Ўзбекистонда банк ва молия тизими Давлат бюджети ва уни шакллантириш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистонда банк ва молия тизими Давлат бюджети ва уни шакллантириш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

212.5 KB

Ko'chirib olish

Ў збекистонда банк ва молия тизими Давлат бюджети ва уни шакллантириш Режа: 1. Ў збекистонда банк ва молия тизими 2. Молия тушунчаси ва молиявий муносабатлари. 3. Давлат бюджетининг моҳияти ва вазифалари 4 .Давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари

Бозор иқтисодиёти шароитида пул муомаласини таъминлашда банклар муҳим роль ўйнайди . Банклар пул маблағларини тўплаш, жойлаштириш ва уларнинг ҳаракатини тартибга солиш билан шуғулланувчи иқтисодий муассасадир. Банклар фаолиятининг асосий томонларидан бири кредит муносабатларига хизмат қилиш бўлиб, улар кредит муассасаларининг асосини ташкил қилади. Банклар тизими одатда икки босқичли бўлиб, ўз ичига марказий (эмиссион) банк ва тижорат (депозитли) банкларнинг тармоқ отган шахобчаларини олади. Давлат банки мамлакат пул-кредит тизимини марказлашган тартибда бошқаради ва давлатнинг ягона кредит сиёсатини амалга оширади. Давлат банки Марказий банк ҳисобланади. Бунинг мазмуни шундан иборатки, биринчидан, кўпчилик мамлакатларда давлат банки ягона марказий банкдан иборат бўлиб, у ўтказадиган сиёсат тартиблари юқори давлат органлари томонидан ўрнатилади. Иккинчидан , Марказий банк тижорат банклари ва жамғарма муассасаларидан маблағларни қабул қилиб, уларга кредит беради. Хусусан, шу сабабга кўра марказий банк “банклар банки” дейилади. Учинчидан , Марказий банк фақат фойда олишга интилиб фаолият қилмайди, давлатнинг бутун иқтисодиёт ҳолатини яхшилаш сиёсатини амалга оширади ва ижтимоий сиёсатини амалга оширишга кўмаклашади. Марказий банк кўплаб хилма-хил вазифаларни бажаради. 1) бошқа банк муассасаларининг мажбурий заҳираларини сақлаш; 2) чекларни қайд (инкассация) қилиш механизмини таъминлаш ва банклараро ҳисоб-китобларни амалга ошириш, уларга кредитлар бериш; 3) давлатнинг монетар сиёсатини амалга ошириш; 4) барча банклар фаолиятини уйғунлаштириш ва улар устидан назоратни амалга ошириш; 5) халқаро валюта бозорларида миллий валюталарни айирбошлаш; 6) пул таклифи устидан назорат қилиш, миллий валютани муомалага чиқариш. Банклар ўз тасарруфидаги ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги учун моддий жиҳатдан масъул ҳисобланади ва шу сабабли кредит-пул операциялари кўпроқ уларнинг иқтисодий фойдалилигига ва самарадорлигига қараб берилади. Тижорат банклари ўзларининг хўжалик мавқеига кўра акционерлик типидаги муассасалар ҳисобланади. Ҳуқуқий мавқеига кўра, фаолиятнинг бирон бир турига хизмат кўрсатувчи, ихтисослашган ёки миллий банк бўлиши мумкин. Тижорат банклар саноат, савдо ва бошқа хил корхоналарни омонат тарзида жалб этилган пул маблағлари ҳисобидан кредитлайди, корхоналар ўртасида

ҳисоб-китобни амалга оширади, шунингдек воситачилик ва валюта операциялари билан шуғулланади. Ихтисослашган тижорат банклар – иқтисодиётнинг турли соҳаларида тижорат тамойилларида кредит-пул операцияларининг муайян турларини амалга оширади. Халқ банки - мамлакатда омонат ишларини ташкил этишни, нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилишни ва аҳоли учун касса вазифасини амалга оширишни, аҳолига шахсий эҳтиёжларга кредит беришни ва шу каби операцияларни таъминлайди. Ташқи иқтисодий фаолият миллий банки экспорт-импорт операцияларини бевосита амалга оширувчи корхона ва муассасаларга кредит беради, қўшма корхоналарга кредит беришда қатнашади, йиғма валюта режасининг ижросини, валюта ресурсларидан тежаб фойдаланишини назорат қилади, шунингдек ташқи иқтисодий операцияларга оид ҳисоб-китобларни ташкил қилади ва амалга оширишни таъминлайди. Тижорат банклари тизимида тор ихтисослашиши бўйича инвестицион ва ипотека банкларни ажратиб кўрсатиш лозим. Инвестицион банклар – махсус кредит муассасалари бўлиб, облигация ҳамда қарз мажбуриятлари бошқа турларини чиқариш йўли билан узоқ муддатли ссуда капиталини жалб қилади ва уларни мижозлар (асосан давлат ва тадбиркорлар) га тақдим қилади. Инвестицион компаниялар ўзларининг қимматли қоғозларини чиқариш йўли билан ҳуқуқий инвесторлар пул ресурсларини тўплайди ва уларни корхона (миллий ва чет эл)лар акция ва облигацияларига жойлаштиради. Бундай компаниялар тўлиқ инвесторлар манфаатини ифодалайди ва уларнинг асосий мақсади қўйилган капитал ҳисобига фойда олиш ҳисобланади. Ипотека банклар – бу кўчмас мулк (ер ва иншоот) ҳисобига узоқ муддатли ссуда беришга ихтисослашган кредит муасасалар. Ипотека банкнинг ресурслари ўзларининг ипотека облигациялари ҳисобига шаклланади. Олинган ссудадан уй-жой ва бошқа иншоотлар қуриш, корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватларини кенгайтириш учун фойдаланилади. Барча тижорат банклари заҳира (резерв)ларининг ҳажми ва таркиби бўйича Марказий банк томонидан ўрнатиладиган маълум талабларга жавоб бериши зарур. Пул бозори – бу мамлакатдаги пул миқдори ҳамда фоиз ставкасининг турли даражаларида пул маблағларига бўлган талаб ва пул таклифининг ўзаро нисбатини ифодаловчи механизм. Пул таклифи асосан Марказий банк томонидан тартибга солинсада, у иқтисодиётдаги барча таклифни қамраб ололмайди. Чунки, бу жараёнга уй хўжалиги ҳатти-ҳаракати ҳамда тижорат банкларининг сиёсати ҳам таъсир кўрсатади.

Тижорат банклари ўз ихтиёрларида бўлган активлари ҳисобига янги пулларни ҳосил қилишлари, яъни уларни банк кредити сифатида мижозларига беришлари мумкин. Тўғри, уларнинг бу фаолиятлари Марказий банк томонидан ўрнатилувчи мажбурий заҳира меъёрлари орқали чекланади. Яъни, тижорат банки ўзининг жорий харажатларини қоплаши ҳамда мижозлар томонидан кредитлар қайтарилмаслиги хавфининг олдини олиш мақсадида маълум миқдордаги пул маблағларини заҳира сифатида сақлаши лозим. Активларнинг қолган қисми эса муомалага чиқарилиб, у маълум муддатдан сўнг яна банкка қайтиши ҳамда, мажбурий заҳира меъёридан ортиқча қисми яна муомалага чиқарилиши мумкин. Тўхтовсиз равишда такрорланувчи бу жараён пул таклифи мультипликатори ёки банк мультипликатори дейилади Кредит бўш турган пул маблағларини ссуда фонди шаклида тўплаш ва уларни пулга муҳтож бўлиб турган ҳуқуқий ва жисмоний шахсларга ишлаб чиқариш ва бошқа эҳтиёжлари учун маълум муддатга, фоиз тўловлари билан қайтариш шартида қарзга бериш муносабатларини ифодалайди. Пул шаклидаги капитал ссуда капитали дейилса, унинг ҳаракати кредитнинг мазмунини ташкил қилади. Кредит муносабатлари икки субъект ўртасида, яъни пул эгаси (қарз берувчи) ва қарз олувчи ўртасида юзага келади. Турли хил корхоналар (фирмалар), ташкилотлар, давлат ва унинг муассасалари ҳамда аҳолининг кенг қатлами кредит муносабатларининг субъектлари ҳисобланади. Санаб ўтилган субъектларнинг айнан ҳар бири бир вақтнинг ўзида ҳам қарз олувчи ва ҳам қарз берувчи ўрнида чиқиши мумкин. Кредит муносабатларининг объекти жамиятда вақтинча бўш турган пул маблағларидир. Такрор ишлаб чиқариш жараёнида товарлар, иқтисодий ресурслар ва пул маблағларининг доиравий айланиши кредит муносабатларининг мавжуд бўлишини тақозо қилади. Шу билан бирга доиравий айланиш жараёнида муқаррар суратда вақтинча бўш турадиган пул маблағлари ва бошқа пул ресурслари кредит маблағларининг манбаини ташкил қилади. Банк кредити – кредитнинг асосий ва етакчи шакли сифатида чиқади. У пул эгалари – банклар ва махсус кредит муассасалари томонидан қарз олувчиларга (тадбиркорлар, давлат, уй хўжалиги сектори) пул ссудалари шаклида берилади. Хўжаликлараро кредит бир корхона (муассаса) томонидан иккинчисига берилади ва уларнинг капитал қурилиш, қишлоқ хўжалик соҳаларидаги муносабатларига, шунингдек, ички хўжалик ҳисоби бўғинлари билан муносабатларига хизмат қилади.

Тижорат кредити – бу корхоналар, бирлашмалар ва бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бир-бирига берадиган кредитларидир. Тижорат кредити, аввало, тўловни кечиктириш йўли билан товар шаклида берилади. Истеъмол кредити – хусусий шахсларга, ҳаммадан аввало, узоқ муддат фойдаланадиган истеъмол товарлари (мебель, автомобиль, телевизор ва бошқалар) сотиб олиш учун маълум муддатга берилади. У чакана савдо магазинлари орқали товарларнинг ҳақини кечиктириб тўлаш билан сотиш шаклида ёки истеъмол мақсадларида банк ссудалари бериш шаклида амалга оширилади. Истеъмол кредитидан фойдаланганлик учун анча юқори фоиз ундирилади. Ипотека кредити – кўчмас мулклар (ер, бино) ҳисобига узоқ муддатли ссудалар шаклида берилади. Бундай ссудалар бериш воситаси, банклар ва корхоналар томонидан чиқариладиган ипотека облигациялари ҳисобланади. Давлат кредити – кредит муносабатларининг ўзига хос шакли бўлиб, бунда давлат пул маблағлари қарздори, аҳоли ва хусусий бизнес эса кредиторлари бўлиб чиқади. Давлат кредити маблағлари манбаи бўлиб, давлат қарз облигациялари хизмат қилади. Давлат кредитнинг бундай шаклида, аввало, давлат бюджети камомадини қоплаш учун фойдаланади. Халқаро кредит – ссуда капиталининг халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги ҳаракатини намойиш қилади. Халқаро кредит товар ёки пул (валюта) шаклида берилади. Кредитор ва қарз олувчиларбанклар, хусусий фирмалар, давлат, халқаро ва минтақавий ташкилотлар ҳисобланади Пул келиб чиқишининг эволюцион концепциясига кўра улар ижтимоий меҳнат тақсимоти, айирбошлаш, товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши натижасида вужудга келган. Қиймат шакллари ва айирбошлаш ривожланишининг тарихий жараёнини тадқиқ қилиш орқали товарлар умумий олами ичидан пул ролини бажарувчи алоҳида товарнинг ажралиб чиқишини тушуниш мумкин. Бир товарнинг қиймати уни бошқа бир товарга айирбошлаш орқали аниқланади (Т-Т). Бир қарашда айирбошлаш битимида ҳар иккала товар ҳам бир хил роль ўйнайдигандек кўринади. Аслида эса уларнинг роли турличадир. Бир товар ўз қийматини бошқа товарга нисбатан ифодалайди. Иккинчи товар эса биринчи товарнинг қийматини ўзида ифодалаб, эквивалент ролини бажаради, яъни қийматнинг эквивалент шаклини ташкил этади. Худди мана шу ерда пулнинг дастлабки куртаги пайдо бўлади. Пулнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида қиймат шаклларининг ривожланиш босқичлари муҳим ўрин тутади. Умуман олганда қийматнинг оддий ёки тасодифий, кенгайтирилган, умумий ва пул шакллари мавжуд. Айирбошлаш жараёнининг тарихан узоқ давом этган даври мобайнида эквивалент ролини ўйновчи кўплаб товарлар ичидан баъзи бирлари ўзининг барча томонидан тан олиниши туфайли ажралиб чиқа бошлади (масалан,

нодир металлар). Чунки, эквивалент ролини ўйновчи товарларнинг барчаси ҳам айирбошлаш жараёнида воситачилик вазифасини бир хилда муваффақиятли бажара олмас эди. Натижада, барча товарларнинг қийматини бир хил товар қиймати орқали таққослаш мумкин бўлган қийматнинг умумий шакли вужудга келди. Умумий эквивалент ролининг нодир металларга, жумладан олтинга юклатилиш сабаблари қуйидагилар орқали изоҳланади: - сифат жиҳатдан бир хил ўлчамга келтириш мумкинлиги; - зангламаслиги ва узоқ муддат сақлаш мумкинлиги; - бўлинувчанлиги ва бўлгандан кейин яна яхлит ҳолга келтириш мумкинлиги; - бўлинганда ҳам ўз қийматини сақлаб қола олиши; - табиатда нисбатан камёблиги; - озгина миқдордаги ва оғирликдаги нодир металлнинг қиймати анча юқорилиги. Кейинчалик умумий эквивалент ролини ўйновчи товарлар ичидан махсус товар – пул ажралиб чиқди. Шундай қилиб, пул – бу умумий эквивалент ролини ўйновчи махсус товардир. Энди товарлар дунёси иккига – бир томондан, нафлиликнинг ифодаси бўлган товарларга ва, иккинчи томондан, қийматнинг моддийлашган ифодаси бўлган пулга ажралади Товарлар Товарлар дунёси Пуллар Пулнинг моҳиятини тўлароқ тушуниш учун унинг қуйидаги асосий вазифаларини кўриб чиқамиз: 1) қиймат ўлчови; 2) муомала воситаси; 3) бойлик тўплаш воситаси; 4) тўлов воситаси. Пулнинг қиймат ўлчови вазифасини идеал пул бажаради. Товар эгаси фикран идеал равишда шу товарнинг алмашув қийматини пул билан ифодалайди. Товарнинг нархи талаб ва таклиф мувофиқ келган тақдирдагина унинг қийматига мувофиқ келади. Акс ҳолда, нарх қийматдан фарқ қилади. Демак, товарларнинг нархи уларнинг қиймати, пулнинг қиймати, талаб ва таклифнинг нисбати ва бошқа омилларга боғлиқ. Товар алмашув қийматининг пул билан ифодаланиши унинг нархини англатади. Товарнинг алмашув қийматини ўлчаш учун муайян миқдордаги пул материалини бирлик қилиб олиш зарур. Бундай бирлик нархлар ўлчови (масштаби) деб аталади. Бир томондан нархлар ўлчови ҳар қандай ўлчов бирлиги каби шартлидир. Иккинчи томондан эса, у муайян мамлакатда

ҳамма томонидан эътироф этилган бўлиши керак. Шунинг учун давлат пул бирлиги ҳуқуқини қонун билан мустаҳкамлайди, бу бирлик шу тариқа расмий тан олинади. Товар муомаласи жараёнида нақд пул бўлиши керак, чунки товарларни олди-сотди пайтида уларнинг рамзий нархлари реал пулга айланмоғи лозим. Бу жараёнда пул муомала воситаси вазифасини бажаради. Дастлаб товарларни айирбош қилишда пулнинг бевосита кумуш ёки олтин қуймалар шаклида мавжуд бўлиши айирбошлаш вақтида қийинчиликлар туғдирган: пул металлни ўлчаш уни майда бўлакларга бўлиш, сифатини белгилаш зарур бўлган. Кейинчалик металл қуймалари ўрнига монета (металл танга)лар ишлатила бошлаган. Узлуксиз муомалада бўлиш натижасида олтин тангалар ейилиб кетиши, ўз вазнининг бир қисмини йўқотиши сабабли муомалага тўла қийматли бўлмаган қиймат белгилари чиқарилган. Пул муомаладан чиқарилганда бойлик тўплаш вазифасини бажара бошлайди. Натурал хўжалик шароитида бойлик тўплаш, жамғариш маҳсулот жамғариш шаклида амалга оширилган. Товар хўжалигининг ривожланиши бойлик жамғаришнинг пул жамғариш шаклини келтириб чиқаради. Товар хўжалиги тараққиётининг дастлабки даврларида пул жамғариш уни муомаладан чиқариб олиш йўли билан амалга оширилган. Кейинчалик фойда кетидан қувиш ҳукмрон аҳамият касб этиб, бўш ётган пул фойда келтирмаслиги сабабли пул эгалари уни ҳаракатга солишга, уни фойдали жойда ишлатиш йўлини топишга интилдилар. Товарлар насияга тўлов муддати кечиктириб сотилганда, пул тўлов воситаси вазифасини бажаради. Харидорлар товарнинг пулини тўлов муддати келгандан кейингина тўлайди. Пулнинг бу вазифаси товар муомаласи доираси билан чекланмай, пул қарз берилганда, рента ва солиқларни тўлашда ҳам тўлов воситаси вазифасини бажаради. Қоғоз пуллар, вексел ва банкнотлар – пулнинг тўлов воситаси сифатидаги вазифасидан келиб чиққан. Бугунги кунда замонавий, яъни қоғоз-кредит пулларнинг иқтисодий мазмуни ва табиати тўғрисида сўз юритилганда, ғарб иқтисодий адабиётларида қоғоз пулнинг товар эмаслиги қатъий таъкидланади. Бунда айрим иқтисодчилар пулнинг табиатини унинг ликвидлиги, бошқа бирлари эса унинг декрет пул, яъни қонун томонидан мустаҳкамланганлиги орқали белгилайдилар. 1 [17] Классиклар ҳам, миқдорийлик назарияси тарафдорлари ҳам пулнинг алоҳида товар эканлигини ва бошқа товарлардан унинг ана шу алоҳида хусусияти ажратиб туришини тушунмайди. Бизнинг назаримизда пул алоҳида товар бўлиб, бошқа барча товарларнинг қийматини ифодалайдиган умумий эквивалент сифатида хизмат қилади. У бошқа товарлар каби икки 1

томонлама хусусиятга эга: бир томондан, умуман товар сифатида бошқа товарлар сингари қийматга эга бўлса, иккинчи томондан, нафлиликка, яъни истеъмол қийматига эга. Унинг истеъмол қиймати умумий эквивалент сифатида бошқа исталган товарга алмашувчанлигида ифодаланади. Тўла қимматли пуллардан ўз қийматига эга бўлмаган пул белгиларини қўллашга ўтиш ҳамда нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ривожланиши натижасида қоғоз пул оддий товарларга хос бўлган хусусиятлар: қиймат ва истеъмол қийматга эга бўлмайди. Аммо у махсус товар сифатида олтин пулдаги икки хусусиятни: қиймат белгиси ва расмий нафлиликни сақлаб қолади. Олтин ва қоғоз пулларнинг ўзаро боғлиқлиги. Бозор иқтисодиёти шароитида пул фақатгина умумий эквивалент бўлиб эмас, балки ўз эгасининг қўлида фойда, даромад олиш воситаси бўлиб хизмат қилади, ўзидан-ўзи ўсувчи қийматга, бир сўз билан айтганда капиталга айланади. Бунинг натижасида қоғоз пуллар иккита таркибий қисмга ажралади: нақд пуллар (қоғоз пул, танга-чақалар) ва кредит пуллар (чек, вексел, сертификат, тўлов талабномалари ва ҳ.к.). Уларнинг туб хусусиятлари 5-чизмада акс эттирилган. Нақд ва кредит пулларнинг хусусиятлари. Бундан кўринадики, пул капитал сифатида муомалада бўлади, унга қўшимча ижтимоий вазифа юклатилади. Энди у даромад келтирадиган махсус воситага айланади. 2 [19] Шундай қилиб, товар айирбошлаш, ишлаб чиқариш ва пулнинг келиб чиқиши ҳамда товар-пул муомаласининг ривожланиши бозор ва бозор иқтисодиётининг келиб чиқишига сабаб бўлди ва унинг ривожланишига шарт–шароит яратди. Молиянинг мазмуни ва аҳамияти. Молиявий муносабатларнинг объектлари ва субъектлари. Молиянинг вазифалари. Молия тизими ва унинг бўғинлари. Молия – пул маблағларидан фойдаланиш ва унинг ҳаракатини тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муносабатлар тизими бўлиб, унинг воситасида турли даражада пул маблағлари фондлари вужудга келтирилади ва улар такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари ва бошқа ижтимоий эҳтиёжларни қондириш мақсадида тақсимланади. 2 Қ о ғ оз пуллар Чекланган расмий нафлилик Қ ўшимча нафлилик Қ иймат белгисиНа қ д пуллар Кредит пуллар Ваколатли қ иймат

Молия иқтисодиёт доирасида ўзаро боғлиқ бўлган бир қатор вазифаларни бажаради.Молия иқтисодий жараён ва тадбирларни молиявий таъминлаш, уларга хизмат кўрсатиш вазифасини бажаради. 2. Молиянинг тақсимловчи вазифаси - моддий ишлаб чиқариш соҳаларида яратилган ялпи миллий маҳсулотни, айниқса, унинг миллий даромадни ташкил қилувчи қисмини давлат ва мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, иқтисодиёт тармоқлари, моддий ишлаб чиқариш соҳалари, мамлакат ҳудудлари ўртасида тақсимлаш ва қайта тақсимлашда намоён бўлади. 3. Молиянинг рағбатлантирувчилик вазифаси , биринчидан, яратилган маҳсулот қийматини тақсимлаш жараёни орқали, иккинчидан, пул фондларини ташкил қилиш ва сарфлаш механизми орқали амалга оширилади. 4. Молиядан ишлаб чиқариш , тақсимлаш ва истеъмол устидан назорат қилиш воситаси сифатида фойдаланилади. Молиявий назорат корхона (фирма)ларнинг молия интизомига риоя қилиш учун моддий жавобгар бўлиш тизими, турли солиқлар ундириб олиш ва маблағ билан таъминлаш тизими орқали амалга оширилади. Молия тизими ўз ичига турли даражадаги бюджетларни, ижтимоий, мол- мулк ва шахсий суғурта фондларини, давлатнинг валюта заҳираларини, корхона ва фирмалар, тижорат ва нотижорат тузилмаларининг пул фондларини, бошқа махсус пул фондларини олади. Энг аввало, корхоналар (тармоқлар) ва умумдавлат молиясини бир-биридан фарқлаш лозим. Корхона ва тармоқлар молияси улардаги такрор ишлаб чиқариш жараёнида ҳамда алоҳида фондлар яратиш йўли билан ходимларнинг ижтимоий эҳтиёжларига хизмат қилади. Умумдавлат молияси давлат бюджетини, ижтимоий суғурта фондини ҳамда давлат мол-мулкий ва шахсий суғуртаси фондини ўз ичига олади. Давлат пул маблағларининг асосий марказлашган фонди бўлмиш давлат бюджети молия тизимининг асосий бўғини бўлиб хизмат қилади. Давлат бюджети – бу давлат харажатлари ва уларни молиявий қоплаш манбаларининг йиллик режасидир. Давлат даромадлари ва харажатларининг асосий қисми давлат бюджети орқали ўтади. Унинг асосий вазифаси молиявий воситалар ёрдамида иқтисодиётни самарали ривожлантириш ва умумдавлат миқёсидаги ижтимоий вазифаларни ҳал қилиш учун шароит яратишдир. Давлат бюджетининг икки томони бўлиб, бир томонида бюджетга келиб тушадиган даромадлар таркиби ва уларнинг манбалари, иккинчи томонида эса асосий харажатларнинг таркиби ва миқдори ўз ифодасини топади. Давлат мол-мулк ва шахсий суғуртаси умумдавлат молиясининг кейинги бўғини ҳисобланиб, мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар ва

фуқароларга жорий қилинади. У мажбурий ва ихтиёрий бўлиши мумкин. Бу мақсадлар учун фондлар корхона ва аҳолининг тўловлари ҳисобига шаклланади. Фонд маблағлари мол-мулкий суғуртасига ва шахсий суғуртага пул тўлашни кўзда тутади. Шахсий суғурта аҳолининг пул жамғармаларини ташкил қилишнинг шаклларидан бири бўлиб ҳам хизмат қилади. Бозор иқтисодиётига ўтиб бориш билан жамият молия тизимида турли хил суғурта (ижтимоий суғурта, тиббий суғурта) фондлари ва бюджетдан ташқари молия фондлари (пенсия фонди, аҳолини иш билан таъминлаш фонди, табиатни муҳофаза қилиш фонди, тарихий ёдгорликларни сақлаш фонди, тадбиркорларга кўмак бериш фонди ва бошқалар)нинг аҳамияти ортиб боради. Давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари мувозанатда бўлишини тақозо қилади. Лекин кўпчилик ҳолларда давлат бюджети харажатларининг даромадлардан ортиқчалиги кузатилади, бунинг оқибатида бюджет тақчиллиги рўй беради. Бу ҳолнинг сабаблари кўп бўлиб, уларнинг ичида, давлатнинг жамият ҳаётининг барча соҳаларидаги ролининг узлуксиз ўсиб бориши, унинг иқтисодий ва ижтимоий вазифаларининг кенгайиши алоҳида ўрин тутади. Бюджет тақчиллигининг ўсиши ёки камайиши мутлақ миқдорда ва унинг ялпи ички маҳсулот (ЯИМ)га нисбатида аниқ намоён бўлади. Ўрнатилган халқаро стандартларга кўра бюджет тақчиллиги ЯИМнинг 5% даражасидан ошмаслиги лозим. Бюджет тақчиллиги асосан давлат қимматли қоғозларини сотиш, нобюджет фондлари (суғурта фонди, ишсизлик бўйича суғурталаш фонди, пенсия фонди)дан қарз олиш кўринишидаги давлатнинг ички ва ташки қарзлари ҳисобига қопланади. Бюджет тақчиллигини молиялаштириш (қоплаш)нинг муҳим кўринишларидан бири давлат кредити ҳисобланади. Давлат кредити деганда, давлат қарз олувчи ёки кредитор сифатида майдонга тушадиган барча молиявий-иқтисодий муносабатлар йиғиндиси тушунилади. Молиявий ресурсларни давлат томонидан қарзга олишнинг асосий шакли – бу давлат қарз мажбуриятлари (заёмлари)ни чиқариш ҳисобланади. Уларни жойлаштириш жараёнида давлат аҳоли, банклар, савдо ва саноат компанияларининг вақтинча бўш турган пул маблағларини жалб қилади. Давлат ўз мажбуриятларини нафақат хусусий секторда жойлаштириши, балки уларни Марказий банкда ҳисобга олиши ҳам мумкин. Бунда банк муомалага пулнинг товар ҳажмининг кўпайиши билан боғлиқ бўлмаган қўшимча миқдорини чиқаради. Давлат қарзларининг тўхтовсиз кўпайиб бориши, миллий даромадни фоиз тўловлари шаклида, тобора кўпроқ қайта тақсимлан пул муомаласи ва унинг амал қилиш қонуниятлари Пулнинг ўз вазифаларини бажариш жараёнидаги бу тўхтовсиз ҳаракати пул муомаласи дейилади.

Жаҳонда тарихан шаклланган ҳамда ҳар бир мамлакат томонидан қонуний равишда мустаҳкамлаб қўйилган пул муомаласининг турли тизимлари амал қилади. Мамлакат пул тизимининг муҳим таркибий қисмлари қуйидагилардан иборат: 1) миллий пул бирлиги (сўм, доллар, иена, фунт стерлинг, марка ва ҳ.к.); 2) нақд пул муомаласида қонуний тўлов воситаси сифатида амал қилувчи қоғоз, танга ва кредит пуллар тизими; 3) пул эмиссияси, яъни белгиланган қонуний тартибда пулни муомалага чиқариш тизими; 4) пул муомаласини тартибга солувчи давлат идоралари. Пул муомаласи нақд ва кредит пуллар ёрдамида амалга оширилади. Нақд пул муомаласига банк билетлари ва металл тангалар (пул белгилари) хизмат қилади. Нақд пулсиз ҳисоблар чеклар, кредит карточкалари, векселлар, аккредитивлар, тўлов талабномалари кабилар ёрдамида амалга оширилади. Уларнинг ҳаммаси пул агрегати деб юритилади. Муомалада мавжуд бўлган пул массаси уларни (нақд ва кредит пулларни) қўшиш йўли билан аниқланади. Пул муомаласи ўзига хос қонунларга асосланган ҳолда амалга оширилади. Унинг қонунларидан энг муҳими муомала учун зарур бўлган пул миқдорини аниқлаш ва шунга мувофиқ муомалага пул чиқаришдир. Муомалани таъминлаш учун зарур бўлган пул миқдори қуйидаги омилларга боғлиқ: 1. Муайян давр давомида сотилиши ва сотиб олиниши лозим бўлган товарлар суммасига. 2. Пул бирлигининг айланиш тезлигига. 3. Кредитнинг ривожланишига, пулдан тўлов воситаси вазифасидан фойдаланишга ҳам боғлиқ. Кўпинча товарлар қарзга (кредитга) сотилади ва уларнинг ҳақи келишувга мувофиқ кейинги даврларда тўланади. Демак, муомала учун зарур бўлган пул миқдори кредит миқдорига мувофиқ камроқ бўлади. Иккинчи томондан, бу даврда илгари кредитга сотилган товарлар ҳақини тўлаш вақти бошланади. Бу пул миқдорига эҳтиёжни кўпайтиради. Ундан ташқари ҳозирги вақтда кўпгина олди-сотди жараёнлари нақд пулсиз, бир-бирига банк орқали пул ўтказиш йўли билан амалга оширилади. Биз уларни ўзаро ҳисоб-китоблар деб атаймиз. Давлат бюджетининг моҳияти ва вазифалари Давлатнинг ташкилотлар, корхоналар, аҳоли билан пайдо бўладиган молиявий муносабатлари бюджет муносабати дейилади. Бу муносабатларнинг таркиби қуйидагича: 1. Улар ўзгармас қатнашувчиси давлат бўлган тақсимлаш жараёнида пайдо бўлади.

2. Улар умумдавлат эҳтиёжларини қондириш учун мўлжалланган пул маблағларининг марказлашган фондларини шакллантириш ва ишлатиш билан боғлик. Мамлакатнинг бюджет фондини шакллантириш ва ишлатиш бўйича бюджет муносабатларининг йиғиндиси давлат бюджети маъносини беради. Иқтисодий тоифа сифатида давлат бюджетининг моҳияти тақсимлаш (қайта тақсимлаш) ва назорат функцияси орқали амалга оширилади. Бюджетнинг халқ хўжалиги билан кўп шаклли алоқаларини акс эттирувчи бюджет кўрсаткичлари адреси (ўрни), жамият ишлаб чиқариши тузилмасини қисмларидаги ишлар ҳолатини назорат қилиш мақсадида уларни ишлатиш учун асос яратилади. Бюджет кўрсаткичлари орқали иқтисодий ва ижтимоий жараён давомида олдиндан режалаштирилган ва (фактик) олинган маълумотлар орасидаги фарқни кузатиш мумкин. Бу эса ҳукуматнинг тезкор қарорлар қабул қилиши учун сигнал бўлади. Давлат бюджет даромадлари . Даромадларнинг асосий манбаи — бу солиқ тўловларидир. Солиқлар тўғри ва эгри бўлиши мумкин. Биринчиси —даромад ва фойдага бевосита ўрнатилса, иккинчиси — нархга қўшимча сифатида ўрнатилади. Жисмоний шахслардан олинадиган солиқлар —Жисмоний шахслардан олинадиган иш хақи кўринишидаги даромад солиқлари, мулк солиғи, ер солиғи. Юридик шахслардан олинадиган солиқлар — ККС, фойдадан солиқ, мулк солиғи. Давлат бюджети даромадлари ва ҳаражатлари Давлат бюджети ҳаражатлари — бу давлат пул маблағлари фондини тақсимлаш ва уни соҳавий, мақсадли, худудий мўлжаллари бўйича ишлатиш туфайли пайдо бўладиган иқтисодий муносабатлардир. Улар аниқ ҳусусиятлар бўйича синфланади: қайта ишлаб чиқаришдаги роли бўйича; жамиятдаги ўрни бўйича; ишлаб чиқариш соҳалари ва фаолият турлари бўйича; мақсадли мўлжаллар бўйича. Жамият ишлаб чиқаришдаги роли бўйича — бу моддий ва номоддий соҳа орасида иқтисодиётнинг энг янги соҳаларини ривожлантиришни рағбатлантириш, ИТТ(У) тезлаштиришга таъсир этиш орқали халқ хўжалиги пропорциясини аниқлаш орқали тақсимланади. Жамият масъулияти бўйича — давлатнинг иқтисодий, ижтимоий, мудофаа ва бошқа функцияларини бажаради. Давлат бюджети ҳаражатларининг соҳавий гурухлари асосида, иқтисодиётни соҳа ва фаолият турларига ажратиш ётади. Давлат томонидан молиялаштирилган ҳаражатларнинг аниқ кўринишларини мақсадли мўлжалланган капитал қўйилмаларга ҳаражатлар, дотациялар, номоддий ишлаб чиқариш соҳаси бўйича; иш хақига ҳаражатлар, капитал тузатиш ва бошқалар киради. Давлат бюджетини иқтисодий синфлаш билан биргаликда мақсадли дастурлар бўйича ассигнация тақсимлаш ётувчи ташкилий

гурухлаш ҳам ишлатилади. Бюджетни молиялаш субсидиялаш билан алмаштириш зарур, бунда маблағларни такдим этишнинг зарурий шарти, танлов кураши ҳисобланади. Давлат бюджетининг ҳаражатлари унинг даромадлари билан узвий боғлиқдир. Ушбу ўзаро алоқа ҳаражатларнинг даромадга миқдорий нисбати ҳамда уларни бир-бирига таъсири орқали аниқланади. Давлат ҳаражатлари давлатнинг иқтисодий, ижтимоий бошқарув, ҳарбий функцияси билан боғлиқ. Давлат ҳаражатлари бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар тизими ҳамда давлат корхона, ташкилот ҳаражатлари орқали амалга ошириладиган тўғридан-тўғри ҳаражатларидан ташкил топган. Давлат ҳаражатлари инвестиция сиёсатини, илмий-техник дастурларни амалга ошириш, ижтимоий ҳарактердаги ҳаражатлар: соғлиқни сақлаш, муниципиал қурилишни ташкил этиш учун ишлатилади. Марказлашмаган давлат ҳаражатлари бевосита давлат корхоналари, бирлашмалари, ташкилотлари томонидан амалга оширилади. Давлатнинг бошқарув аппарати ҳаражатлари ҳамда давлат бирлашмалари, ташкилотлари ишлаб чикарилган бошқарув ҳаражатлари, мудофаа корхоналарига керакли қурилмалар сотиб олиш учун ҳаражатлар бунга мисол бўла олади. Давлат ҳаражатлари аниқ кўринишларининг йиғиндиси давлат ҳаражатлари тизимини ташкил этади ва у қуйидаги тамойилларга асосланган: 1. Молиявий режаларга мос равишда маблағларни мақсадли йўналтириш. 2. Давлат ресурслари ҳаражатланишининг қайтарилмаслиги. 3. Иқтисод тизимига риоя этиш. Давлат ҳаражатларини молиялаш — ўз-ўзини молиялаш, бюджет молиялари, кредит таъминоти каби турли шаклларда амалга оширилади. Ўз- ўзини молиялаш давлат корхоналарининг ўзлик молиявий ресурслари ҳисобига ҳаражатларни қоплаш учун ишлатилади. Бюджет томонидан молиялаш умумдавлат аҳамиятига эга бўлган ҳаражатларни таъминлаш учун ишлатилади. Кредит таъминоти, бир томондан, ўзларининг жорий ва инвестицион ҳаражатларини қоплаш учун банк ссудасини оладиган давлат корхоналарида ишлатилса, иккинчи томондан, давлат тузилмаси бошқарувининг турли поғонасида молиявий бозордан давлат кредити шаклидаги пул маблағларини қарзга олувчи корхоналар учун қўлланилади. Бюджет дефицити — бу фавқулотдаги ҳолатлар, кутилмаган ҳодисалар туркумига кириш шарт бўлмаган маънавий ҳодисадир. Дефицит қуйидагилар туфайли содир бўлиши ҳам мумкин: Иқтисодиётни ривожлантириш мақсадида давлатнинг катта қўйилмаларини амалга ошириши зарурияти туфайли; Фавқулодда ҳолатлар билан боғлиқ бўлганда - уруш, табиий офатлар; Иқтисодиётдаги тушкунлик ҳолатида (кризис).

Бюджет дефицити ЯИМ нинг 2-3 % ташкил этганда, агар давлат улуши ЯИМ ярмидан ошмаса, ҳолатни назорат килса бўлади. Давлат бюджети даромадлари Давлатнинг марказлашган даромадлари солиқ тўловлари ҳисобига, ташқи иқтисодий фаолиятлардан даромадлар ҳисобига ва аҳолидан тўловлар ҳисобига шаклланади. Марказлашмаган даромадлар корхонанинг ўзидаги пул даромадлари ва йиғилмаларидан иборат бўлади. Давлатнинг марказлашган даромадлари таркибида асосий ўринни бюджет даромадлари эгалайди. Унинг ҳисобига жамиятнинг иқтисодий- ижтимоий масалалари ечилиши таъминланади. Марказлашган даромадларга давлатнинг бюджетдан ташқари фондларининг ресурслари - ҳам ижтимоий суғурта, нафақа фонди, аҳолининг бандлик фонди ва бошқалар тааллуклидир. Давлат даромадлари шаклланишининг асосий манбаси миллий даромад ҳисобланади. Аммо баъзан фавкулоддаги вазият даврларида (уруш, табиий офат) давлат даромадлари манбаи сифатида олдиндан йиғилган миллий бойликлар қатнашиши мумкин. Бу ҳолда давлат даромадларининг аккумуляцияси ҳаражатларни қоплашга йўналтирилган бюджет маблағларининг қолдиклари, олтин заҳирасини сотиш, давлат мулкини пулли ҳусусийлаштириш ва бошқаларни ишлатиш орқали амалга оширилади. Давлат даромадларининг барча манбалари ички ва ташқига ажратилади. Ички манбаларга давлат ичида яратиладиган ва давлат томонига ўз функцияларини амалга ошириш учун ишлатиладиган миллий даромад ва миллий бойлик таалуқлидир. Ташқи манбаларга миллий даромад таалуқлидир. Баъзи ҳолларда давлат қарзлари шаклидаги ёки репарацион тўловлар кўринишида тушадиган бошқа давлатларнинг миллий бойликлари ҳам киради. Бозор иқтисодиёти шароитида давлат даромадларини йиғишнинг асосий усули солиқлар, қарзлар ва эмиссия ҳисобланади. Солиқлар ўрнатилган ( фискал), иқтисодий ва ижтимоий маънога эга. Фискал сиёсат - давлат харажатлари ва солиқларни ўзгартириш орқали иқтисодиётни тартибга солишга қаратилган бюджет ва солиқ сиёсатини ўз ичига олувчи молиявий сиёсатнинг бир қисми. Давлат ҳокимият органларини керакли пул маблағлари билан таъминлаш орқали солиқлар ўзининг фискал ролини бажаради. Шу билан бирга имтиёзли солиқларни қўллаш орқали, жамият ишлаб чиқаришининг ривожланишига, унинг соҳавий ва ҳудудий тузилишини замонавийлаштиришга ижобий таъсир кўрсатиши мумкин. Солиқлар ёрдамида зарур ижтимоий масалалар ечилади. Аҳолининг турли ижтимоий гуруҳлари даромадлари тартибига солинади, кам таъминланган шахслар солиқ тўловларидан озод қилинади. Демографик сиёсат талабларидан келиб чиққан ҳолда солиқ имтиёзлари ўрнатилади.

Фискал бўйича даромад манбаларининг иккинчи манбаи давлат берган қарзлари ҳисобланади. Улар нафақат бюджет дефицитини қоплаш учун, балки турли капитал ҳаражатларни таъминлаш учун, айниқса иқтисоднинг давлат секторида инвестициялаш бўлимида ишлатилади. Инқироз даврида қарзларнинг роли сезиларли даражада ошади. Учинчи усул бу инвестиция ҳисобланади. Бу усулга нафақат қоғоз шаклидаги, балки кредит эмиссияси ҳам киради. Агар эмиссия бюджет дефицитини қоплаш заруриятига асосланган бўлса, у ҳолда бу инфляциянинг кучайишига олиб келади. Кейинги вақтларда бозор муносабатларига ўтиш сабабли солиққа оид бўлмаган манбалардан тушумлар кучаймокда, бунга давлат мулки эксплуатациясидан даромадлар (девидендлар), мол-мулкни ижарага бериш, сотишдан тушадиган даромадлар киради. Давлат ҳаражатлари давлатнинг иқтисодий, ижтимоий бошқарув, ҳарбий функцияси билан боғлиқ. Давлат ҳаражатлари бюджет ва бюджетдан ташқари фондлар тизими ҳамда давлат корхона, ташкилот ҳаражатлари орқали амалга ошириладиган тўғридан-тўғри ҳаражатларидан ташкил топган. Давлат ҳаражатлари инвестиция сиёсатини, илмий-техник дастурларни амалга ошириш, ижтимоий ҳарактердаги ҳаражатлар: соғлиқни сақлаш, муниципиал қурилишни ташкил этиш учун ишлатилади. Харажатлар: 1. Ижтимоий соҳага ажратилган харажатлар жами (млрд сўм) 25299,3 сўм, яъни 59,1 фоиз. 2. Шу жумладан: Таълим соҳасида: 14419,3 млрд сўм, яъни 34,2 фоиз. Соғликни сақлаш соҳасига: 6002,3 млрд сўм, яъни 14,0 фоиз. Маданият ва спорт соҳасига: 448,8 млрд сўм, яъни 1,0 фоиз. Фан соҳасига: 321,8 млрд сўм, яъни 0,7 фоиз Ижтимоий таъминот,ижтимоий нафақалар:174,1млрд сўм яъни 0,4 фоиз. Моддий ёрдамлар,пул компенсациялари:2317,2 млрд сўм, яъни 5,4 фоиз. 2.Қишлоқлардаги наъмунавий лойиҳадаги уй жойларни қуриш учун ажратилган маблағлар жами: ( млрд сўм) 1401,7сўм, яъни 3,3 фоиз. 3.Иқтисодиёт соҳасини ривожлантириш учун ажратиладиган харажатлар жами ( млрд сўм) 4507,6 сўм, яъни 10,6 фоиз. 4.Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш учун ажратилган харажатлар жами (млрд сўм) 2100,0 сўм, яъни 5,0 фоиз. 5.Давлат бошқарув, суд органларига ажратилган харажатлар жами( млрд сўм) 1324,0 сўм, яъни 3,1 фоиз. 6.Фуқаролик ўзини ўзи бошқариш органларига ажратиладиган харажатлар жами ( млрд сўм) 491,8 сўм, яъни 1,2 фоиз.

7.Бошқа харажатлар жами: ( млрд сўм) 8998,6 сўм, яъни 21,1 фоиз. ЖАМИ: 42721,3 сўм, яъни 100 фоиз. миқдорида харажатлар прогноз қилинган. Давлат бюджетида солиқ даромадларининг тутган ўрни ва солиққа кирмайдиган даромадлар Бюджет даромадлари солиқ ва солиқдан ташқари манбалардан шаклланади. Солиқдан олинадиган даромадларнинг асосий манбалари- бу янгидан яратилган қиймат ва унинг дастлабки қайта тақсимланиши натижасида олинган даромадлари, шунингдек жамғармалардир. Солиқдан ташқари даромадлар ё давлатнинг ўз иқтисодий фаолияти ёки илгари олинган даромадларни бюджет тизимининг даражалари бўйича қайта тақсимланиши натижасида юзага келади ва бюджет шаклланишида иштирок этади. Солиқлар фискал (хазинани тўлдириш) ва рағбатлантирувчилик вазифаларини бажарган ҳолда ягона бюджет жараёнида муҳим рол ўйнайди. Солиқлар бир қанча белгилар орқали амалга оширилади. Уларга қуйидагилар киради: солиқларни ундириш, солиқка тортиш объекти, улар тушум бўладиган бюджетлар даражаси. Ундириш шаклларига кўра солиқлар тўғри(бевосита) ва эгри (билвосита) солиқларга бўлинади. Эгри солиқлар товарнинг миқдорига қўшилади, одатда бундай солиқлар корхона , ташкилот ва бошқа хўжалик бўғинларидан тушсада, аслида уларнинг хақиқий тўловчилари товар ва хизмат истеъмолчилари ҳисобланади, чунки улар нархдаги солиқ миқдорини қоплайдилар. Бу солиқларга акциз ва қўшилган қиймат солиғи киради. Тўғри солиқлар жисмоний ва юридик шахсларнинг даромадларидан ундирилади ва ўз навбатида уларнинг даромадини камайтиради. Аниқ бир солиқ турини ҳисоблаш тартибини белгилашда асосий нарса солиқка тортиш объектидир. Бевосита солиқка тортиш объектларига жами турдаги ресурслар, даромадлар, мол-мулк, билвосита солиққа тортиш объектига эса айрим товар ва хизматларни сотишдан олинган пул айланмаси кириши мумкин. Солиқлар аҳамиятига кўра иккига бўлинади :  Умумдавлат солиқлари.  Маҳаллий солиқлар .  Умумдавлат солиқлари марказий ҳокимият органлари бюджетига,  Махаллий солиқлар эса маҳаллий бюджетга туширилади. Умумдавлат солиқлари Махаллий солиқ ва йиғимлар 1 Юридик шахслар даромад (фойда) солиғи 1 Мол-мулк солиғи 2 Жисмоний шахслар даромад солиғи 2 Ер солиғи

3 Қўшилган қиймат солиғи 3 Ягона солиқ 4 Акциз солиғи 4 Инфратузилмани ривожлантириш солиғи 5. Ер ости бойликларидан фойдаланиш солиғи 5 Ж/ш транспорт ёкилғиси учун истеъмол солиғи . 6 Сув ресурсларидан фойдаланиш солиғи 6 Ж/ш четдан товар олиб келганлиги учун ягона бож тўлови 7 Савдо ва умумий овқатланиш ташкилотларидан ягона солиқ тўлови. 7 Алоҳида товарларни турларини сотиш лицензия тўлови. 8 Божхона божи 8 Ишбилармонлик билан шуғулланувчи юридик ва ж/ш рўйҳатдан ўтказиш йиғими. 9 Давлат божи 10 Қимматли қоғозларни рўйҳатдан ўтказиш йиғими. Солиқка тортиш усули: тушунчаси мавжуд бўлиб, у солиқ базасининг ўзгаришига қараб солиқ ставкаси ўзгариб боради . Хозирда солиқ ставкасини белгилашда тўрт усулдан фойдаланилади.  Тенг;  Пропорционал;  Прогрессив;  Регрессив. Тенг солиқ усули -ҳамма солиқ тўловчиларга тенг солиқ суммаси белгиланади (ушбу солиқ тури одатда йиғимга тегишли); Пропорционал -ҳамма солиқ тўловчилар учун тенг солиқ ставкаси қўлланилади (ККС,акциз, даромад(фойда) солиғи.) Прогрессив -Солиқ базасининг ортиши билан солиқ ставкаси ҳам ортади(жисмоний шахсларнинг даромад солиғи ) Регрессив -солиқ базасининг ортиши билан солиқ ставкаси камаяди. (Экспортёрларнинг даромадларидан ундириладиган солиқ экспортнинг умумий сотилган махсулотга нисбатан ортиши даромад солиғи ставкасини камайишига олиб келади.) Солиқларнинг функциялари ва вазифалари Солиқларнинг иқтисодий моҳияти давлат билан ҳуқуқий ва жисмоний шахслар ўртасида вужудга келувчи объектив мажбурий тўловларга асосланган молиявий муносабатлар орқали характерланади. Бу молиявий муносабатлар махсус ижтимоий характерга эга бўлиб, миллий даромаднинг бир қисми бўлган пул маблағларини давлат ихтиёрига сафарбар қилишга хизмат қилади. Солиқларнинг асосий функциялари : 1. Солиқнинг фискал функцияси.

2. Тартибга солиш функцияси. 3. Рағбатлантириш функцияси 4. Солиқнинг назорат функцияси. 5. Солиқни ҳисоблаш жараёнини ахборот билан таъминлаш функцияси. 4.Солиқларнинг иқтисодий моҳиятига кўра бўлиниши. Даромад солиқлари. Солиқлар иқтисодий моҳиятига, тўловчи билан давлатнинг ўзаро муносабатларига бевосита ёки билвосита боғлиқлигига кўра тўғри ва эгри солиқларга бўлинади. Тўғри солиқларни тўғридан - тўғри солиқ тўловчиларнинг ўзи тўлайди, яъни солиқнинг ҳуқуқий ва ҳақиқий тўловчиси ҳам битта шахс ҳисобланади. Эгри солиқларнинг тўловчиси эса истеъмолчилар ҳисобланади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда амал қилаётган тўғри ва эгри солиқлар таркибига қуйидаги солиқлар киради (1-жадвал): 1- жадвал Тўғри солиқлар Эгри солиқлар 1. Юридик шахслардан ундириладиган даромад (фойда) солиғи 2. Жисмоний шахслар даромадидан олинадиган солиқ 3. Ер солиғи 4. Мол-мулк солиғи 5. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ 6. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ. 7. Инфратузилмани ривожлантириш солиғи ва бошқалар. 1. Қўшилган қиймат солиғи 2. Акциз солиғи 3. Жисмоний шахслардан транспорт воситаларига бензин, дизел ёқилғиси ва суюлтирилган газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ 4. Божхона тўловлари ва бошқ. Ягона да Даромадлар ( млрд сўм ) ҳисобида. 1.Тўғри солиқлар: 9338,5 млрд сўм, яъни 23,06 фоиз. 2.Эгри солиқлар: 22298,1 млрд сўм, яъни 55,05 фоиз. 3.Ер, мулк ва бошқа солиқлар: 5806 млрд сўм, яъни 14,33 фоиз. 4.Қўшимча қиймат солиғи: 390,2 млрд сўм, яъни 0,96 фоиз. 5.Бошқа даромадлар: 2672,5 млрд сўм, яъни 6,60 фоиз. Жаъми даромадлар: 40505,8 млрд сўм, яъни 100 фоиз миқдорида прогноз қилинган.

Бундан ташқари Давлатнинг мақсадли фондлари даромадлари ( Пенсия жамғармаси, йўл, хусусийлаштириш, мелиорация ва бошқа фондлар ) 23476,8 млрд сўм. Реконструкция ва ривожлантириш фонлари даромадлари: 2936,5 млрд сўм миқдорида прогноз қилинган. Давлат бюджети даромадлари таркибида уларнинг салмоғи юқоридаги маълумотлар билан ифодаланади. Умуман олганда иқтисодиёт тармоқларидан ва аҳолининг меҳнатга лаёқатли қисмидан ундириладиган солиқларнинг аксарият қисми умумийлик ҳусусиятига эгадир. Лекин айрим солиқлар ва тўловлар ҳам мавжудки, улар мақсадли характерга эгадир. Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда солиқлар, улардан фойдаланиш хусусиятига кўра ҳам икки гуруҳга бўлинади : 1. Умумий солиқлар - республика ҳамда маҳаллий бюджетларга тушади ва қайта тақсимланади; 2 . Мақсадли солиқлар - бевосита бирор - бир соҳа, тармоқ ёки объектни ривожлантириш учун сарфланади ва тақсимланади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида солиқлар ва йиғимлар Ўзбекистон Республикасининг пул бирлиги - сўмда ҳисоблаб чиқарилади. Мустақиллик йилларида бозор муносабатлари ривожланиши билан солиқ солиш бўйича меъёрий-хуқуқий база узлуксиз такомиллашиб, бугунги кунда Республикада етарлича барқарор ва очиқ- ошкор солиқ тизими яратилди. Шу йилларда иқтисодиётимиз барқарорлашиб бораётгани туфайли жисмоний шахслар даромадига солиқ босими камайиб солиқ шкаласи доимо такомиллаштирилиб борилди. Агар 1998 йилда энг кам иш ҳақи миқдорининг 10 бараваридан ошадиган даромадга белгиланган 45% лик энг юқори солиқ ставкаси билан бир қаторда жисмоний шахслар даромадига солиқ солишнинг 5 даражали шкаласи қўлланган бўлса, 2000 йилда энг юқори ставкаси 40% бўлган 4 даражали шкала жорий этилди. Жисмоний шахслар даромадига солинадиган солиқни ҳисоблаб чиқаришнинг 3 даражали тизимига ўтиш, энг кам иш ҳақи чегирилишини бекор қилиш ва ставкани 36 фоиздан (2001 йилда) 33 фоизга (2002 йилда) камайтириш бюджет даромадлари таркибида мазкур солиқ салмоғининг 1,1 фоизга кўпайишига (2000 йил билан қиёслаганда 2001 йилда) олиб келди. 2009 йилда даромад солиғининг энг юқори ставкаси 22% миқдорида белгиланди. 2005 йил январдан бошлаб фуқароларнинг шахсий жамғариб бориладиган пенсия ҳисоб варақларига мажбурий ҳар ойлик бадаллар жисмоний шахсларнинг солиқ тўланадиган даромадларидан 1 фоизи ҳисобланган солиқ суммасидан чиқариб ташланмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2011-йил 3-ноябрдаги ПФ-4377- сонли “Иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақалар

миқдорини ошириш тўғрисида”ги Фармони ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 2005 йил 21 декабрдаги “Халқ таълими ходимлари меҳнатига ҳақ тўлаш тизимини такомиллаштириш ва уни моддий рағбатлантиришни кучайтириш чора тадбирлари тўғрисида”ги 275 сонли ва 2011 йил 1 мартидаги “Халқ таълими худудий органлари тузилмасини такомиллаштириш тўғоисида”ги 52 сонли қарорлари ижросини таъминлаш мақсадида қайта ҳисоб китоб қилинди. Ўзбекистон Республикаси ҳудидида энг кам иш ҳаққи миқдори – ойига -130000 сўм деб белгиланди . Жами даромад миқдори Солиқ суммаси Энг кам иш ҳақининг беш баравари миқдоригача Даромад суммасининг 7.5 фоизи Энг кам иш ҳақининг беш баравари (+1 сўм) ўн бараваригача Энг кам иш ҳақининг беш баравари миқдоридан олинадиган солиқ +олти бараваридан ошадиган сумманинг 1 7 фоизи Энг кам иш ҳақининг ўн баравари миқдоридан (+1 сўм) ва ундан юқори миқдоридан Энг кам иш ҳақининг ўн баравари миқдоридан олинадиган солиқ +ўн бараваридан ошадиган сумманинг 2 3 фоизи Бу ҳолатда ҳам ўқувчилар чуқур тушунмаслиги мумкин. Шунинг учун шу жадвал ўрнига мактабда ишловчи бирорта ўқитувчининг даромадини мисол тариқасида қўйиб тушунтириш зарур. Солиқ солинадиган даромад миқдори Солиқ фоизи 1 сўмдан(130 24 0х 5 ) = 650 000 сўмгача 7.5 % 592000 сўмдан (130 24 0х 10 ) = 1300 24 0 сўмгача 1 7 % 1300 24 0 сўмдан юқоридан … 2 3 % Солиқ юкини янада камайтириш, жумладан, юридик шахслар учун фойда солиғи ставкасини 9 фоиздан 8 фоизга, жисмоний шахслар учун энг кам солиқ ҳажмини 8 фоиздан 7,5 фоизга тушуриш ҳамда 2014 йилга келиб саноат сохасидаги кичик бизнес субъектлари учун ягона солиқ тўлови 5 фоиз белгиланиши иқтисодиётимиз ривожида албатта муҳим аҳамият касб этади. Бундай солиқ енгилликлари 130 миллиард сўмдан ортиқ маблағни тежаш ва уни корхоналар ихтиёрида қолдириб, уларнинг ўз айланма маблағларини кўпайтириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш ва технологик янгилаш, шунингдек, аҳоли даромадларини 90 миллиард сўмдан кўпроқ ошириш имконини беради. Иқтисодиётнинг реал сектор корхоналарини қўллаб-қуватлаш, уларга нисбатан солиқ юкини сезиларли пасайтириш борасида ҳам тегишли чора- тадбирлар амалга оширилиши, жумладан мазкур соҳа корҳоналар учун солиқ ставкаларининг 2014 йилда 1995 йилга нисбатан 4 бараварга пасайтирилиши уларнинг инвестицион фаоллигининг ошишига тасир этмоқда.Бу, ўз новбатида, республикамиз бўйича асосий капиталга инвестицияларнинг йилдан-йилга ошиб боришга хизмат қилмоқда.

Солиқ кодексининг мисоллар ёрдамида тахлил қилиб, мунозаралар ўтказиш, тингловчиларнинг солиқлар бўйича билим, кўникма ва малакаларини оширишга имкон беради. Солиқ ва Бюджет сиёсатининг 2016 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари қабул қилинганлиги муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг солиқ кодексига ўзгартиш ва қўшимчалар киритилди: Қонунчилик палатаси томонидан 2015 йил 27 ноябрда қабул қилинган, Сенат томонидан 2015 йил 3 декабрда маъқулланган. УМУМИЙ ҚОИДАЛАР 1-БОБ. АСОСИЙ ҚОИДАЛАР 1-модда. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси билан тартибга солинадиган муносабатлар 2-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари 3-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг вақт бўйича амал қилиши 4-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва халқаро шартномалар 5-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг принциплари 6-модда. Солиқ солишнинг мажбурийлиги принципи 7-модда. Солиқ солишнинг аниқлиги принципи 8-модда. Солиқ солишнинг адолатлилиги принципи 9-модда. Солиқ тизимининг ягоналиги принципи 10-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ошкоралиги принципи 11-модда. Солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципи 1-модда. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси билан тартибга солинадиган муносабатлар Ушбу Кодекс солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни белгилаш, жорий этиш, ҳисоблаб чиқариш ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Давлат жамғармаларига тўлаш билан боғлиқ муносабатларни, шунингдек солиқ мажбуриятларини бажариш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади. 2-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ушбу Кодексдан ва бошқа қонун ҳужжатларидан иборат. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ушбу Кодекс билан белгиланади, ўзгартирилади ёки бекор қилинади. Солиқ солиш масалаларига дахлдор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ушбу Кодекс қоидаларига мувофиқ бўлиши керак. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ушбу Кодекснинг қоидаларига мувофиқ бўлмаган тақдирда, ушбу Кодекс қоидалари қўлланилади.

Солиқ солиш масалаларига дахлдор норматив-ҳуқуқий ҳужжат қуйидаги ҳолларда ушбу Кодексга мувофиқ эмас деб топилади, агар ҳужжат: 1) ушбу Кодексга мувофиқ бундай ҳужжатни қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган орган томонидан қабул қилинган бўлса ёки норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қабул қилишнинг белгиланган тартиби бузилган ҳолда қабул қилинган бўлса; 2) солиқ муносабатлари субъектларининг ҳуқуқларини бекор қилса ёки чекласа, солиқ муносабатлари субъектларининг ушбу Кодексда белгиланган мажбуриятларининг мазмунини, улар ҳаракатларининг асослари, шартлари, кетма-кетлиги ёки тартибини ўзгартирса; 3) ушбу Кодекс билан тақиқланган ҳаракатларга рухсат берса ёки йўл қўйса; 4) ушбу Кодексда белгиланган тушунчалар мазмунини ўзгартирган ёки бу тушунчалар ушбу Кодексда қўлланилганидан бошқача маънода қўлланилган бўлса. Ушбу модданинг тўртинчи қисмида назарда тутилган ҳолатлардан лоақал биттаси мавжуд бўлган тақдирда, солиқ солиш масалаларига дахлдор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ушбу Кодексга мувофиқ эмас деб топилади. Ушбу Кодексга мувофиқ бўлмаган норматив-ҳуқуқий ҳужжатни қабул қилган орган ёки унинг юқори турувчи органлари мазкур ҳужжатни бекор қилишга ёки унга зарур ўзгартишлар киритишга ҳақли. Бу органлар ушбу Кодексга мувофиқ бўлмаган норматив-ҳуқуқий ҳужжатни бекор қилишни ёки унга зарур ўзгартишлар киритишни рад этган тақдирда, бу ҳужжат суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. 3-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг вақт бўйича амал қилиши Солиқ солиш солиқ мажбуриятлари юзага келган пайтда амалда бўлган қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Агар ушбу моддада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари орқага қайтиш кучига эга эмас ва улар амалга киритилганидан кейин юзага келган муносабатларга нисбатан қўлланилади. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарликни бекор қиладиган ёки енгиллаштирадиган солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари орқага қайтиш кучига эга. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни бекор қилиш, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ставкаларини камайтириш, солиқ тўловчиларнинг мажбуриятларини бекор қилишни ёки уларнинг аҳволини бошқача тарзда енгиллаштиришни назарда тутувчи солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари орқага қайтиш кучига эга бўлиши мумкин, агар бу солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларида тўғридан-тўғри назарда тутилган бўлса, ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.

Янги солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар белгиланишини, имтиёзлар тўлиқ ёки қисман бекор қилинишини, солиқ солинадиган база оширилишини назарда тутувчи солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари улар расмий эълон қилинган пайтдан эътиборан камида уч ой ўтгач, амалга киритилади. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг ставкалари ўзгартирилишини назарда тутувчи солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, агар уларда кечроқ муддат кўрсатилмаган бўлса, улар расмий эълон қилинган ойдан кейинги ойнинг биринчи кунидан эътиборан амалга киритилади. (ЎзР 30.12.2009 й. ЎРҚ-241-сон Қонуни таҳриридаги қисм) (Олдинги таҳририга қаранг) Ушбу модданинг бешинчи ва олтинчи қисмларида кўрсатилмаган солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, агар ҳужжатларнинг ўзида кечроқ муддат кўрсатилмаган бўлса, расмий эълон қилинган кундан эътиборан кучга киради. (ЎзР 04.12.2014 й. ЎРҚ-379-сон Қонуни таҳриридаги қисм) (Олдинги таҳририга қаранг) 4-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ва халқаро шартномалар Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. 5-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг принциплари Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари солиқ солишнинг мажбурийлиги, аниқлиги, адолатлилиги, солиқ тизимининг ягоналиги, солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ошкоралиги ва солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципларига асосланади. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг қоидалари ушбу Кодексда белгиланган принципларга зид бўлиши мумкин эмас. 6-модда. Солиқ солишнинг мажбурийлиги принципи Ҳар бир шахс ушбу Кодексда белгиланган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаши шарт. Ҳеч кимнинг зиммасига ушбу Кодексда назарда тутилмаган ёки унинг нормалари бузилган ҳолда белгиланган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаш мажбурияти юклатилиши мумкин эмас. 7-модда. Солиқ солишнинг аниқлиги принципи Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар аниқ бўлиши керак. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ҳар бир солиқ тўловчи қайси солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни, қачон, қанча миқдорда ҳамда қай тартибда тўлаши кераклигини аниқ биладиган тарзда ифодаланган бўлиши керак.

Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни белгилашда, агар ушбу Кодексда бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, солиқ тўловчилар, шунингдек солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг элементлари аниқланган бўлиши керак. 8-модда. Солиқ солишнинг адолатлилиги принципи Солиқ солиш умумийдир. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича имтиёзларни белгилаш ижтимоий адолат принципларига мос бўлиши керак. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича якка тартибдаги хусусиятга эга бўлган имтиёзлар берилишига йўл қўйилмайди. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар камситиш хусусиятига эга бўлиши мумкин эмас ҳамда ижтимоий, ирқий, миллий, диний ва бошқа шу каби мезонлардан келиб чиққан ҳолда қўлланилиши мумкин эмас. 9-модда. Солиқ тизимининг ягоналиги принципи Солиқ тизими Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида барча солиқ тўловчиларга нисбатан ягонадир. Ўзбекистон Республикасининг божхона ҳудуди доирасида товарларнинг (ишларнинг, хизматларнинг) ёки молиявий маблағларнинг эркин муомалада бўлишини бевосита ёки билвосита чеклаб қўядиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар белгиланишига йўл қўйилмайди. 10-модда. Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ошкоралиги принципи Солиқ солиш масалаларини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар расмий нашрларда эълон қилиниши шарт. Барчанинг эътибори учун расмий эълон қилинмаган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар кучга киритилмаган ҳужжат сифатида ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқармайди ва солиқ соҳасидаги муносабатларни тартибга солишга, улардаги кўрсатмалар бажарилмаганлиги учун бирон бир санкцияни қўллашга асос бўлиб хизмат қилиши мумкин эмас. 11-модда. Солиқ тўловчининг ҳақлиги презумпцияси принципи Солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларидаги бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлар ва ноаниқликлар солиқ тўловчининг фойдасига талқин қилинади. Давлат буджети ғазна ижросининг моҳияти ва аҳамияти Давлат буджети ғазна ижроси. Давлат буджети ғазна ижросини жорий этишнинг зарурияти ва шарт-шароитлари. Ғазначиликнинг буджет ижросини таъминлашдаги аҳамияти ва вазифалари. Ғазначилик фаолиятини ташкил этишнинг мақсади ва вазифалари. Ғазначилик фаолиятини ташкил этишда

давлатнинг иштироки. Ғазначилик ягона ҳисобрақамининг ташкил этилиши ва юритилиши. Ғазначилик бош китоби. Ҳудудий ғазначилик органлари. Ғазначилик фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий асослари Ғазначилик ва унинг ҳудудий бўлинмаларининг тузилиши. Ғазначиликнинг асосий вазифалари, бўлинмаларининг функтсионал вазифалари. Ғазначиликнинг давлат бошқарув ва ижроия органлари билан муносабатларини ташкил этиш. Ғазначиликни ташкил этишнинг ҳуқуқий- меъёрий асослари. Ўзбекистон Республикаси “Давлат буджетининг ғазна ижроси тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 26 апрелдаги 144-сонли қарори, мазмуни ва аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 28 февралдаги 594-сонли “Давлат буджети ғазна ижроси тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. Молия вазирлиги Ғазначилиги тўғрисидаги Низом, мазмуни ва аҳамияти. Ўзбекистон Республикаси Давлат буджети ғазна ижроси Қоидалари. Ғазначилик ягона ғазна ҳисоб рақамини юритиш Республика буджетининг ғазна ижроси билан қамраб олинган буджетдан маблағ олувчиларнинг касса харажатларини амалга ошириш тартиби. Қорақалпоғистон Республикаси буджети ва маҳаллий буджетлар қарамоғида бўлган буджетдан маблағ олувчиларнинг буджетдан ташқари маблағлари (ота-оналарнинг мактабгача таълим муассасаларида болаларни сақлаш учун тўловлари, ота-оналарнинг мусиқа ва санъат мактабларида болаларни ўқитиш учун тўловлари, мактабгача таълим муассасалари ишчиларидан овқатланиш учун тушган тушумлар, шунингдек ижтимоий таъминот органларидан буджет ташкилоти ходимларига пенсия ва ижтимоий нафақа

тўлаш учун тушган маблағлар) ўрнатилган тартибда ғазна ҳисобрақамларига кирим қилиниши. Ғазначиликда буджет ташкилотлари харажат сметаларини ва уларга киритиладиган ўзгаришларни рўйхатга олиш Харажатлар сметаси ҳақида тушунча. Бюджет ташкилотлари харажатлар сметасини тузишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари. Харажатлар сметасини кўриб чиқиш тартиби. Ходимларни тарификатсиялаш ва тарификатсия рўйхатини тасдиқлаш тартиби. Ғазначилик тизимида буджет ташкилотлари харажатлар сметасига ўзгартириш тартиби. Сметага ўзгартиришларнинг Ғазначиликда рўйхатга олиниши. Бюджет ташкилотлари харажатлар сметасини тузиш ва тасдиқлаш ҳамда унга ўзгартириш киритишдаги муаммолар ва уларнинг эчимлари. Ғазначиликда юридик мажбуриятлар ва уларни рўйхатга олиш Хўжалик шартномалари ва уларнинг хусусиятлари. Ўзбекистон Республикасининг “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунининг аҳамияти. Шартномавий-ҳуқуқий муносабатларнинг асосий тамойиллари. Ғазначиликда мажбурият тушунчаси. Мажбуриятларнинг турлари. Юридик мажбурият, ғазначиликда юридик мажбуриятларни рўйхатга олишнинг умумий қоидалари. ИИИ- ва ИВ- харажатлар гуруҳлари бўйича юридик мажбуриятларни рўйхатга олишнинг хусусиятлари. Ғазначиликнинг юридик мажбуриятларни рўйхатга олишдаги мажбуриятлари. Ғазначиликда юридик мажбуриятларни рўйхатга олиш тартибини такомиллаштириш. Ғазначиликда нархлар мониторинги Нархлар мониторинги тушунчаси. Шартномаларни рўйхатга олишда нархлар мониторингининг зарурлиги ва аҳамияти. Ғазначилик органлари томонидан товар этказиб берувчилар таклиф этган нархлар билан муқобил

нархларни солиштириш механизми. Нарх мониторингини ўтказишда товар хом-ашё биржалари маълумотларидан фойдаланиш. Тендерларни ўтказиш тартиби. Шартномаларни рўйхатдан ўтказишда тижорат таклифи ва унинг нарх мониторингини ташкил этишдаги аҳамияти. Тендер ўтказиш тамойиллари. Тендерларни ўтказишда ошкораликни таъминлаш. Қарорларни қабул қилишнинг объективлиги. Озиқ-овқат маҳсулотлари нархлари мониторинги. Нархлар мониторингини ўтказиш механизмини такомиллаштириш. Ғазначиликда молиявий мажбуриятлар Молиявий мажбурият тушунчаси, мазмуни, Ғазначиликда уни рўйхатга олишнинг зарурлиги. Молиявий мажбуриятни рўйхатга олишда зарур ҳужжатлар. Молиявий мажбуриятларни рўйхатга олиш учун ариза. Мол этказиб берилганлиги, иш бажарилганлиги ёки хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар. Счет-фактура. Иш ҳақи қайдномалари. Қабул қилиб олиш-топшириш далолатномалари. Ғазначиликда буджет ташкилотлари кредиторлик қарзларининг назорат қилиниши. Молиявий мажбуриятларни рўйхатга олиш тизимини такомиллаштириш Ғ азначиликда тўловларни амалга ошириш Ғазначиликда тўловларни амалга ошириш ҳақида тушунча. Молиявий мажбуриятларнинг тўловларга қабул қилиниши. Тўлов аризаси. Харажатларни амалга оширишга рухсат. Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар бўйича тўловларни амалга ошириш тартиби. Чеклар тўғрисида тушунча. Ғазначиликда чеклар бўйича нақд пул олиш қоидалари. Бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар. Ғазначиликда буджет ҳисобини юритиш. Ғазначиликда тўловларни амалга ошириш тартибини такомиллаштириш масалалари

Бюджет ташкилотлари буджетдан ташқари маблағларининг ғазна ижросини ташкил қилиш Бюджет ташкилотларининг буджетдан ташқари маблағлари ҳақида тушунча. Бюджет ташкилотларини Ривожланиш жамғармасининг шаклланиши ва ишлатилиши. Бюджет ташкилотларининг пуллик хизматлардан тушган маблағлари. Фойдаланилмаётган асосий воситаларни ижрага беришдан олинадиган даромадлар. Ота-оналар тўловлари. Ҳомийлик маблағлари. Бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобидан буджет ташкилотларининг кредиторлик қарзларини тўлаш. Бюджет ташкилотларининг моддий-техника базасини яхшилашда буджет ташкилотининг буджетдан ташқари маблағларидан фойдаланиш. Бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобига ходимларни моддий рағбатлантириш. Бюджет ташкилотлари буджетдан ташқари маблағларининг ғазна ижросини ташкил қилиш.

Асосий таянч тушунчалар: Молия – пул маблағларининг ҳаракати, яъни уларнинг шаклланиши, тақсимланиши ва фойдаланилиши билан боғлиқ равишда вужудга келадиган муносабатлар. Молия тизими – молиявий муносабатлар ва турли даражада уларга хизмат қилувчи молиявий муассасалардир. Давлат бюджети – давлат харажатлари ва уларни молиявий таъминлаш манбаларининг тартиблаштирилган режаси. Солиқлар – жамиятда вужудга келтирилган соф даромаднинг бир қисмини бюджетга жалб қилиш шакли. Солиқ ставкаси – солиқ суммасининг солиқ олинадиган суммага нисбатининг фоиздаги ифодаси. Лаффер эгри чизиғи – давлат бюджети даромадлари ва солиқ ставкаси ўртасидаги боғлиқликнинг тасвирланиши. Пул муомаласи – товарлар айланишига ҳамда нотовар характеридаги тўловлар ва ҳисобларга хизмат қилувчи нақд пуллар ва унга тенглаштирилган молиявий активларнинг ҳаракати. Пул тизими – тарихан таркиб топган ва миллий қонунчилик билан мустаҳкамланган, мамлакатда пул муомаласини ташкил қилиш шакли. Инфляция – қоғоз пул бирлигининг қадрсизланиши. Кредит – бўш турган пул маблағларини ссуда фонди шаклида тўплаш ва уларни такрор ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун қарзга бериш. Фоиз нормаси (ставкаси) – фоиз ёки фоизли даромаднинг қарзга берилган пул суммасига нисбатининг фоизда ифодаланиши. Банк кредити – пул эгалари ( банклар ва махсус кредит муассасалари ) томонидан қарз олувчиларга (тадбиркорлар, давлат, уй хўжалиги сектори) берилувчи пул ссудалари. Лизинг – кредитнинг пулсиз шакли бўлиб, одатда ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа моддий бойликларни кейинчалик фойдаланувчилар томонидан мунтазам равишда ҳақ тўлаб бориб, сотиб олиш шарти билан узоқ муддатли ижарага беришдан иборат. Факторинг – бошқа иқтисодий субъектларнинг қарздорлик буйича мажбуриятларини сотиб олиш ёки қайта сотиш муносабатлари. Фарфейтинг – узоқ муддатли факторинг муносабатлари бўлиб, қарздорлик бўйича ҳуқуқларни сотиб олган банк уларни одатда 1-5 йил вақт ўтгандан сўнг ундириши мумкин бўлади. Траст – мижозларнинг капиталларини бошқариш бўйича операциялари. Банклар – кредит муносабатларига хизмат қилиб, кредит тизимининг негизини ташкил қилувчи махсус муассасалар.

O'xshashlar

Солиқлар. Божхона хизмати ва давлат бюджети. Банк ва молия тизими

Давлат бюджети ва марказий банк пул баланси

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими

Молия ва молия тизими.