichlari yoyilishini va notekisliklar tuzilishi bir xil bo’lmasligini hisobga olib, g’adir-budurlikni ishonchli baholash uchun o’lchashni yuzaning har xil joylarida bir necha marta qaytarish, o’lchash natijasi sifatida bir nechta baholash uzunliklarida o’lchangan g’adir- budurliklarning o’rtacha arifmetik qiymatini qabul qilish lozim. Baholash uzunligi L – g’adir-budurlik ko’rsatkichlarining qiymatlari baholanadigan uzunlik. Uning tarkibida bir yoki bir nechta asos uzunlik ℓ  bo’lishi mumkin. Asos uzunlik ℓ ning qiymatlari quyidagi qatordan tanlanadi 0,01; 0,03; 0,08; 0,25; 0,80; 2,5; 8; 25 mm.

O’zbekiston Respublikasi Standartiga (O’zRST 646-95) binoan buyumlarning qanday ashyodan va usulda tayyorlanganligidan qat’i nazar ular yuzasining g’adirbudurligini miqdoriy ravishda bitta yoki bir nechta ko’rsatkichlar orqali baholash mumkin: -profilning o’rtacha arifmetigi -R a ; -profil notekisliklarining o’nta nuqtasi bo’yicha aniqlangan balandiigi -R z ; - profil notekisliklarining eng katta balandiigi- R max ; -profil notekisliklarining o’rtacha qadami -S m ; -profil mahalliy chiqiqlarining o’rtacha qadami S, profilning nisbiy tayanch uzunligi l p (1 rasm). R a ko’rsatkichi afzal hisoblanadi. Standart tuk bilan qoplangan va shunga o’xshash yuzalar uchun qo’llanilmaydi. Standartga, shuningdek, materlallardagi nuqsonlar (g’ovaklar, kavaklar, darzlar) yoki tasodifiy paydo bo’lgan shikastlar (tirnalgan, ezilgan va shunga o’xshash joylar) uchun ham amal qilinmaydi. R a ko’rsatkichi hamma profil notekisliklarining balandiigini, R z ko’rsatkichi eng baland profil notekisliklarining o’rtacha balandiigini, R max ko’rsatkichi profilning eng katta balandiigini ta’riflaydi. Sm, S va t p qadam ko’rsatkichlari notekisliklar ajralib turadigan nuqtalarning shakli va joylashishini hisobga olish uchun kiritilgan, bu ko’rsatkichlar profilning spektral tasnifini ta’riflaydi va ularni me’yorlash imkonini beradi. 1-rasm. Yuzaning profilogrammasi va g’adir-budurlikning asosiy ko’rsatkichlari.

Notekisliklar balandiiklari bilan bog’liq g’adir-budurliklarning ko’rsatkichlari. Profilning o’rtacha arifmetik og’ishi Ra – asos uzunlik( ℓ ) chegarasida profil og’ishlari mutlaq o’lchamlarining o’rtacha arifmetik qiymati, ya’ni: bu yerda; ℓ – asos uzunlik; n – asos uzunlik chegarasida tanlangan profil nuqtalarining soni; y i – profilning tanlangan nuqtasi bilan o’rta chiziq orasidagi masofaning mutloq qiymati. Profil notekisliklarining o’nta nuqtasi bo’yicha aniqlangan balandiigi R z – asos uzunlik( ℓ ) chegarasida profilning eng katta beshta cho’qqi balandiigi va beshta chuqurchasi chuqurligi o’rtacha mutloq qiymatlarining yig’indisi, bu yerda; y pi -profilning eng katta i cho’qqining balandiigi; y vi - profilning eng katta i chuqurchasining chuqurligi. 2 G’adir-budurlik ko’rsatkichlari va uning sonli qiymatlarini tanlash. Detallar yuzalarining g’adir-budurligiga bo’lgan talablar buyumning sifatini ta’minlash uchun yuza vazifasiga qarab joriy qilinishi lozim. Agar bunga zaruriyat bo’lmasa, yuzaning g’adir-budurligi nazorat qilinmaydi. Ko’rib chiqilgan ko’rsatkichlar majmui har xil vazifali yuzalar uchun asoslangan g’adir- budurliklarini belgilash imkonini tug’diradi. Masalan, ma’suliyatli detallarning ishqalanuvchi yuzalari uchun R a (yoki R z ), R max va t p ning joiz qiymatlari hamda notekisliklarning yo’nalishi, davriy yuklangan ma’suliyatli detallarning yuzalari uchun R max , S m , S va boshqalar tayinlanadi. R a yoki R z ko’rsatkichlarini tanlashda shuni ko’zda tutish kerakki, R a ko’rsatkichi g’adirbudurlikni to’laroq baholaydi, chunki uni aniqlash uchun haqiqiy profilning ko’p nuqtalaridan uning o’rta chizig’igacha bo’lgan masofalar

o’lchanadi va jamlanadi. R z ko’rsatkichini aniqlash uchun esa notekisliklarning faqat beshta chiqiq va chuqurcha orasidagi masofa o’lchanadi xolos. R a ko’rsatkichi bo’yicha detalning foydalanish ko’rsatkichlariga notekisliklar shaklining ta’siri bo’lmaydi, chunki notekisliklar shakli har xil bo’lsada R a ning qiymati bir xil bo’lishi mumkin. Masalan, 2- rasmda ko’rsatilgan notekisliklar har xil shaklga ega, lekin R a ning qiymatlari bir xil. G’adir-budurlik xususiyatlarini yaxshiroq baholash uchun uning balandiik, qadam hamda shakl ko’rsatkichi t p ni bilish lozim. Tarangli o’tqizmalarning yeyilishga chidamliligi, kontakt bikrligi, mustahkamligi va biriktirilgan detallar yuzalarining boshqa foydalanish xususiyatlari kontaktning haqiqiy maydoniga bog’liq. Ishchi yuklanish ostida hosil bo’ladigan tayanch maydonini aniqlash uchun profil nisbiy tayanch uzunligi t p ning egri chiziqlari ko’rinadi. Buning uchun chiqiqlar va chuqurchalar chiziqlari orasidagi masofa t ning tegishili qiymatlari bo’yicha bir nechta profil kesimining satxlariga bo’linadi, har bir kesim uchun t p qiymati aniqlanadi va tayanch uzunligi o’zgarishining egri chizig’i ko’riladi t p qiymatini tanlashda shuni ko’zda tutish kerakki, uning kattalashishi bilan ishlov berish borgan sari ko’proq mehnat talab qiladigan jarayonlar qo’llanadi; masalan, t p = 25 % bo’lsa tokar dastgohida toza ishlov berish, t p =40% bo’lsa xonlash (inglizcha honing – charxlash, ya’ni abraziv chorqirra doiralar bilan ishlov berish, doiralar ham aylanadi ham oldi-orqaga harakat qiladi) zarur. Ma’suliyatsiz yuzalar uchun g’adir-budurlik texnikaviy estetika, korrozion chidamlik va ishlash texnologiyasiga qarab belgilanadi. Yuza g’adir-budurligiga bo’lgan talablar ko’rsatkichining (bitta yoki bir nechtasini) sonli qiymati (eng katta, eng kichik, va nominal qiymatlar oralig’i) hamda me’yorlanishi lozim bo’lgan asos uzunligini ko’rsatish bilan joriy qilinadi. Umumiy holda ℓ  ning qiymati R a , R z , va R max ko’rsatkichlarining joiz qiymatlari bo’yicha 1 jadvalga binoan tanlanadi. R a , R max , R z va asos uzunligi ℓ o’rtasidagi bog’lanish 1-jadval

R a , mkm. Rz = Rmax, Mkm ℓ , mm R a , mkm Rz = Rmax, mkm ℓ , mm 0,025 gacha 0,10 gacha 0,08 3,2 dan 12,5 dan 2,5 0,025 dan ortiq 0,4 gacha 0,10 dan ortiq 1,6 gacha 0,25 ortiq 12,5 gacha ortiq 50 gacha 0,4 dan ortiq 3,2 gacha 1,6 dan ortiq 12, gacha 0,8 12,dan ortiq 100 gacha 50 dan ortiq 400 gacha 8 Agar R a , R z , va R max ko’rsatkichlari 1 jadvalda ko’rsatilgan asos uzunlikda aniqlanishi zarur bo’lsa, g’adir-budurlikka bo’lgan talablarda uning qiymati ko’rsatilmaydi. Ko’rsatkichlarning nominal qiymatlari g’adir-budurlik ko’rsatkichlari o’rta qiymatlarining nominal qiymatidan joiz og’ishlari % hisobida ko’rsatilishi lozim, masalan, 10, 20, yoki 40 %. og’ishlar bir tomonlama yoki simmetrik bo’lishi mumkin [8]. 2-rasm. Har xil shaklli, lekin R a ning bir qiymatiga ega bo’lgan yuza notekisliklari profillarining sxemasi Ko’rsatkichlarning nominal qiymati ko’rsatilgan g’adir-budurlikka bo’lgan talablar faqat ma’suliyatli detallarga joriy etilishi tavsiya qilinadi. Yuza g’adirbudurligiga talablar joriy qilinmagan bo’lsa yuza nazorat qilinmaydi. Notekisliklar yo’nalishiga bo’lgan talablar asoslangan hollarda va u yuzaning sifatini ta’minlovchi yagona usul bo’lsa, ishlov usuli (yoki usullarning ketma- ketligi) ko’rsatiladi. Eng kichik ishqalanish koeffisienti va ishqalanuvchi detallarning yeyilishi harakati va notekisliklar yo’nalishlari bir-biriga mos

kelmaganda, masalan, superfinishlash yoki xonlash jarayonida hosil bo’lgan notekisliklarning ixtiyoriy yo’nalishida ta’minlanadi. 3. Yuza qatlamini fizik-mexanik xossalari Mashina detallari yuza qatlamini fizik-mexanik xossalari ishlov berish jarayonida kuch va issiqlik omillarini yig’ma ta’siri natijasida o’zgaradi. Tig’li asboblar bilan ishlov berishda nisbatan kuch omillari ko’proq ta’sir ko’rsatadi, buning natijasida metall tuzilishi buziladi, kristallar buriladi va siljiydi hamda yuza qatlamida mikroqattiqlikni o’sishi va qovushqoqlikni pasayishini ifodalovchi naklyop hosil bo’ladi. Naklyoplash chuqurligi va qoldiq kuchlanish ishlov berilayotgan materlal sifati va mexanik ishlov berish sharoitlariga bog’liq bo’ladi, ularga shuningdek metall yuza qatlamlarini mahalliy qizishi katta ta’sir ko’rsatadi. Yuza qatlamda ishlov berish tartiblariga bog’liq bo’lgan musbat yoki manfiy qoldiq kuchlanishlar paydo bo’ladi. Tayyorlamalarga mexanik ishlov berishda yuza qatlamda qoldiq kuchlanishlarni paydo bo’lishiga quyidagilar sabab bo’ladi: -ishlov berilayotgan materlal yuzasiga kesuvchi asbobni ta’siri natijasida, uni yuza qatlamida plastik deformatsiya boradi va u metalni ba’zi bir fizik xossallarini o’zgarishiga va metallni mustahkamlanishiga olib keladi. Plastik deformatsiyalangan metallni yuza qatlamida zichligini kamayishi tufayli xajmini oshishiga, u bilan bog’liq bo’lgan va deformatsiyalashmagan quyi qatlamlari to’sqinlik qiladi, buning natijasida tashqi qatlamda siquvchi, quyi qatlamlarda esa – cho’ziluvchi qoldiq kuchlanishlar hosil bo’ladi; -kesish joyida hosil bo’layotgan issiqlik metallni ingichka yuza qatlamlarini bir zumda yuqori temperaturalargacha qizitadi va natijada uni nisbiy hajmi ortadi. Kesuvchi asbobni ta’siri to’xtatilgandan so’ng, metall yuza qatlami tezda soviydi va u yuzani siqilishiga olib keladi, bunga sovuq holda qolgan quyi qatlamlar to’sqinlik qiladi. Buning natijasida metallni yuza qatlamlarida cho’ziluvchan qoldiq kuchlanishlar, a quyi qatlamlarda esa – ularni muvozanatlovchi siqiluvchan kuchlanishlari rivojlanadi.

Kesish tartiblarini va ishlov berish sharoitlarini o’zgarishi metallni qizish xaroratlarini ortishiga, issiqlik omillarini oshishiga va cho’zilish – siqilish qoldiq kuchlanishlarini o’sishiga sabab bo’ladi. Shuningdek, asbobni yeyilishi va o’tmaslashib qolishi uni orqa yuzasini ishlov berilgan yuzaga ishqalanishini oshiradi, bu esa nisbatan katta chuqurlikka tarqaluvchi cho’ziluvchan qoldiq kuchlanishlarni shakllanishiga olib keladi. Qoldiq kuchlanishlarini shakllanishi uchun metallarni kimyoviy tarkibi, uni mustahkamligi, issiq o’tkazuvchanligi va boshqa fizika va mexanik xossalari katta ahamiyatga egadir. 4 Yuza g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi omillar Mexanik ishlov berilgan yuzani g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi barcha turli – tuman omillarni uch asosiy guruhga bo’lish mumkin: - kesish jarayoni geometriyasi bilan bog’liq geometrik sabablar; - ishlov berilgan materlalni plastik va elastik deformatsiyalanishi; - ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan kesuvchi asbobni titrashini paydo bo’lishi. Geometrik sabablarga - notekisliklarni paydo bo’lishini kesuvchi qirralar shakli va harakat trayektoriyasini ishlov berilayotgan yuzaga tushirilishi bilan izohlanadi. Geometrik nuqtai–nazardan notekisliklarni kattaligi, shakli va o’zaro joylashuvi kesuvchi qirralarni shakli va holati va kesish tartiblarini kesuvchi tig’ini ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan harakat trayektoriyasini o’zgarishiga ta’sir ko’rsatuvchi elementlari bilan aniqlanadi. Tayyorlamani bir aylanishida keskich surish kattaligiga siljiydi (mm/ayl) va 1 holatdan 2-chisiga o’tadi (a). bunda ishlov berilgan yuzada keskich bilan olib tashlanmagan ma’lum metall qismi qoladi va qoldiq notekislik “m” hosil bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, yuza notekisliklarini shakli va kattaligi surish S 1 va kesuvchi asbob shakli bilan aniqlanadi (8 – rasm). R z R z

8 – rasm. G’adir-budurlik hosil bo’lishini geometrik sabablari Masalan, surish qiymatini S 2 gacha kamaytirilganda notekislik balandiigi R z kamayadi (b). Rejadagi burchaklar  va  1 ni o’zgarishi nafaqat balandiikka, balki yuza shakliga ham ta’sir ko’rsatadi (v). Cho’qqisi dumaloqlashtirilgan keskichlarni qo’llash yuza notekisligini kamaytiradi (d). Dumaloqlashtirish radiusini kattalashtirish g’adir-budurlik balandiigi R z ni kamaytiradi. Tokarlashda g’adir-budurlikni hosil bo’lishini geometrik nuqtai-nazardan yuqoridagidek R z notekisliklarni surish qiymati Sva keskich uchidagi dumaloqlashtirish radiusi r ga bog’liq holda aniqlash taklif etilgan, ya’ni: Kesuvchi asbobni tayyorlashda va u o’tmaslashib qolganda asbobni kesuvchi qirrasida notekisliklar va o’yiqchalar hosil bo’lib, ular ma’lum tarzda ishlov berilgan yuza g’adir-budurligini oshiradi. Asbob tigini notekisligini ishlov berilgan yuza g’adir-budurligiga ta’siri ayniqsa kichik surishlar bilan nafis tokarlashda, tig’ notekisligi R z kattaligi bilan yaqin teng bo’lganda, ayniqsa sezilarli bo’ladi. Kesuvchi asbob o’tmaslashib qolganda va unda o’yiqchalar paydo bo’lganda ishlov berilgan yuza g’adir – budurligi tokarlashda – 50-60%, frezerlashda - 30115%, parmalashda – 30-40% va razvyortkalashda – 20-30% ortadi. Ishlov berilgan yuza g’adir-budurligini oshishiga, shuningdek kesish tig’ini dumaloqlashtirish radiusini oshishi ham sabab bo’ladi, u metall yuzasidan deformatsiyalanishini oshiradi va natijada yuza g’adir-budurligi ham ortadi. Yuqoridagi salbiy sabablarini yo’qotish uchun asbob sifatli va o’z vaqtida qayta charxlanishi kerak. R z R z R z R z

Metall yuza qatlamini plastik va elastik deformatsiyalanishi. Metallarga kesish bilan ishlov berilganda metall yuza qatlami plastik deformatsiyalanadi va natijada ishlov berilgan yuza notekisliklari shakli va o’lchamlari keskin o’zgaradi va odatda bunda g’adir-budurlik ortadi. Mo’rt metallarga ishlov berishda metalni ayrim zarrachalarini toliqishi kuzatiladi va bu ham notekisliklar balandiigi va shaklini o’zgarishiga olib keladi. Kesish tezligi tokarli ishlov berishda plastik deformatsiyalanishni rivojlanishiga eng sezilarli ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biridir (9-rasm). 9-rasm. Kesish tezligini yuza g’adir-budurligiga ta’siri Kesish tezligi kattaligini 40 m/min gacha oshirishda mikronotekisliklar balandiigi eng yuqori qiymatga ega bo’ladi. Bunda katta issiqlik miqdori ajralib chiqishi natijasida, chiqayotgan qirindi keskich orqa va oldingi yuzasiga bosuvchi kuchlar ta’sirida oldingi yuzaga plastik yopishib o’simta hosil qiladilar. Tezlikni yanada oshirishda o’simta mo’rtlashadi va 60-70 m/min. tezlikdan so’ng yo’q bo’ladi, yuza g’adir- budurliklari balandiigi kamayadi. Turli xil ishlov berish usullarida surishni yuza g’adir -budurligiga ta’siri turlicha bo’ladi. Rejadagi burchagi 45 0 bo’lgan standart o’tuvchi keskich va cho’qqisini kichik radius bilan dumaloqlashtirilganda surishni ta’siri ancha sezilarli bo’ladi (1-egri chiziq). Keng kesuvchi qirrali keskichlar ishlatilganda surish g’adirbudurlikka deyarli ta’sir ko’rsatmaydi (2-egri chiziq) (10-rasm). Teshiklarni parmalash va zenkerlashda, yonli va silindrik frezalashda va boshqa ishlov berish usullarida surish kattaligini yuza g’adir- udurligiga ta’siri nisbatan past bo’ladi.

10– rasm. Surishni yuza g’adir-budurligiga ta’siri Kesish chuqurligini yuza g’adir-budurligiga ta’siri ham past. Mikronotekisliklar, shuningdek, asbobni orqa yuzasini ishlov berilayotgan yuza bo’yicha ishqalanishidan ham kelib chiqadi va u kesuvchi asbobni yeyilishi bilan ortadi. Yuza g’adir – budurligiga tayyorlama materlalini mexanik xossalari, kimyoviy tarkibi va tuzilishi ta’sir ko’rsatadi. Ishlov berilayotgan materlal qattiqligini ortishida yuza g’adir-budurligi balandiigi kamayadi, qovushqoqligi yuqori bo’lgan materlallarga ishlov berishda esa, ortadi. Ishlov berish jarayonida moylovchi – sovituvchi suyuqliklarni qo’llash yuza g’adir – budurligini, ularni ishlatmagan xolga qaraganda 25-40% ga kamaytiradi. DMAD texnologik tizimi bikrligi yuza g’adir – budurligiga ta’siri. Ishlov berish natijasida olinadigan yuza g’adir – budurligiga DMAD texnologik tizimi bikrligi katta ta’sir ko’rsatadi. Tayyorlamani siqish sharoitlaridan kelib chiqqan turli xil kesimlardagi bikrlikni doimiy bo’lmasligi g’adir – budurlikni ham o’zgarishiga sabab bo’ladi. Ishlov berilayotgan valni konsol mahkamlanganda yuza g’adir – budurligi valni erkin qismida ortadi. (11,a– rasm). Valni markazlarga o’rnatib ishlov berilganda val uzunligini uni diametriga nisbatiga ko’ra, yuza g’adir – budurligi 11 – rasm, d,e ko’rsatilgandek o’zgaradi. Yuza g’adir-budurligi, DMAD texnologik tizimini bikrligini o’ynashi hisobiga, 1-2 sinf oralig’ida o’zgaradi.

12 – rasm. DMAD tizimi bikrligini yuza g’adir-budurligiga ta’siri Texnologik tizim elementlarini titrashi asbob kesuvchi tig’i holatini ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan davriy ravishda o’zgartirib turadi, ya’ni notekisliklar yaratadi. Titrash jarayoniga tizim bikrligi, uni bo’g’inlaridagi tirqishlar, aylanuvchan qismlarni nomuvozanatligi, yuritmalar nosozligi va boshqalar sabab bo’ladi. 5.Yuza sifatini mashina detallarini ekspluatatsion xususiyatlariga ta’siri. Mashinani talab etilgan sifatini ta’minlash va uni boshlang’ich holatini uzoq muddat saqlash asosan ularni detallarini yuzalari sifatiga bog’liq bo’ladi. Mashinalarni ishdan chiqishga asosiy sabab (80% gacha) – detallar yuzalarini yeyilishidir. Detal yuzalarini yeyilishiga makronotekisliklar, to’lqinsimonlik va mikronotekisliklar ta’sir ko’rsatadilar. Makronotekisliklar va to’lqinsimonlikda yuzalarni yeyilishi notekis boradi. Oldin yuzani chiqib turgan qismlari yeyiladi. Mikronotekisliklarda ham birinchi navbatda cho’qqilar deformatsiyalanadi va eziladi. Moylovchi qatlam yuzada nisbiy bosim ma’lum qiymatdan oshib ketmaguncha ushlab turiladi. Ishqalanuvchi yuzalar asosan chiqib turuvchi qismlari bilan kontaktda bo’lganlari tufayli, bu yerda moylovchi suyuqlik sizib chiqariladi va quruq ishqalanish sodir bo’ladi.

Ishqalanuvchi yuzalarni yeyilishi ma’lum egri chiziq bo’yicha boradi (13– rasm)  qism-birlamchi yeyilish davri,  qism – me’yorli, ekspluatatsion yeyilish davri u ishni to’g’ri olib borishda va moylashni yaxshi amalga oshirishda uzoq muddat davom etadi,    qism – halokatli yeyilish davri. 13 – rasm. Ishqalanuvchi yuzalarni yeyilishi 1 – egri chiziq g’adir – budurligi yuqori bo’lgan yuza yeyilishini, 2 – egri chiziq esa g’adir – budurligi kichik bo’lgan yuza yeyilishini ifodalaydi. Ko’rinib turibdiki, ikkinchi holda birlamchi yeyilish kattaligi va vaqti kamayadi, ekpluatatsion me’yorli yeyilish davri esa o’zgarmay qoladi. Birlamchi yeyilishga mikronotekisliklarni shakli va balandiigi ta’sir ko’rsatadi. O’tkir qirrali mikronotkekisliklar yassi qirraliga qaraganda tezroq yeyiladi. Birikmadagi detallar yuzalarini g’adir-budurligi asosan yeyilishni boshlang’ich davrda ta’sir ko’rsatadi. Me’yorli ekspluatasiya davrida yeyilish yuza qatlamlarini fizik-mexanik xossalari va ishqalanayotgan juftlikni ishlash tartiblari (sirpanish tezligi, yuklama, moylash tasnifi) bilan aniqlanadi. Kesib ishlash jarayonida hosil bo’lgan naklyop yuza yeyilishini 1,5-2 martaga kamaytiradi. Yeyilishni kamaytirishga yuza qatlamini qattiqligi, tuzilishi va kimyoviy tarkibi ta’sir qiladi. Birlamchi yeyilishni kamaytirish orqali ishqalanayotgan detallarni yeyilishiga bardoshiigini oshirish uchun ishlagan detal yuzalaridagi g’adir-budurlikka mos yuzalar yaratish kerak. Qatlamda siqiluvchan qoldiq kuchlanishlar bo’lishi yeyilishni birmuncha kamaytiradi. Qo’zg’almas birikmalarni sifati. Ikki detalni qo’zg’almas, mustahkam birikmasini olish uchun g’adir – budurlik sinfi yetarlicha yuqori, mikronotekisliklar imkoni boricha kichik bo’lishlari kerak. Presslaganda

mikronotekisliklar cho’qqilari eziladi va birlashayotgan detallar diametri o’zgaradi. Presslash kuchi va taranglik hisob – kitoblarga qaraganda kichikroq bo’ladi, chunki hisoblar mikronotekisliklar cho’qqilari bo’yicha o’lchangan o’lcham asosida bajarilgan. Birlashayotgan detallarni yuzalari g’adir – budurliklari nisbatan past bo’lganda birikmalar sifati va puxtaligi ortadi. Presslash qaytarilganda taranglik kamayadi, notekisliklar silliqlashib qoladi va birikma kuchsiz chiqadi. Detallar mustahkamligi . Yuza sifati detallarni mustahkamligiga, ayniqsa o’zgaruvchan yuklamalarda, katta ta’sir ko’rsatadi. Detalni buzilishiga olib keladigan kuchlanishlar kontsetratsiyasi uni yuzasini notekisligi natijasida kelib chiqadi. Yuza qatlamida naklyop va siqilish kuchlanishlarini bo’lishi detallarni (prujinalar, resorlar) mustahkamligini bir necha marta oshiradi, cho’ziluvchan kuchlanishlarni bo’lishi esa kamaytiradi. Yuza g’adir-budurligi, shuningdek, birikmalarni moylash, ishqalanish, issiqlik o’tkazuvchanlik va germetiklik sharoitlariga, yuzalarni nurni qaytarish va yutish qobilyatiga, quvurlarda gaz va suyuqliklarni oqish qarshiligiga, gidravlik mashinalarni kavitatsion buzilishiga, yuzalar va tutashmalarni boshqa tasniflariga ta’sir ko’rsatadi. Mashina detallarini toliqishiga mustahkamligi ko’pchilik hollarda yuza qatlamidagi qoldiq kuchlanishlarni kattaligi, ishorasi va tarqalishi chuqurligi bilan belgilanadi. Nafis ishlov berish usullari bilan olingan yuqori yuza tozaligi toliqishiga mustahkamlikni keskin oshiradi, chunki mikronotekisliklar qanchalik kam bo’lsa, metallni toliqishidan yuzasida darz ketish extimollari kamayadi. Korroziyaga qarshilik. Metall detallarni yuzalarini korroziyalanishini gazlar, suyuqliklar, atmosfera ta’siri keltirib chiqaradi. Ishlov berilgan yuza g’adir- budurligi qancha katta bo’lsa, shunchalik korroziya kuchli bo’ladi. Yuza sifatini oshirish korroziyaga chadamlilikni keskin oshiradi. Qo’pol g’adir – budur yuzalarda korroziyani keltirib chiqaruvchi moddalar chuqurcha va o’yiqchalarda o’tirib qoladi, ular metall qatlamini o’yib, yangi yuzalar ochib korroziyani kuchaytiradi. Yuzada naklyop bo’lishi korroziyani 1,5-2 martaga tezlashtiradi, chunki bunday yuzada mikrodarzlar ko’p bo’ladi.

Mashinasozlikda, shunigdek, mashina detallarini chidamliligi va yeyilishga turg’unligiga tegishili ko’rsatgichlar muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, naklyoplangan detallarni charxlashga chidamliligi 30-80% ga, yeyilishga turg’unligi esa 2-3 marta ortadi va bunda naklyop tasnifi va yuza tozaligi kerakli darajada bo’lishi kerak. Mashina detallarini ishlash mudattlari va puxtaligiga metall yuza qatlamini roliklar bilan obkatkalash, maxsus naklyop, termik va kimyoviy –termik ishlov berish kabi jilovlovchi va mustahkamlovchi operatsiyalar sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadilar. Mexanik ishlov berish usullari va tartiblarini o’zgarishi yuzani ayrim tasniflarini o’zgartiradi va bu esa, o’z navbatida, detallarni ekspluatatsion xususiyatlarini o’zgartiradi. Shuningdek, mashinalarni yuqori javobgarlikdagi detallarini tayyorlash va ularni qayta tiklashda metall yuza qatlamini sifatini, uni berilgan ish sharoitlarida detal va butun mashinani ishlash qobilyatiga ta’siri hisobga olinishi talab etiladi.

NAZORAT SAVOLLARI 1. Yuza g’adir-budurligi deb nima ataladi 2. Asos chiziq, asos uzunlik, profilning o’rta chizig’i deb nimalar ataladi 3. Profilning o’rtacha arifmetik Ra deb nima ataladi 4. Profil notekislarining o’nta nuqtasi bo’yicha aniqlangan balandiigi R z deb nima ataladi 5. Profil notekisliklarining eng katta balandiigi R max deb nim ataladi 6. Profil notekisliklarining o’rtacha qadami S m deb nima ataladi 7. Mahalliy profil chiqiqlarining o’rtacha qadami S deb nima ataladi 8. Profil tayanch uzunligi ɳ p deb nima ataladi 9. Profilning nisbiy tayanch uzunligi t p deb nim ataladi 10. Profil kesimining sathi p deb nim ataladi 11. Ishlov berilgan yuza sifati qanday ko’rsatkichlar bilan baxolanadi. 12. Ishlov berilgan yuzani makro- va mikrogeometriyasi. 13. Yuza g’adir – budurligi tushunchasini izoxlang. 14. Yuza g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi omillar. 15. Nechta g’adir – budurlik sinfi mavjud? 16. Ishlov berilgan yuzani fizik-mexanik xosalarini izoxlang. 17. Yuza sifatini eyilishiga ta’siri 18. Yuza sifatini mustahkamlikka tasiri 19. Yuza sifatini korroziyaga tasiri 20. Sovituvchi-moylovchi suyuqliklarni yuza sifatiga tasiri 21. DMAD texnologik tizimini yuza g’adir-budurligiga tasiri 22. Kesish tartiblarini yuza g’adir-budurligiga ta’siri

АDABIYOTLAR RO’YHATI 1. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantrishning beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. O’zbekiston Respublikasi PrezidEНtinig 2017 yil 7-fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 2. F.B. Omonov “Paxtani dasttlabki ishlash spravochnik” “Voris nashriyot” ToshkEНt-2008 3. С otton Ginners Handbook Agricultural Handbook Numer 503 2014 г . 4. Samuel Jackson Gin EfciE Н cy Handbook Tird Edition 2015 5. Э . Зикриёев “ Пахтани дастлабки қайта ишлаш ” Ўқув қўлланма . Тошкент-Меҳнат-2002. 6. Mario Lucertini. Technological Concepts and Mathematical Models in the Evolution of Modern E Н gineering Systems. Germany, 2012 7. Hans-Joachim Bungartz. Einführung in die Computergraphik. Germany, 2013 8. Grous, Ammar, Applied Metrology for Manufacturing e н gineering, John Wiley & Sons, UK 2011. 9. М .Acar, Mechatronic Design in Textile E Н gineering, Germany, 2012 10. А.А.Сафоев ва бошқалар. “Машинасозлик технологияси ва лойихалаш асослари” Дарслик. Тошкент., 2014й. “Сано-стандарт” нашриёти.

O'xshashlar

Tuproqqa yuza ishlov berish mashinalari

Mexanik ishlov berish uchun quyum

Mexanik ishlov berish texnologik jarayonlarini loyixalash

Detallar zagotovkasi yuzasiga ishlov berish usullari

Keskichlar