Ўзбекистонда электрон савдо тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистонда электрон савдо тизими

Yuklangan vaqt:

09.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

558.0029296875 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI “MOLIYA BOZORI VA MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR” FANIDAN MUSTAQIL ISH Ўзбекистонда э лектрон савдо тизими Bajardi: Tekshirdi: TOSHKENT

Режа : 1 . ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ТИЗИМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ 2 . ЭЛЕКТРОН САВДО МАЙДОНЛАРИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ 3. Электрон тижоратда ахборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари 4. Ўзбекистонда э лектрон савдо тизими 5. Ақлли пуллар: йилнинг олти молиявий технологиялари Фойдаланилган адабиётлар

1 . ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТ ТИЗИМЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ  Электрон тижорат тушунчаси;  Электрон тижоратнинг анъанавий савдо турларидан фарқи;  Электрон пул тушунчаси;  Электрон пул бирликлари;  Интернет тўлов тизимлари, улар орқали тўловлар ва харидларни амалга ошириш;  Интернет-банкинг;  Электрон кармон, уларни тўлдириш ва улардан пул ечиш;  Интернет VISA ва MasterCard тўлов карточкалари;  Интернет дўконлар ва Интернет биржа. Электрон тижорат тушунчаси. Электрон тижорат фаолияти Ўзбекистон Республикасининг “Электрон тижорат тўғрисида”ги 2004 йил 29 апрелдаги 613-II сон Қонуни билан белгиланади ва амалга оширилади. Электрон тижорат Интернет тармоғидаги тижорат соҳасига оид фаолликни, унда олди-сотдини амалга оширилишини ифодалаш учун қўлланилади. У компьютер тармоғидан фойдаланган ҳолда харид қилиш, сотиш, сервис хизматини кўрсатишни амалга ошириш, маркетинг тадбирларини ўтказиш имкониятини таъминлайди. Электрон тижоратнинг анъанавий савдо турларидан фарқи. Электрон тижоратнинг анъанавий савдо туридан қуйидаги характерли хусусиятлари билан фарқланади:  харидор ўзига қулай вақт, жой ва тезликда маҳсулотни танлаш ва сотиб олиш имкониятига эга;  савдо-сотиқ фаолиятини иш фаолияти билан бирга параллел равишда, яъни ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда олиб бориш имконияти мавжуд;  кўп сонли харидорларнинг бир вақтнинг ўзида бир нечта фирмаларга мурожаат қила олиши. Бу кўп сонли харидорларнинг алоқа воситалари ёрдамида сотувчилар билан мулоқотда бўлиш имконияти;  керакли маҳсулотларни тезликда излаб топиш ва шу маҳсулотлари бор фирмаларга мурожаат қилишда техника ва транспорт воситаларидан самарали фойдаланиш, маҳсулотларни бир жойга йиғиш ва уларни сотиб олишда аниқ манзилларга мурожаат қилиш. Ортиқча вақт ва харажатларни камайтиради;

 харидорнинг яшаш жойи, соғлиғи ва моддий таъминланиш даражасидан қатъий назар ҳамма қатори тенг ҳуқуқли маҳсулот сотиб олиш имконияти;  ҳозирги кунда чиққан жаҳон стандартларига жавоб берадиган маҳсулотларни танлаш ва сотиш имконияти;  электрон тижорат сотувчининг маҳсулотларини (иш, хизматларини) сотиш жараёнидаги имкониятини янада кенгайтиради ва янгилайди. Энди сотувчи маҳсулотларини сотиш жараёнини тезлаштириши, янги ва сифатли маҳсулотларни мунтазам алмаштириши, маҳсулотларнинг айланма харакатини тезлаштириши керак бўлади; Электрон тижоратда савдони ташкил қилиш фирмаларнинг рақобатини кучайтиради, монополиядан чиқаради ва маҳсулотларнинг сифатини ошириш имкониятини беради. Харидорлар кундалик хаётида керакли маҳсулотлар ичида сифатлиларини танлаши мумкин. Чет эл фирмаларига мурожаат қилади. Электрон пуллар тушунчаси. Электрон пул – бу пул бирлигига тенглаштирилган белгилар ҳамда купюра ва танга ролини бажарувчи жуда катта сон ёки файллардир. Бундай тизимнинг фаолият кўрсатиш ҳаражатлари бошқаларидан анча кам. Бундан ташқари, электрон пуллар тўлиқ анонимликни таъминлаши мумкин, чунки уни ишлатган мижоз ҳақида ҳеч қандай маълумот берилмайди. Электрон пул бирликлари. WMY – Ўзбекистон зонасида операцияларни амалга ошириш учун UZSнинг Y- ҳамёндаги эквиваленти. WMR – рубль зонасида операцияларни амалга ошириш учун RURнинг R-ҳамёндаги эквиваленти, WMR операцияларининг кафили бўлиб WebMoney Transfer нинг Россия ҳудудидаги вакили “БМП” МЧЖ хизмат қилади. WMZ – АҚШ долларида операцияларни амалга ошириш учун USD нинг Z- ҳамёндаги эквиваленти. WME – ЕВРО да операцияларни амалга ошириш учун EURнинг E-ҳамёндаги эквиваленти, WMZ ва WME операцияларининг кафили бўлиб Amstar Holdings Limited, S.A. хизмат қилади. WMU – Украина зонасида операцияларни амалга ошириш учун UAHнинг U- ҳамёндаги эквиваленти, WMU операцияларининг кафили бўлиб “Украинское Гарантийное Агентство” МЧЖ хизмат қилади.

WMB – Беллорусия зонасида операцияларни амалга ошириш учун BYRнинг В- ҳамёндаги эквиваленти. WMG – 1 грамм олтиннинг G-ҳамёндаги эквиваленти. WBC ва WMD – WMZнингн С ва D ҳамёнлардаги кредит операциялари учун эквиваленти. Интернет тўлов тизимлари, улар орқали тўловлар ва харидларни амалга ошириш. Техника воситаларидан, ахборот технологияларидан ва ахборот тизимлари хизматларидан фойдаланган ҳолда электрон тўлов ҳужжатлари воситасида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга ошириш электрон тўловдир. Электрон тўлов тизимида товар/хизматлар тўлови харидорнинг электрон ҳисобидан шахсий банк рақами ҳисобига пул маблағларини чиқариш имконига эга бўлган сотувчининг электрон ҳисобига пул маблағларини ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Қуйидаги электрон тўлов тизимлари мавжуд:  WEBSUM;  iPAY;  PAYNET;  WEBMONEY;  IntellectMoney;  Perfect Money;  RBK Money;  V-money. Электрон тўлов тизимлари ёрдамида Интернет ва IP-телефонияга уланиш учун «ПИН» кодлар ва интернет дўконлардан товарларни ҳарид қилиш, уяли алоқа хизмати, шахар телефонияси, коммунал хизматлар, домен ва хостинг, реклама, телевидение, чипталар, датацентрлар, веб ресурслар учун ҳақ тўлаш мумкин. iPAY – бу UzExдаги биржа савдоларида, www.uzbex.com глобал савдо майдончасида, ҳамда iPAY тизимига қўшилган интернет дўконларда онлайн тўловларни амалга ошириш имконини берувчи, Ўзбекистон Республикаси товар ҳом-ашё биржасининг тўлов тизимидир.

2 .ЭЛЕКТРОН САВДО МАЙДОНЛАРИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ ЭЛЕКТРОН САВДО МАЙДОНЛАРИНИ САМАРАЛИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ - ЭЛЕКТРОН ТИЖОРАТНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ГАРОВИДИР! 2017−2021 йилларда Ўзбекистонни ривожлантириш ҳаракатлар стратегиясининг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб Банк-молия академияси томонидан тасдиқланган қисқа муддатли амалий-инновацион тадқиқотлар дастурига мувофиқ “Алоқабанкда ахборот коммуникация технологиялардан фойдаланган ҳолда замонавий банк хизматларини жорий этиш” мавзусида ҳамда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитасининг Давлат илмий-техникавий дастурлари доирасида “Ўзбекистон иқтисодиётида электрон тижоратни ривожлантириш йўллари” илмий мавзусида тадқиқотлар олиб борилмоқда ва тегишли илмий хулосалар ҳамда амалий таклифлар шакллантирилмоқда. Илмий лойиҳа иштирокчилари томонидан электрон тижорат тизимини ривожланишига таъсир этувчи омиллар таҳлил этилди ва уларнинг ичида электрон савдо майдонларини (ЭСМ) ташкил қилинишининг услубий ёндашуви муҳим ўрин тутиши аниқланди. Таҳлил натижаларига асосланиб, ЭСМни талаб даражасида шакллантириш учун электрон тижорат тизимида қуйидаги асосий элементлар мавжуд бўлиши мақсадга мувофиқ:  Электрон ахборот алмашув тизими . Унинг асосини Интернет ёки бошқа электрон тизимлари ташкил қилиши мумкин.  Электрон почта . Унинг электрон савдо иштирокчилари ўртасида тўғридан- тўғри алоқа ўрнатиш учун зарурдир.  Электрон тўлов тизими . Электрон савдо жараёнида тўғридан-тўғри ҳисоб- китобларни амалга ошириш учун шарт-шароитларни яратиб берувчи тизим.  Интранет тизими . Унинг ёрдамида харидор ишлаб чиқарувчининг ички ахборот базаларига тўғридан-тўғри уланган ҳолда қонун доирасида рухсат этилган кўшимча маълумотларни олиши мумкин, масалан ишлаб чиқарувчи тўғрисида, улар томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар тўғрисида ва ҳ.қ.  Экстранет тизими . Унинг ёрдамида электрон савдо жараёнига тааллуқли бошқа соҳа вакилларини ахборот базасига қонун доирасида рухсат этилиб, қўшимча

маълумотлар олиш имконини беради. Масалан, сифат сертификатини берган ташкилотга тўғридан-тўғри мурожаат қилиб, кўрсатилган сертификатни ҳаққонийлигини тасдиқлаб олиш мумкин, шунингдек бошқа орган ва ташкилотлар базасидан ҳам зарурий маълумотларни олиш мумкин.  Ички арбитраж тизими . Ушбу тизимни мавжуд бўлиши, электрон савдо иштирокчиларининг ишончини оширишда ва уларнинг ўртасида юзага келадиган низоларда зарур ҳисобланади.  Логистика тизими . Электрон савдо тизимида материал кўринишдаги товарларнинг олди-сотдиси амалга оширилиши учун барқарор ишловчи транспорт логистика тизими мавжуд бўлиши талаб этилади. Юқорида санаб ўтилган электрон тижорат тизимининг элементларини эътиборга олган ҳолда ЭСМни ташкил қилиш учун такомиллаштирилган намунавий андаза бўлиши ва АКТ соҳасидаги юқори малакали мутахассисларни доимий иштироки зарур бўлади. Илмий тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, электрон тижорат тизими фаолиятида тижорат банклари ҳисоб-китоб жараёнида фаол иштирок этиши талаб этилади, ваҳоланки халқаро амалиётда банклар ушбу жараёнда фаол иштирок этиб, юқорида қайд этилган электрон тижорат тизимининг компоненти бўлмиш тўлов тизимини шакллантиришда асосий ролни бажаради. Ҳозирда Ўзбекистон иқтисодиётида банк карталаридан электрон савдо жараёнларида самарали фойдаланишни таъминлаб берувчи ЭСМларини юқори даражада ташкил қилинишини ва уларда товар ва хизматларни кенг ассортиментини жамланишини таъминлаш лозим. Тижорат банклари томонидан олиб борилаётган ҳаракат ва уларни электрон дўконлари билан қилинаётган келишувлари кутилаётган натижани талаб даражасида бера олмаганлигини кузатиш мумкин. Бундай ёндашув асосида, электрон тижорат тизимининг мавжуд имкониятларидан ва бугунги ишлаб чиқариш ҳолатидан келиб чиқиб, кенг доирада товар ва хизматларни сотилишини қамраб олиниши ва банкларни ушбу соҳадаги тўлов хизматларини кўрсатиши паст даражада қолмоқда. Ҳозирда республикада электрон дўконларда мавжуд товарлар ёки хизматларнинг ассортименти паст, бундан ташқари, виртуал тарзда товар ва хизматларни таклиф этишда электрон тижорат тизимининг зарурий компонентлари тўла шаклланмаганини кўриш мумкин. Албатта, электрон тижорат Ўзбекистон иқтисодиёти учун янги соҳа бўлганлиги ва тажрибанинг камлиги бунинг асосий сабабидир.

Академия ижодий гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган таклифлар электрон тижорат тизимининг ривожланишига ва ҳозирда унда мавжуд муаммоларни ҳал этишга ўз ҳиссасини қўшади деб ўйлаймиз. Бизнинг асосий таклифларимиз:  ички ва ташқи бозорларга бирдек хизмат қилувчи йирик ЭСМларини яратиш;  яратиладиган йирик ЭСМларига Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган барча товар ва хизматларни жамлаш механизмини ва имкониятини кўриб чиқиш зарур;  йирик ЭСМларини тижорат банклари ва банклараро клиринг маркази билан хамкорлик қилиши ва улар ўртасида шартномалар асосида ушбу тузилмаларнинг бу соҳадаги фаолиятларини уйғунлаштириш лозим;  электрон тижорат тизимида иштирок этиши зарур бўлган барча орган (Солиқ, Давлат стандарти, Божхона ва б.) ва ташкилотларнинг ягона ахборот майдонини ташкил қилиш орқали унинг иштирокчиларига етарли даражада шарт- шароитлар яратиш ва мавжуд хатарларни камайтиришга эришиш;  электрон савдо майдонларини яратиш борасидаги меъёрий ҳужжатларни, юқоридаги таклифларни инобатга олган ҳолда такомиллаштириш зарур. Юқорида билдирилган илмий-амалий таклифлар миллий иқтисодиётда ишлаб чиқарилган товар ва хизматларнинг электрон шаклда сотиш ҳажмини ошишига асос бўлади, чунки жаҳон амалиётида айнан шу масалалар пухта ишлаб чиқилганлиги билан устувордир. Электрон тижоратни ривожлантириш концепциясининг (V бўлим. 9 модда) “Маҳаллий ишлаб чиқариш товарларини экспорт қилишни кенгайтиришга йўналтирилган «Ташқи савдо фаолияти миллий портали» интернет-платформасини яратиш” вазифасидан келиб чиқиб, Ўзбекистонда “UzTrade” ташқи савдо майдончаси очилди. Ушбу савдо майдончаси миллий ишлаб чиқарувчиларнинг экспорт айланмасининг ҳажмини ошириш мақсадида яратилди ва бу соҳани ривожланишига дастлабки муҳим қадамлардан деб баҳоласак бўлади. Ўзбекистон ҳудудида мавжуд ЭСМларини функцияси деярли реклама ва ахборот бериш билан чегараланиб қолинмоқда ёки товарларни жойларига етказиб нақд пул олиши, жуда кам ҳолларда терминаллар билан хизмат кўрсатишини кузатиш мумкин. Шу сабабли бизнинг фикримизча, Ўзбекистон ҳудудида электрон тижорат тизимини талаб даражасида

ривожлантириш учун махсус ахборот технологияларни ва дастурларни ишлаб чиқарувчи компаниялар томонидан яратиш ва юритиш орқали Ўзбекистонда барча ишлаб чиқарувчилар, шу жумладан якка тартибда фаолият юритувчи субъектлар ҳам ўз товарини электрон тижорат орқали сотиш имконини берган бўлар эди. 3. Электрон тижоратда ахборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари Бугунги кунда дунё бўйлаб Интернет фойдаланувчиларининг сони тўрт миллиарддан ортган бир пайтда янги турдаги сифат «виртуал иқтисодиёт» ибораси остида намоён бўлиб, ўз ўрнини тобора мустаҳкамлаб бормоқда. Унда, харидлар бизнес юритишнинг янги усулларидан фойдаланган ва ўзининг маркетинг стратегиясига эга бўлган ҳамда бошқа кўплаб имкониятларни қўллаган ҳолда савдо сайтлари орқали амалга оширилади. Электрон тижорат(ЭТ) – бу маҳсулотларни Интернет орқали сотишга йўналтирилган тадбиркорлик фаолияти. Одатда ЭТнинг икки шакли ажратилади:  корхоналар орасидаги савдо (business to business, B2B);  корхоналар ва жисмоний шахслар , яъни истеъмолчилар орасидаги савдо (business to consumer, B2 С ). ЭТ қуйидаги янги ибораларни пайдо бўлишига сабаб бўлди :  Электрон магазин – маҳсулотга талаб бўлган ҳолатларда ишлаб чиқарувчилар ёки дилерлар томонидан фойдаланиладиган витрина ва савдо тизимлари .  Электрон каталог – турли ишлаб чиқарувчилар маҳсулотларининг катта ассортиментини қараб олган рўйхат .  Электрон аукцион – Интернет - технологияларидан фойдаланадиган , мультимедиа интерфейсига боғлиқ иловага ва Интернетга кириш каналига эга бўлган ҳамда маҳсулотларнинг хусусиятларини кўрсата оладиган классик аукцион аналоги .  Электрон универмаг – оддий фирмалар маҳсулотларини, ўз маҳсулот бренди билан қўядиган оддий универмаг аналоги.

 Виртуал ҳамжамият (community)лар, уларда сотиб олувчилар ўз манфаатларининг гуруҳлари бўйича (мухлислар клублари, уюшмалар ва ҳ.к.) ташкил топади. ЭТ соҳасидаги Интернет жуда катта фойда келтиради:  йирик хусусий компаниялар томонидан хомашё ва бутловчи қисмларнинг сотиб олиниши Интернет биржалар орқали амалга оширилаётганлиги эвазига иқтисод қилиш миқдори 25-30% га етади;  аукционда бутун дунёдан рақобат қилувчи етказувчиларнинг иштирок этиши вақтнинг реал миқёсида улар томонидан тақдим қилинадиган маҳсулот ва хизматлар нархларининг пасайишига олиб келади;  бутун дунёдан сотиб олувчиларнинг рақобати натижасида сотиладиган маҳсулот ёки хизматларнинг нархини ошиши;  зарур ходимлар сонининг қисқариши ва қоғоз ҳужжатлар билан ишлар ҳажмининг камайиши ҳисобига иқтисод қилиш. Ғарб мамлакатларида ЭТда етакчи поғонани В2В сектори эгаллади. Дастлаб ўз бизнесини Интернетга ўтказган компаниялардан аппарат-дастурий воситаларни сотувчи ва компьютер ҳамда телекоммуникация хизматларини кўрсатувчилари афзалликларга эга бўлдилар. Ҳар бир интернет-магазин иккита асосий қисмдан иборат бўлади: электрон витрина ва савдо тизими. Электрон витрина Web-сайтда сотилаётган маҳсулотлар тўғрисида маълумотларни сақлайди, магазин маълумотлар базасига киришни таъминлайди, харидорларни рўйхатга олади, сотиб олувчининг электрон “саватчаси” билан ишлайди, буюртмаларни расмийлаштиради, маркетинг маълумотларини тўплайди, маълумотларни савдо тизимига тақдим этади. Савдо тизими маҳсулотни етказиб беради ва унинг тўлови учун ҳужжатларни расмийлаштиради. Савдо тизими – алоҳида компанияга тегишли бўлган Web-серверда ўз жойини ижарага олувчи турли фирмаларнинг магазинлари мажмуаси.

Интернет-магазиннинг ишлаш технологияси қуйидаги кўринишга эга: А) харидор электрон витринадаги маҳсулотлар ва нархлар каталогидан керакли маҳсулотни танлаб олади ва шахсий маълумотлари киритиладиган шакл (исми-шарифи, отасининг исми, почта ва электрон манзил, етказиб бериш ва тўловнинг афзал усули)ни тўлдиради. Агар тўлов Интернет орқали амалга ошириладиган бўлса, у ҳолда унинг ахборот хавфсизлигига алоҳида эътибор берилади; Б) р асмийлаштирилган маҳсулот интернет-магазиннинг савдо тизимига топширилади ва бу ерда буюртма комплектация қилинади. Савдо тизими қўлда бажариладиган ёки автоматлаштирилган усулда фаолият юритади. Қўлда бажариладиган тизим автоматлаштирилган тизимни сотиб олиб, йўлга қўйишнинг имкони мавжуд бўлмаган ҳолда, оддий почта жўнатмалари принципи бўйича ишлайди, одатда маҳсулот ҳажми катта бўлмаганда. Маҳсулот (товар) ни етказиш ва тўловини амалга ошириш. Харидорга маҳсулотни етказиш қуйидаги йўллар билан амалга оширилади:  шаҳар ва атрофларида магазин курьери томонидан;  ихтисослаштирилган курьерлик хизмати (шу жумладан хорижий) томонидан;  почта томонидан;  ҳаридорнинг ўзи олиб кетиши;  телекоммуникация тармоқлари орқали маълумот каби махсус маҳсулот (товар) етказилади. Маҳсулот (товар) учун тўловлар қуйидаги усулларда амалга оширилади:  аввалдан ёки маҳсулотни олган вақтда;  курьерга ёки ҳақиқий магазинга келганда нақд пул билан;  почта ўтказмаси билан;  банк ўтказмаси орқали;  кредит карта (VISA, Mastercard ва ҳоказо)лари ёрдамида;  алоҳида тижорат банклари орқали электрон тўлов тизимлари воситасида. Охирги вақтда электрон тижорат ёки Интернет орқали савдо дунё бўйлаб анчагина шиддат билан ривожланиб бормоқда. Табиийки, ушбу жараён кредит-молия

ташкилотларининг бевосита иштирокида амалга оширилмоқда. Ва савдонинг ушбу тури борган сайин кенг қамровга эга бўлиб бормоқда, айниқса, янги электрон бозордан корхоналар ва аҳолининг кўпчилиги фойдалана олиши мумкин бўлган жойларда. Электрон тармоқлардаги тижорат фаолияти баъзи жисмоний чекловларни бартараф этади. Компаниялар, ўз компьютер тизимларини Интернетга улаб, мижозларига куну-тун, дам олиш кунларисиз хизмат кўрсатиш имкониятига эга. Маҳсулотга буюртмалар ҳар қандай вақтда, ҳар қандай жойдан қабул қилиниши мумкин. Бироқ ушбу масаланинг яна бир томони бор. Хорижда, электрон тижорат кўпроқ ривожланиб бораётган давлатларда, олди-сотди шартномалари ёки маҳсулотларнинг қиймати кўп ҳолатларда 300-400 АҚШ доллари билан чекланиб қолмоқда. Бу компьютер тармоқларидаги ахборот хавфсизлиги муаммоларининг етарли даражада ҳал бўлмаётганлиги билан изоҳланмоқда. БМТнинг Жиноятчиликни олдини олиш ва курашиш қўмитасига кўра, компьютер соҳасидаги жиноятчилик халқаро муаммолар даражасига кўтарилган. АҚШда жиноятчиликни ушбу тури даромадлилик бўйича қурол ва наркотик моддалари билан савдо қилишдан кейин учинчи ўринни эгаллаб улгурган. Бундай кенг диапазон электрон тижоратнинг ахборот хавфсизлигини таъминлаш муаммоси билан белгиланади. Агар хавфсизлик даражаси бугунги ҳолатдагидек бўлиб сақланиб турса, у ҳолда электрон тижоратнинг дунё айланмаси янада камайиши мумкин. Бу ҳолат, айнан электрон тижорат тизимининг паст даражада ҳимояланганлиги, электрон бизнеснинг ривожланишини тўхтатиб турувчи омили эканлигини намоён қилади . Электрон тижоратнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш муаммосини ҳал қилиш биринчи навбатда унда қўлланаётган ахборот технологияларининг ҳимояси билан боғлиқ, яъни ахборот хавфсизлигини таъминлаш масалалари билан. Бизнес-жараёнларининг Интернет муҳитига интеграциялашуви хавфсизликни таъминлаш ҳолатини кескин ўзгаришига олиб келади. Электрон ҳужжат асосида ҳуқуқ ва жавобгарликнинг пайдо бўлиши,ҳам ҳужжат жўнатувчини, ҳам қабул қилувчини барча хавфлар мажмуасидан ҳар томонлама ҳимоялашни талаб қилади.

Афсуски, электрон тижорат корхоналарининг раҳбарлари ахборот хавфларининг жиддийлигини ва ўз ресурсларининг ҳимоясини ташкил қилишнинг муҳимлигини ахборот ҳужумларига дучор бўлганидан сўнг англамоқдалар. Кўриниб турганидек, барча санаб ўтилган тўсиқлар ахборот хавфсизлиги соҳасига тегишли. Тижорат амалиётларини ўтказишга бўлган асосий талаблар орасида – конфиденциаллик, яхлитлик, аутентификация, авторизация, кафолатлар ва сир сақланиши. Ахборотнинг хавфсизлигига эришишда унинг очиқлиги, конфиденциаллиги, яхлитлиги ва юридик аҳамиятини таъминлаш базавий вазифалар ҳисобланади. Ҳар бир хатар хавфсиз ахборотнинг ушбу тўртта хусусияти ва сифатига зарар етказиши мумкинлиги нуқтаи назаридан кўриб чиқилиши зарур. Конфиденциаллик очиқлиги чекланган маълумот, унга фақат ушбу маълумот етказилиши мўлжалланган шахс кириш ҳуқуқига эга эканлигини билдиради. Маълумотнинг яхлитлиги остида унинг ўзгартириб бўлмас ҳолда бўлиши хусусияти тушунилади. Маълумотнинг очиқлиги тизимнинг, ваколати бўлган субъектларга маълумотга тўсиқсиз кириш ҳуқуқи билан таъминлаш хусусияти орқали белгиланади. Маълумотларнинг юридик аҳамияти, охирги вақтда мамлакатимизда ахборот хавфсизлигига оид норматив-ҳуқуқий базанинг яратилиши билан биргаликда ортиб бормоқда. Комплекс ахборот хавфсизлигини таъминлаш доирасида, аввалам бор, ўз ичига навбатдагиларни олувчи электрон бизнес хавфсизлиги соҳасидаги асосий муаммоларни ажратиш лозим:  алоқа каналлари орқали узатилаётганда маълумотларни ҳимоялашни;  компьютер тизимлари, маълумотлар базалари ва электрон ҳужжат айланишни ҳимоялашни;  маълумотни узоқ вақт давомида электрон кўринишда сақланишини таъминлашни;  транзакциялар хавфсизлигини таъминлашни, тижорат маълумотини махфийлигини, аутентификацияни, интеллектуал мулкнинг ҳимоясини. Электрон тижоратга йўналтирилган хавфларининг бир неча тури мавжуд:  Тизимга ташқаридан кириш.

 Компания ичида ноқонуний кириш.  Ахборотни қасддан ўғирлаш ва ўқиш.  Маълумотларни ёки тармоқларни қасддан бузиш.  Фойдаланувчини нотўғри (фирибгарлик мақсади билан) идентификациялаш.  Дастурий-аппарат ҳимоясини бузиш.  Фойдаланувчининг бир тармоқдан бошқасига ноқонуний кириши.  Вирусли ҳужумлар.  Хизмат кўрсатишдан бош тортиш.  Молиявий фирибгарлик. Ушбу хавфларга қарши турли технологияларга асосланган бир қатор усуллардан фойдаланилади, булар: шифрлаш – маълумотларни ўқилиши ёки ўзгартирилишига тўсқинлик қилиш учун кодлаш; жўнатувчи ва олувчи шахсининг ҳаққонийлигини текширувчи электрон имзолар; электрон калитлардан фойдаланадиган stealth- технологиялар; брандмауэрлар, виртуал ва хусусий тармоқлар. Ҳимоялаш усулларидан бирортаси ҳам универсал ҳисобланмайди, масалан, брандмауэрлар вируслар мавжудлигига текшириш ўтказмайди ва маълумотлар яхлитлигини таъминлашга қодир эмас. Автоматик ҳимояни бузишга қарши қаратилган мутлақ ишончли усул мавжуд эмас ва уни бузиш эртами-кечми амалга оширилади. Бироқ бундай ҳимоянинг бузилиши, ўз ўрнида, унинг сифатига боғлиқ. Эътироф этиш керакки, Интернетдаги уланишлар ва иловаларнинг ҳимояси учун дастурий ва аппарат таъминотлар кўп вақтдан бери ишлаб чиқилмоқда, бироқ ушбу янги технологиялар бир маромда жорий қилинмаяпти. Қуйида компанияни ҳар бир босқичда кутиб турадиган хавфлар тўғрисида маълумотлар келтириб ўтилган:  электрон магазин серверининг web-саҳифасини алмаштириб қўйиш (сўровларни бошқа серверга йўналтириш), бу ҳолат мижоз ҳақидаги маълумотларни, айниқса унинг кредит карталари ҳақидаги маълумотларни бегона кишилар учун очиқ бўлишини таъминлайди;  сохта буюртмаларни яратиш ва электрон магазин ходимлари томонидан фирибгарликларнинг турли шаклларини амалга ошириш, масалан, маълумотлар базалари билан манипуляциялар (статистика, компьютер нохуш ҳодисаларининг

яримидан кўпи ўз ходимларнинг фаолиятлари билан боғлиқ эканлигига гувоҳлик беради);  электрон тижорат тармоқлари орқали узатиладиган маълумотларни ўғирлаш;  ҳуқуқбузарларнинг компаниянинг ички тармоғига кириб келиши ва электрон магазин компонентларини шубҳа остига қўйиши;  хизмат кўрсатишдан бош тортиш каби хуружларни амалга ошириш ва фаолиятни тўхтатиш ёки электрон тижорат тармоғини ишдан чиқариш. Бундай хавфларнинг амалга оширилиши натижасида компания ўз обрўйини ва мижозлар ишончини йўқотади, потенциал ва/ёки амалга оширилмаган келишув ва битимлардаги пулни йўқотади, электрон магазин фаолияти бузилади, фаолиятни тиклаш учун вақт, пул ва одам ресурсларини сарфлайди. Албатта, Интернет орқали узатиладиган маълумотларнинг ўғирланиши билан боғлиқ таҳдидлар фақат электрон тижорат соҳасига таалуқли эмас. Бироқ ушбу соҳанинг тизимларида муҳим иқтисодий аҳамиятга эга бўлган кредит карталарининг рақамлари, банк ҳисоб рақамлари, шартномалар мазмуни ва бошқа маълумотларнинг айланиши алоҳида ўрин тутади. Биринчи қарашда, ҳар бир бундай нохуш ҳодиса –электрон бизнес конкрет субъектининг ички ишидек туюлиши мумкин. Бироқ, фаолияти ҳақиқатдан ҳам умуммиллий характерга эга бўлган Yahoo!, eBay, Amazon, Buy, CNN, ZDNet, Datek и E*Trade каби электрон бизнес етакчи серверларининг оммавий ишдан чиқиши ҳолатини ёдга олайлик. Тергов федерал бюроси (ФБР) томонидан ўтказилган текширув, ушбу серверлар DoS-ҳужумлари амалга оширилиши натижасида, хизмат кўрсатишга йўналтирилган манзил сўровларнинг миқдори кўпайиб кетганлиги сабабли ишдан чиққанлигини кўрсатди. Масалан, Buy серверига амалга оширилган сўровлар оқими ўртача кўрсаткичлари 24 мартага ошган, чекланганлари эса – 8 мартага. Ҳар хил баҳоларга кўра, ушбу ҳаракатлар натижасида А ҚШ иқтисодиёти томонидан кўрилган иқтисодий зарар ярим миллиардлик рақами атрофида тебранади. Хавфсизликни таъминлаш нафақат электрон бизнесни муваффақиятли юритишнинг зарур шарти, балки контр-агентлар орасидаги ишончли муносабатларнинг фундаменти ҳисобланади. Электрон бизнеснинг моҳияти фаол ахборот алмашинуви, транзакцияларнинг ҳимояланмаган очиқ тармоқ орқали ўтказилишидан иборат бўлади, буларни бизнес субъектлари орасидаги ишончли муносабатсиз амалга ошириб бўлмайди.

Шунинг учун хавфсизликни таъминлаш комплекс характерга эга бўлиб, ўз ичига Web-серверларга ва Web-иловаларга кириш, фойдаланувчиларни аутентификация ва авторизация қилиш, маълумотларнинг яхлитлиги ва махфийлигини таъминлаш, электрон рақамли имзонинг амалга оширилиши ва бошқа масалаларни қамраб олади. Интернетда тижоратнинг ривожланиб бориши сайин тармоқ орқали узатиладиган маълумотларнинг ҳимоялаш масалаларига эътибор кўпайиб бормоқда. Интернет орқали ҳимояланган ҳамкорликни ташкил қилишга мўлжалланган ихтисослаштирилган протоколлар (масалан, SET, SOCKS5, SSL, SHTTP) бутун дунёда кенг қўлланилмоқда ва хорижий ишлаб чиқарувчилар томонидан Интернет асосида банк ва савдо электрон тизимларини яратиш учун муваффақиятли фойдаланилмоқда. Хорижда электрон бизнеснинг ахборот хавфсизлиги муаммоларини ҳал қилиш билан ахборот хавфсизлиги ва электрон бизнес воситаларини етказувчилари ҳамда Интернет- хизматлар провайдерлари каби компаниялар вакиллари ва экспертларидан таркиб топган жамоат ташкилоти – Internet Security Task Force (ISTF) – мустақил консорциум шуғулланади. ISTF консорциуми электрон бизнес ташкилотчиларининг эътиборини биринчи навбатда тортиши зарур бўлган ахборот хавфсизлигининг ўн иккита қуйидаги соҳаларини ажратади:  идентификацияловчи маълумотни объектив тасдиқлаш механизми;  шахсий маълумот ҳуқуқи;  хавфсизлик ҳодисаларини белгилаш;  корпоратив периметрнинг ҳимояси;  ҳужумларни белгилаш;  потенциал хавфли таркибни назорат қилиш;  кириш назорати;  маъмурлаштириш;  ҳодисаларга чора кўриш. Маълумки, кўпчилик хатарлардан ишончли ҳимояланишга электрон рақамли имзо (ЭРИ) алгоритмларининг қўлланиши имкон беради, бироқ бу фақат ушбу алгоритмлар

асосланган ҳамкорлик протоколларига, муносабатларнинг юридик тўғри конструкциясига ва ишончнинг мантиқий ёпиқ тизимига қўшилган ҳолатларда иш беради. Маълумотларни ҳимоялаш асосида электрон рақамни ҳисоблаш, чиқариш ва уни бир жуфт тегишли калитлар билан текшириш жараёнларининг мантиқи ётади, яъни, фундаментал математик тадқиқотларга асосланган мантиқ. Электрон рақамни фақат ёпиқ калит эгаси ҳисоблаб чиқариши мумкин, ёпиқ калитга мос бўлган очиқ калит эгаси эса уни текшириши мумкин. Шубҳасиз, ахборот хавфсизлигини таъминлаш билан ушбу соҳанинг мутахассислари шуғулланиши зарур, бироқ давлат ҳокимияти органлари, шаклидан қатъий назар корхона ва муассасаларнинг раҳбарлари ушбу масалаларни эътибор марказида тутишлари лозим. Улар учун қуйида ахборот хавфсизлигининг комплекс тизимини ташкил қили шнинг асосий функционал компонентлари келтирилган:  коммуникацион протоколлар;  криптография воситалари;  авторизация ва аутентификация механизмлари;  умумий фойдаланиш тармоқларидан иш жойларига киришни назорат қилиш воситалари;  вирусларга қарши комплекслар;  ҳужумларни аниқлаш ва аудит дастурлари;  фойдаланувчиларнинг киришини марказлашган ҳолда назорат қилишни бошқариш ҳамда очиқ тармоқлар орқали маълумотлар пакетлари ва турли иловаларнинг хабарлари билан хавфсиз алмашинуви воситалари. Интернетда таклиф этилаётган технологияларни секин-асталик билан стандартлаштириш жараёнидан ўтказаётган, асосан кўнгилли ташкилотлардан ташкил топган, бир қатор қўмиталар аллақачон мавжуд. Ушбу, Интернет муҳандислари ишчи гуруҳининг асосий қисмини ташкил қилувчи қўмиталар (Internet Engineering Task Force, IETF) бир нечта муҳим протоколларнинг стандартизациясини ўтказдилар, бу билан уларни Интернетга жорий қилинишини тезлаштирдилар. TCP/IP каби протоколлар маълумотларни узатиш учун, SMTP (Simple Mail Transport Protocol) ва POP (Post Office Protocol) электрон почта ҳамда SNMP (Simple Network Management Protocol) тармоқларни бошқариш учун жорий қилингани – бу IETFнинг амалга оширган саъй-ҳаракатларининг

бевосита натижаси ҳисобланади. Қўлланилаётган ҳимоя маҳсули тури компаниянинг эҳтиёжига боғлиқ бўлади. Интернетда хавфсиз маълумотларни узатиш протоколлари (SSL, SET, IP v.6) кенг оммалашган. Санаб ўтилган протоколлар Интернетда нисбатан яқин вақт ичида қимматли ахборотни ҳимоялаш зарурати сифатида пайдо бўлган ва шу заҳоти де-факто стандартларига айланган. Шу ўринда, Интернет бир неча ўн йиллар аввал катта қийматга эга бўлмаган илмий маълумотлар алмашинуви учун яратилганлигини эслатиб ўтамиз. Айни пайтда, республикамизда ҳозирча Интернетни маҳфий маълумотларни узатиш, ишлов бериш ва сақлаш фаолияти билан боғлиқ соҳаларга жорий қилишга эҳтиёткорлик билан ёндашилмоқда. Шу ўринда эътироф этиш керакки, электрон тижоратнинг ривожланишини қуйидаги сабаблар секинлаштиради:  Электрон тижорат инфратузилмасининг мавжуд эмаслиги ёки секинлик билан ривожланиши ва ҳаридорга маҳсулотни етказиб беришнинг (курьерлик хизматлари) имкони мавжуд эмаслиги, айниқса, бошқа шаҳарда жойлашган “электрон магазин” орқали.  Бу соҳадаги давлат қонунчилик амалиётининг қолоқлиги, ва оқибатда, электрон шаклда тузилган битимларнинг бажарилишига кафолатларнинг мавжуд эмаслиги ёки заифлиги.  Тижоратда Интернетдан фойдаланиш билан боғлиқ фирибгарликарнинг ривожланиши учун объектив ва субъектив сабабларнинг мавжудлиги.  Электрон тижорат лойиҳаларига пухта маркетинг ишлов берилмаслиги.  Маҳсулотлар учун тўловларни амалга оширишдаги қийинчиликлар, хусусан, аҳолининг тижорат банкларига ишончи мавжуд эмаслиги. Шу сабабли, республикамизда электрон тижорат фақат давлатнинг иқтисодий ҳолати янада кўпроқ даражада ривожланиб, анча илдамлаб кетган ҳолдагина кенг ривожланиши мумкин. 4. Ўзбекистонда э лектрон савдо тизими Президентимиз Шавкат Мирзиёев электрон савдода жаҳондаги энг илғор тажрибани қўллашни буюрди . Ўзбекистон Республикаси Президенти 14 май куни

«Электрон тижоратни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорни имзолади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 19 февралдаги "Ўзбекистон Республикаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида"ги ПФ-5349-сонли фармонида давлат ва иқтисодиётнинг реал секторида инновацияларни жорий қилиш, ахборот-коммуникация технологияларини ислоҳ қилиш, электрон тижоратни қўллаб-қувватлаш орқали рақамли иқтисодиётни ривожлантириш каби вазифалар белгилаб олинган. «Электрон тижоратни тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарор мамлакат иқтисодиётининг соҳаларини ривожлантириш, маҳаллий тадбиркорлик субъектлари маҳсулотларини экспорт қилиш географиясини кенгайтириш ва ҳажмини ошириш, Интернет тармоғи орқали жаҳон бозорига миллий маҳсулотларни сотиш, тўлов тизимларини такомиллаштиришдаги ўрнини ҳисобга олиб, электрон тижоратни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида қабул қилинди. Айтиш жоизки, қарор лойиҳаси Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш масалалари бўйича Жамоатчилик кенгаши муҳокамасига қўйилган ҳамда кенгашнинг тажрибали аъзолари бўлган экспертларнинг фикр-мулоҳазалари асосида такомиллаштирилган эди. Қарорда қуйидаги ўзига хос жиҳатлар назарда тутилган: Ўзбекистон Республикасида 2018-2021 йилларда электрон тижоратни ривожлантириш дастури тасдиқланди;  қонун ҳужжатларига мувофиқ электрон тижорат иштирокчилари томонидан хизматлар кўрсатиш жараёнида ахборот тизимлари томонидан шакллантириладиган, битимлардаги томонларни идентификациялаш имконини берувчи электрон чеклар, квитанциялар, хабарлар ва бошқа усуллар товарлар (хизматлар) учун тўловларни тасдиқловчи квитанциялар, талонлар, чипталар ва бошқа ҳужжатларга тенглаштирилди;  тадбиркорлик субъектлари томонидан электрон тижорат битимларини амалга оширишда тўловлар виртуал терминаллар (E-POS) орқали харидорга нақд пулни қабул қилганлиги тўғрисида электрон чек ёки бошқа тасдиқловчи хужжатни мажбурий юборган ҳамда инкассация қоидаларига қатъий риоя қилган ҳолда пул

маблағларини хизмат кўрсатувчи банкга топшириш шарти билан нақд пул шаклида қабул қилиниши мумкин;  электрон тижорат субъектлари савдо фаолиятини амалга оширишда тўлов терминалларидан фойдаланган ҳолда тадбиркорлик субъектларининг корпоратив банк карталари, шунингдек, электрон тўлов тизимлари орқали тўловларни қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлдилар;  электрон тижорат орқали реализация қилинган уч минг АҚШ долларигача бўлган товарлар (хизматлар)ни экспорт қилиш Ташқи савдо операцияларининг ягона электрон ахборот тизимига киритилмасдан ва юк божхона декларацияси тўлдирилмасдан почта хизматларини кўрсатиш қоидаларига мувофиқ амалга оширилади;  виртуал терминаллар (E-POS) шу турдаги назорат-касса машиналари ва тўлов терминалларига тенглаштирилади. Шунингдек, қарор асосида 2018 йилнинг 1 июлидан тадбиркорлар – электрон тижорат иштирокчиларга қатор имтиёзлар берилади, хусусан:  электрон тижорат орқали реализация қилинган товарларни етказиб бериш бўйича хизматлар кўрсатувчи тадбиркорлик субъектларига учинчи шахслар (товарларни сотувчилар) учун тўловларни кейинчалик уларни белгиланган тартибда инкассация қилиш шарти билан қабул қилиш ҳуқуқи берилади;  электрон тижорат орқали сотиладиган товарлар (хизматлар) учун уларнинг умумий қийматидан мажбурий 15 фоизли олдиндан тўлов тўлаш талаби бекор қилинади;  электрон тижорат орқали реализация қилинган товарларни сотувчига ва етказиб берувчига шахсий мулк, ижара ва бошқа фойдаланиш ҳуқуқига асосан тегишли бўлган автомобиль транспортида Ўзбекистон ҳудуди бўйлаб етказиб беришда шаҳар, шаҳар атрофи, шаҳарлараро ва халқаро автомобилда йўловчилар ва юк ташишларни амалга ошириш учун лицензия олиш талаб қилинмайди, қонунчиликда белгиланган ҳолатлар бундан мустасно;  электрон тижорат орқали дори воситалари ва тиббиёт буюмларини реализация қилиш, фақат сақлаш ва етказиб беришда уларнинг хавфсизлигини таъминлаш тартиби ва талабларига қатъий риоя қилган ҳамда қонун ҳужжатлари талабларини инобатга олган ҳолда амалга оширишга рухсат этилади. Қарорда белгиланган муҳим йўналишлардан бири 2018 йилнинг 1 июлидан бошлаб электрон тижорат иштирокчиларининг миллий реестрининг тузилиши бўлди.

Миллий реестрни юритиш электрон шаклда онлайн режимда амалга оширилади. Миллий реестрга ихтиёрий ва бепул асосда товар (хизмат)ларни электрон тижорат орқали сотишдан олган даромадлари умумий сотилган товарлар (хизматлар) ҳажмининг камида 80 фоизини ташкил этувчи, шу жумладан, электрон тижоратда электрон савдо майдончалари, товарларни етказиб бериш, электрон ҳужжатлар ва хабарларни сақлаш хизматларини кўрсатувчи юридик шахслар ва хусусий тадбиркорлар киритилади. Миллий реестрга киритилган юридик шахслар ва хусусий тадбиркорлар 2 фоиз ставка бўйича ягона солиқ тўловини тўловчилар ҳисобланади. Қарор билан Ўзбекистон Республикаси Ташқи савдо вазирлиги ва Марказий банкига бир ой муддатда етакчи хорижий савдо майдончалари (ebay, Amazon ва бошқалар), тўлов тизимлари (Paypal) билан музокаралар ўтказишни ташкил этсин ва ўтказилган музокаралар якуни бўйича маҳаллий тадбиркорлик субъектларига ушбу савдо майдончалари ва тўлов тизимлари орқали товарлар (хизматлар)ни реализация қилиш ва ҳисоб-китобларни амалга ошириш имконини яратиш бўйича аниқ таклифларни ишлаб чиқиш вазифаси юклатилган. Қарорнинг имзоланиши электрон тижоратни ривожлантириш, халқаро электрон савдо платформаларига қўшилиш, миллий маҳсулотларни жаҳон бозорига олиб чиқиш ва экспорт салоҳиятини ошириш, тадбиркорлар орасида электрон тижоратни оммалаштиришга хизмат қилади. 5. Ақлли пуллар: йилнинг олти молиявий технологиялари Дунё тараққиётида рақамли технологияларнинг ўрни ва аҳамияти йил сайин ортиб бормоқда. Айниқса, техник трансформацион жараёнларнинг молиявий секторларга кенг тадбиқ этилиши банк тизимлари, тўлов операциялари, кредитлаш ва бошқа шу турдаги хизматлар самарадорлигини янада оширмоқда.Молиявий хизматларни яхшилайдиган ва оптималлаштирадиган бу хилдаги технологиялар– “Финтех” (инг. “Fin Tech”) номи билан юритилувчи молиявий технологиялар ҳисобланади. Молиявий технологиялар – банклар ва молиявий хизматлар бозоридаги воситачилар, яъни анъанавий молия ташкилотлари билан рақобатлашиш учун технологиялар ва инновациялардан фойдаланувчи компаниялардан иборат соҳадир.

Accenture консалтинг маълумотларига кўра, 2017 йил дунё бўйича финтехстартаплар учун жами 27,4 млрд доллар сарфланган, бу кўрсаткич 2016 йилга нисбатан 18 фоизга кўп. Кутилаётган энг муваффақиятли молиявий технологиялар рўйхатини тузувчи The Forbes Fintech 50 нинг қайд этишича, АҚШдаги молиявий хизматлар ва бозор капитализацияси 8,5 трлн долларга тенг маҳаллий банк секторларига жиддий рақобатчи бўлиб турибди. Таъкидлаш ўринлики, молиявий технологиялар нафақат молиявий капиталлар билан иш кўрувчи жисмоний ва юридик шахслар, балки молиявий бозорнинг ўз қиёфасини ҳам ўзгартириб юборишга қодир. Бу хилдаги ишланмалар маълумотларни таҳлил қилиш, биржадаги ҳолатларни назоратга олиш ҳамда инвестициялар учун стратегиялар танлаш имкониятини беради. Мутахассислар тез орада “финтех” соҳасида кескин ўзгаришлар бўлишини таъкидламоқда. Хусусан, блокчейн технологияларининг кириб келиши, катта ҳажмдаги маълумотларни ва сунъий интеллект воситасида скоринг моделларини ривожлантириш, фойдаланувчиларни масофадан идентификациялашнинг турли технологиялари, фирибгарликни аниқлаш механизмларини автоматлаштириш сингари қатор финтех- трендлар яқин йилларда бутун дунёга тарқалиши кутилмоқда. The Forbes Fintech 50 молиявий технологиялар оламидаги ана шундай ўзгаришлар ва бошқа янги ғоялардан хабардор бўлишимизда ёрдам беради. Хўш, айнан қайси молиявий технологиялар келажакни забт этиш арафасида? ТЕЗКОР ИНВЕСТИЦИЯЛАР Рейтинг иштирокчиларининг асосий қисми – саккизта сервис – оддий инвестиция платформалари ва мобиль иловаларга тўғри келади, улар бир неча клик эвазига биржа фондларидан (ETF) қимматли қоғозлар ёки тайёр портфеллар харид қилишга имкон беради. Россиялик миллиардер Юрий Мильнер, актёрлар Джаред Лето ва Эштон Кутчер сингари инвесторларга эга инвестициялар учун Robinhood хизмати мавжуд, кўчмас мулкка маблағларни жойлаштришда эса Fundrise платформаси асқатади. Ишлаш тартиби жуда ҳам оддий: фойдаланувчи илова орқали рўйхатдан ўтиб, брокерлик ва банк ҳисоб рақамига уланади ва “Buy” тугмасини босган ҳолда ўзини

қизиқтирган воситаларга инвестиция киритади. Мобиль инвестициялар учун хизмат кўрсатишдаги мазкур жараён шу жиҳати билан мураккаб интерфейсга эга QIUK ёки MetaTrader каби анъанавий савдо терминалларидан фарқланади. Рўйхат иштирокчилари орасида фойдаланувчининг хатар-профилини мустақил тарзда аниқлаш, ETF асосида фойдаланувчи учун инвестицион стратегияни танлаш ва мақсадли равишда уни ҳаётга тадбиқ этиш қобилиятига эга сунъий интеллектли платформа – Betterment робоэдвайзери ҳам бор. Умумий қатордан ажралиб турган Acorns иловаси фойдаланувчининг кредит ёки дебит картасидан сарфланган маблағни сўнгги доллар курсига яхлитлаб, қўшимча маблағни паст нархларда ETF портфелига ва инвестициялар хизмати ҳисобланган Circle Up венчур лойиҳасига инвестиция сифатида киритади. ЙИРИК МАЪЛУМОТЛАР ТАҲЛИЛИ “Финтех” ишлаб чиқарувчиларининг аудиторияси хусусий инвесторлар билан чекланиб қолмаган. Молиявий соҳанинг профессионал иштирокчилари учун бозор майдонларидаги муқобил ечимлар ҳам кўпайиб бормоқда. Биргина жорий йилнинг ўзида ана шундай стартапларнинг ўнтаси The Forbes Fintech 50 га қўшилди. Бу турдаги хизматлар, одатда, катта ҳажмдаги маълумотларни таҳлил қилиш ва йирик интернет-савдоларини амалга ошириш учун мўлжалланган. Банклар учун Big Data хизматидан фойдаланиш маълумотларнинг катта миқдорини ўрганиб чиқиш, фирибгарликни аниқлаш ёки амалиётдаги хатарларни ҳисоблаш учун зарур. Мазкур технология бозорларга кириш нуқталарини аниқлаш ва позицияларни бошқариш жиҳатидан хедж-фондлар учун муҳим аҳамиятга эга. Стэнфорд университетининг олимлар жамоаси томонидан ишлаб чиқилган Ayasdi сунъий интеллект платформаси ана шундай вазифани бажаради. Қатор омадсизликларга учраган Citigroup банки ушбу хизмат тури ёрдамида АҚШ ФРСнинг стресс-тестларидан муваффақиятли ўтишга муяссар бўлди. Фазовий учиш мосламаларини қуриш бўйича собиқ мутахассис томонидан яратилган Feedzai хизмати фирибгарликни аниқлаш соҳасида катта ҳажмдаги маълумотларни тақдим этмоқда.

Дунёдаги энг йирик хедж-фондлар Enigma ва Quandl платформаларидан юз минглаб ахборот манбаларини таҳлил қилиш мақсадида фойдаланади. Рейтингдаги Digital Reasoning хизмати Goldman Sachs инвестбанк ва Nasdaq биржаси томонидан фонд биржасидаги манипуляцияларни аниқлаш учун қўлланилади. БУЛУТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА МОБИЛ ТЎЛОВЛАРДАГИ СУНЪИЙ ИНТЕЛЛЕКТ Statista баҳоларига кўра, 2019 йилга бориб, дунё бўйича мобил тўловлардан тушадиган ялпи даромад 1 трлн доллардан ошади, бу 2017 йилга нисбатан кўрсаткичларнинг 28 фоизга ортишини англатади. Дарҳақиқат, ҳозирда корхоналар, истеъмолчилар ва бизнес ўртасидаги амалиётларни бажаришда тўлов хизматларидан фойдаланиш тобора кенгаймоқда. Рейтингдан ўрин олган лойиҳаларнинг баъзилари, ҳатто, мобил тўловларни булутли технологиялар билан муваффақиятли бирлаштиришга эришди. Иш ҳақини ҳисобловчи Gusto хизмати, шунингдек, транзакциялар хатарини баҳоловчи технологик ўқитиш қобилиятига эга Forter платформаси ана шундай уйғунликдаги хизмат турларидандир. The Forbes Fintech 50 рўйхатида, айниқса, p2p ўтказмалари учун мўлжалланган иловалар алоҳида ўрин тутади, улар анъанавий банклар ва Western Union каби онлайн- хизматлар билан эркин рақобатлаша олади. Эстониялик Таавет Хинрикус ва Кристо Каарманн томонидан ишлаб чиқилган TransferWise хизмати ўтказмалар нархини Британия банкларидан 8 баробар паст қийматда амалга оширишни режалаштирган, шунингдек, Remitly платформаси АҚШ, Канада ва Австралиядаги маблағларни ривожланаётган ўнта давлатга ўтказишни йўлга қўйган. ОНЛАЙН ИПОТЕКА ВА “АҚЛЛИ” СКОРИНГ Молия бозорининг илк сегментларидан ҳисобланган кредитлаш тизимида технологик инқилоб юз бергач, онлайн-кредитлаш соҳасида чинакам етакчи намояндалар пайдо бўлди, баъзилари компания акцияларини бозорга чиқаришга (IPO – Initial Public Offering) ҳам улгурди. Американинг Lending Club ва On Deck платформалари фикримиз далилидир. The Forbes Fintech 50 рейтингида p2p кредитлаш ва краудлендинг

хизматларидан ташқари, ипотека брокерлари ва уй-жой кредитлари бозоридаги банклар билан рақобатлаша оладиган платформалар ҳам кўрсатилган. Better Mortgage ва Blend хизматлари қарз олувчига скоринг маълумотлари ва қарз олувчининг даромадлари асосида ипотека кредитини баҳолашдан то расмийлаштиришгача бўлган хизматлар тўлиқ циклини тақдим этади. Бизнес учун қарз берувчи платформалар орасида Upstart хизмати алоҳида ажралиб туради. Мазкур платформа қарз олувчининг ишончлилигини баҳоловчи алгоритмларни беш йил давомида такомиллаштириб, ҳозирда бозор бўйича энг кам дефолт кўрсаткичларини қайд этмоқда. МОЛИЯВИЙ НАЗОРАТ БЛОКЧЕЙНИ Кундалик янгиликлар оқимида криптовалюта ва блокчейнлар мустаҳкам ўрин эгаллаган. Forbes рўйхатига кирувчи стартаплар ҳам криптовалюта савдоларини технологик қўллаб-қувватлаш ҳамда мавжуд блокчейн-протоколларни қайта ташкил этиш бўйича инфратузилма ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Эътиборли жиҳати, уларнинг орасида ФБР, АҚШ Солиқ бошқармаси ва Европол томонидан фаол қўлланилаётган криптовалюталар амалиётини кузатиб борувчи Chainalysis хизмати ҳам бор. Молиявий назорат соҳасида эса Symbiont платформаси кенг қўлланилмоқда. У АҚШнинг офшор, яъни қулай солиқ шароитига эга давлатда хорижий фуқаро томонидан қайддан ўтган ва ушбу мамлакатда фаол иш юритмайдиган фирма ҳудуди сифатида танилган Делавэр штати раҳбарлари билан бирга, минтақада акциялар эмиссияси ва эгалик қилиш тузилмасини кузатиб бориш имконини берувчи технология устида изланмоқда. Шунингдек, Vanguard Group инвестицион компанияси билан ҳамкорликда стартап ва бозор маълумотларини алмашиш учун блокчейндан фойдаланиш имкониятлари синовдан ўтказилмоқда. ШАХСИЙ МОЛИЯ ЭВОЛЮЦИЯСИ Бозордаги стартапларнинг ҳозирда урфга кирган Big data технологияларига тобора кўпроқ мурожаат қилаётгани ва янги бизнес-моделлар билан тажриба ўтказаётгани сабаб, “Финтех” ишлаб чиқарувчилари томонидан шахсий молияларни бошқариш соҳасидаги

очиқ опцияларни кенгайтиришга тўғри келмоқда. Жумладан, Credit Carma хизмати юқори технологик скоринг ёрдамида қарз олувчининг у ёки бу кредит маҳсулотиини олишга бўлган имкониятини ва қайси банкдан унга аниқ қарз берилиши мумкинлигини ҳисоблаб беради. Metromile хизмати кўрсатилган паст нархларда автомобиль суғуртасини ҳавола этади ва босиб ўтилган масофа учун қўшимча фоизларни киритади. Мазкур хизмат иловаси автомобилнинг диагностик тизимига уланган махсус қурилма воситасида масофани мустақил равишда кузатиб боради. Бундан ташқари, илова ёрдамида ҳар қандай ҳалокат тафсилотларини кузатиб туриш ва юзага келувчи даъволарни тезлик билан бартараф этиш мумкин. Earnin мобиль хизмати эса соатбай тўланадиган ишчилар учун ойлик ҳақи берилгунга қадар даромадлардан фойдаланиш имконини яратади, яъни 500 долларгача бўлган нақд пул фойдаланувчининг банк ҳисоб рақамига келиб тушади. “Финтех”нинг барча янги ишланмалари пул маблағлари билан муомала қилишда қўшимча қулайликлар яратишга қаратилган хизмат кўрсатувчи маҳсулотлар саналади. Сўнгги бир аср мобайнида бутун капитал дунёси бошқарувида етакчилик қилиб келаётган банкларнинг бўлинмалари қисқариши, дизайни ўзгариши мумкин, бироқ улар фаолият юритишда давом этаверади.

Адабиётлар: 1. «Қимматли ќоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1993 йил 2 сентябр 2. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2001 йил 29 август 3. Каримов И.А. «Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш – энг муҳим вазифамиз». – Т. «Ўзбекистон», 2000. 4. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». – Т. «Ўзбекистон», 1999. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Савдо воситачилик тизими

Интернет-банкинг электрон тўловлар тизими

Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Нобиржавий операциялар ва электрон савдо тизимлари

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Ўзбекистонда банк ва молия тизими Давлат бюджети ва уни шакллантириш