Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Нобиржавий операциялар ва электрон савдо тизимлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Нобиржавий операциялар ва электрон савдо тизимлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

314 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Биржа савдосини ўтказиш механизми. 2. Биржа брокерлари ва мижозларининг ўзаро муносабатлари. Буйруқлар турлари. 3. Фонд биржалари, уларнинг бўлимлари ва брокерлик идоралари орасида ташкил этилган ҳисоб-китоблар 4. Биржанинг клиринг палаталари ва уларнинг вазифалари 5. Биржа брокерлари ва мижозларнинг ўзаро муносабатлари. Буйруқлар турлари. Баҳсларни ҳал этиш тартиби. Биржа жазо чоралари. 6. Нобиржавий операциялар. Электрон савдо тизимлари ва уларнинг фаолият механизми. Жаҳоннинг энг йирик фонд биржалари.

www.arxiv.uz Биржа савдосини ўтказиш механизми Биржа савдоларига битим тузиш ҳуқиқига эга бўлагн ва бундай ҳуқуқга эга бўлмаган шахсларга рухсат этилади. Биржа савдоларида битимлар тузиш ҳуқуқига фақат биржанинг ходимлари ёки уларнинг ишонч қоғози бўйича фаолият кўрсатувчи вакиллари эга бўлади. Биржа савдоларига битим тузиш ҳуқуқисиз биржа ходимларига, нозорат қилувчи органнинг вакилларига рухсат этилади. Буларга қуйидагилар киради: - биржа Бошқарувининг Раиси ва унинг ўринбосарлари; - биржанинг бош маклери; - секциялар ва биржанинг минтақавий бўлинмалари бўйича савдоларни ўтказувчи маклерлар; - брокерларнинг ёрдамчилари (ҳар бир брокерлик идорасидан кўпи билан бир киши); - биржа мутахассислари биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланган миқдорда; - республика фонд бозорини назоарт қилувчи органнинг биржа нозири; Биржа Бошқарувининг Раиси, унинг ўринбосралари, шунингдек, биржа нозири савдоларнинг ўтказилиши жараёнига текорлик билан аралашиш, ҳатта уларни тўхтатиб туриш, тўлиқ тўхтатиб қўйиш ва савдо сессяисни ёпиб қўйиш ҳуқуқига эга. Бош маклер савдоларни исталган секциясида ва биржанинг истлаган минтақавий бўлинмаларида ўтказиши мумкин. У маклерлар томомнидан ўз мажбуриятларини тўғри бажарилишини назорат қилади ва бутун савдо куни мобайнида тузилган битимларни рўйхатга олади. Савдо зали секциясида ва биржанинг минтақавий бўлинмаларида савдоларни олиб борувчи маклерлар брокерлик идоралари томонидан амалга оширилган битимларни ҳам қайд этиш ҳуқуқига эга. Биржанинг маклерлар такиби қимматли қоғозлар бозорини назорат қилувчи органнинг қимматли қоғозлар билан операцияларини амалга ошириш ҳуқуқини берувчи шаҳодатномаларига, электрон савдо тизимидаги автоматлаштирилган иш ўрнида ишлашга ўқитилганлик ҳақида

www.arxiv.uz гувоҳномаларга, шунингдек, фонд биржаси малака комиссиясининг сертификатларига эга бўлиши шарт. Биржа хизматчилари қимматли қоғозлар билан биржа битимларида иштирок эти, ўзининг брокерлик идоралрини ташкил этиш, биржа операцияларини амалга ошириш учун хизмтага доир ахборотдан фойдаланиш ёки Ушбу ахборотни бошқаларга етказиш ҳуқуқига эга эмас. Савдолар вақтида савдо залида иштирок этаётганларнинг барчачи ёнларида тегишли ҳужжатларга эга бўлиши шарт. Меҳмонлар ва биржага келиб-кетувчилар биржа раҳбариятининг махсус рухсати билан кузатувчининг иштиокида кузатиш майдончаси бўлиши ва савдоларни кузатиши мумкин. Биржага киритилиш тартиби ҳамда савдолрага рухсат этилган иштирокчилар ва бошқа шахсларнинг тенглаштирилишини биржанинг тегишли бошқармаси амалга оширади. Савдолар бирданинг операция (савдо) залида, минтақаларда эса, биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланган жойларда ўтказилади. қимматли қоғозларнинг ҳар хил турлари бўйича савдолар савдо залининг турли жойлари (секциялари, майдончалари)да, ёки бир жойда турли вақтларда ўтказилиши мумкин. Бошқарув расмий биржа вақтини ва савдолар жадвалини тасдиқлайди. Тасдиқланмаган жадвал бўйича савдоларнинг ўтказилишига йўл қўйилмайди. Фонд биржасида хусусийлаштирилаётган корхоанларнинг қимматли қоғозлари билан савдолар кимошди савдоси шаклида электрон усул билан амалга оширлади. Электрон савдо тизимидаги барча операциялар биржанинг савдо залида ва унинг минтақавий бўлинмаларида жойлашган биржа савдоси электрон тизимининг барча терминалларидан (компьютерлардан) фойдаланилган ҳолда аниқ вақт мобайнида амалга оширлади. Брокерлар биржанинг савдо тизимига киришда тенг ҳуқуқга эга. Брокерлик идорасининг ҳар бир вақилига алоҳида терминал белгиланган бўлиб, унинг ёрдамида қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича битимлар бажарилади ва тузилган шартномалар расмийлаштирилади. Уларга биржанинг маълумотлар базасида мавжуд бўлган эмитентлар ҳақидаги маълумотлардан фойдаланиш

www.arxiv.uz имконияти яратилган. Агарда брокерлик идорасининг вакиллари тизимга кириш учун рухсатномага эга бўлмаса, брокерлик идораси бевосита савдо залида иштирок этаётган биржанинг мутахассиси орқали савдо қилиши мумкин. Савдолар бошланишидан олдин савдо тизимига рухсатсиз кириш ҳолларига йўл қўймаслик мақсадида, брокерлик идорасини тенглаштириш учун брокер тизимга ўзининг паролини киритади. Брокерлар ўз паролини ошкор қилиш, шунингдек, савдо тизимига бегона парол остида кириш ҳуқуқига эга эмас. Мазкур қоидани бузганлик учун брокерлик идораларига жазо чоралари қўлланилади. Брокерлик идоралари савдоларда талабномалардан фойдаланган ҳолда ва улардан фойдаланмасдан ҳам иштирок этиши мумкин. Сотиб олиш ёки сотиш учун талабномалар биржага ёзма равишда намунавий шакл бўйича берилади. Унда брокерлик идораси, қимматли қоғоз ва унинг эмитентининг реквизитлари, битимнинг кўзда тутилаётган шартлари кўрсатилади. қўшимча равишда эмитент бўйича батафсилроқ маълумотларни ва эмиссия проспектини ўз ичига олган талабномага илова, шунингдек, брокерлик идорасининг мазкур қимматли қоғозларни бошқарувчиси бўлиш ҳуқуқини тасдиқловчи «депо» ҳисобрақамининг мақомини ўзгартириш (муҳосара қилиш) учун топшириқнома тақдим этилади. Юқорида санааб ўтилган барча ҳужжатларнинг зарур реквизитлари биржанинг масъул ходими томонидан электрон савдо тизимига киритилади. Бу тизим талабномаларни ҳисобга олиш модулида бўлажак свадо сессиясига қўйиладиган қимматли қоғозлар бўйича талабномалар рўйхатини шакллантиради. Вилоятларда жойлашган брокерлик идоралари тегишли ҳужжатларни биржанинг шуъба хўжалик жамиятларига топширади, у ердан уларнинг реквизитлари факс бўйича ёки электрон почта орқали «Тошкент» РФБга жўнатилади. Бошқарув томонидан тасдиқланган жадвалга мувофиқ барча талабномалар қабул қилинганидан сўнг бўлажак савдо сессияси учун

www.arxiv.uz талабномалар рўйхати шаклланади. Уни брокерларнинг ўзлари қоғозда босмаланган ҳолда савдолар бошланишига бир соат қолганда ёки электрон шаклда биржа савдо залининг терминалларидан олиши мумкин. Савдо сессияси бошланишига бир соат қолганда биржанинг ходимлари электрон тизимни тайёрлай бошлайди ва унинг ишга лаёқатлилигини текширади. Брокерларга ушбу вақтда операция залида бўлишга ва биржанинг маълумотлар базасида мавжуд бўлган эмитентлар ҳақидаги маълумотлардан фойдаланишга рухсат берилади. Агар брокер Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитасининг номидан иштирок этаётган бўлса, у бош маклерга ёзма аризани берган ҳолда (олиб ташлаш сабабини кўрсатиб) талабномалар рўйхатига киритилган талабномани унга ҳеч қанақа жазо чоралари қўлламасдан савдолар бошланишига 30 дақиқа қолгунча олиб ташлаш ҳуқуқига эга. Бошқа ҳолатларда у маклер томонидан савдолардаги тегишли мавқе эълон қилгунга қадар талбаномани олиб ташлаши мумкин. Брокер томонидан олид ташланган мавқелар кейинги савдо сессиясига қўйилмайди. Уларни свадога такроран қўйиш учун брокер зарур ҳужжатларни қайтадан биржага топшириши лозим. Савдо сессиясига берилган талабномалр рўйхатига киритилган мавқега эга бўлган брокерлар сессяида маклер томонидан ушбу мавқелар эълон қилинаётган вақтда иштирок этиши шарт. Акс ҳолда уларга нисбатан тегишли жазолар қўлланилади. Савдолар бошланганлиги ҳақида эълон эшиттирилганидан кейин биржа маклери электрон савдо тизимини ишга туширади. Бу тизим дастурга мувофиқ мавқеларни бирин-кетин брокерларга кўриб чиқиш учун жўнатади. ҳар бир мавқе учун 15 сония вақт ажратилади. Бу вақт ичида бокер: - таклиф нархининг пасайтирилишини сўраши; - савдога қўйилган пакетнинг қисмларга ажратилишини сўраши; - электрон почта тизими орқали қўшимча ахборотни сўраши;

www.arxiv.uz - қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун талабнома жўнатиши мумкин. Муайян мавқе бўйича битим тузиш ҳақида қарор қабул қилинган ҳолларда брокер савдо тизимига у бўйича қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун сқровнома юборади. Агар 20 сония давомида бирор-бир бошқа брокерлик идорасидан Янги талабнома келиб тушмаса, маклер битимни қайд этади. Бу ҳол савдо зали ва биржанинг минтақавий бўлимларидаги барча терминалларда, шунингдек, электрон биржа лавҳасида акс эттирилади. Агар кўриб чиқилаётган мавқега икки ёки ундан ортиқ брокерлик идорасидан талабномалр тушган бўлса, улар ўртасида ким ошди савдоси ўтказилади. Бу савдо барча терминаллар бўйича олиб кўрсатилади (трансляция қилинади). Ким ошди савдосида энг юқори нархни таклиф қилган брокер ғолиб бўлади. Унинг ўзи битим тарафдорига айланади. Мавқени эълон қилиш вақтида иштиок этмаётган мвақе бўйича сўровнома тушганда, маклер битимни берилган талабномага мувофиқ қайд этиши мумкин, бироқ агар талабномалар бир вақтнинг ўзида бир неча брокерлик идораларидан келиб тушса, Ушбу мвақе савдодан олиб ташланади. Маркает-мейкерларнинг алоҳида роли Маркет-мейкерлар, ёки расмий дилерлар биржада листинг корхоналарнинг қимматли қоғозлари билан операцияларни ўз маблағлари ҳисобидан ҳам, шунингдек жалб этилган (қарз) маблағлари ҳисобидан амалга оширади. ўз маблағлари ва жалб этилган маблағларни тасдиқлаш учун маркет-мейкер пул маблағларини биржага хизмат кўрсатувчи ҳисоб-китоб клиринг ташкилотида депонентлайди. Савдолар бошлагунга қадар маркет- мейкер қимматли қоғозларни ҳам депозитарийда депонентлайди. Уларнинг депонентланганлигини ва шу тариқа ишга тайёрлигини тасдиқлаш учун маркет-мейкер биржага қуйидагиларни тақдим этади: шахсий «депо» ҳисобрақамида қимматли қоғозлар мавжудлиги ҳақида, шунингдек, листинг корхонасининг «депо» ҳисобрақамида қимматли қоғозлар мавжудлиги

www.arxiv.uz ҳақида депотарийдаги «депо» ҳисобрақамидан кўчирмалар; ҳисоб-китоб клиринг ташкилотидаги ўзининг ҳисобрақамида ўз маблағлари ва қарз маблағларининг мавждулиги ҳақида алоҳида кўчирмалар. Олдиндан ёки савдолар жараёнида ҳар бир маркет-мейкер маълумотларни электрон савдо тизимига киритиш йўли билан қимматли қоғозларни харид қилиш ва сотишнинг қаътий бошланғич нархини расман эълон қилади. Маркет-мейкерга қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш истагида мурожаат қилган шахслар билан битимларни тузиш олдиндан эълон қилинган нархлар ва миқдорга мувофиқ амалга оширлади. Маркет-мейкернинг битимларни тузишдан бош тортишига йўл қўйилмайди ва бу тартиб бузаганлик сифатида баҳоланади. Бу ҳол давлат нозирининг ҳисоботида қайд этилади. Нархдан ташқари маркет-мейкер харид қилинадиган ёки сотиладиган қимматли қоғозларнинг энг кам ва энг кўп миқдорини, шунингдек, эълон қилинган нархларнинг амал қилиш муддатини ҳам эълон қилиши мумкин. Агар ушбу шартлар эълонда кўрсатилмаган бўлса, қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартномалар мижоз томонидан таклиф этилган шартларда тузилади. Маркет-мейкер листинг майдончасида ишлаётганда у бир битимнинг ўзида ҳам брокер, ҳам дилер сифатида иштирок эта олмайди, яъни, қимматли қоғозларни ўз номидан харид қилиши ва сотиши ҳамда битимнинг бошқа иштирокчисидан тегишли воситачилик ҳақини олиши мумкин эмас. Листинг корхонасига хизмат кўрсатиш бўйича битимлар билан ўз дилерлик операцияларини уйғунлаштирган ҳолда маркет-мейкер ўзидаги ушбу нархлар бўйича мавжуд бўлган буйруқларни бажармасдан туриб, ўз номидан қимматли қоғозларни эълон қилинган нархдан паст ёки унга тенг нархда сотиб олиш (мос равишда юқори ёки тенг нархда сотиш) ҳуқуқига эга эмас. Бундан ташқари, маркет-мейкер буйруқларни туташтиририш, яъни бир хил туркумдаги қимматли қоғозларни бир хил нархда харид қилиш ва сотиш учун берилган топширқномани бирлаштириш ҳуқуқига эга эмас.

www.arxiv.uz Маркет-мейкерларнинг «Тошкент» РФБдаги фаолияти 1998 йил 8 мартда тасдиқланган Расмий дилер (маркет-мейкер)нинг мақоми тўғрисидаги махсус низом билан тартибга солинади. Минтақавий бўлинмалардаги савдоларда иштирок этиш Биржанинг минтақавий бўлимида фаолият кўрсатаётган брокерлар масъул мутахассисга улар қайси мавқе бўйича битимни амалга оширишни исташаётганлигини билдиради. Масъул мутахассис бундай талабномани олгандан кейин савдолар вақтида бош маклерга савдо залига тегишли мавқеларни кўрсатган ҳолда сўровнома юборади. Сўровномани олган бош маклер савдо залидаги ва биржанинг минтақавий бўлинмалари барча брокерлик идораларига кўрсатилган мавқелар бўйича таклифлар тўғрисида сўровнома юборади. Ижобий жавоб олинганидан сўнг у сўралган мавқеларга ўтади. Минтақавий бўлинмаларда иштирок этаётган брокерлик идоралари ўртасида ким ошди савдоси юзага келган ҳолларда брокерлик идоралардан тушган талбаномаларни савдо тизимига киритиш масъул мутахассис томонидан уларни келиб тушиш кетма-кетлигида амалга оширилади. Ким ошди савдосининг тадбири эса, савдо залида иштирок этаётган бош маклер томнидан тайинланади. Савдо сессияси вақтида баённома юритилади. У савдолар тугаганидан кейин биржанинг бош маклери ва биржа нозири томонидан имзоланади. Савдолар тугаганидан кейин бир соат ичида минтақавий бўлинмалар масъул мутахассис ва ушбу бўлимда итирок этган биржа нозирининг ёрдамчиси томонидан имзоланган ўзларининг баённомаси нусхасини биржага жўнатади. Савдо сессияси тугаганидан кейин савдо залида битим тузган брокерлар битимни рўйхатга олиш варақасини ва олди-сотди шартномасини тўлдиришади. Савдо тизимида техник бузилишлар содир бўлганда, бош маклер савдоларни тўхтатиб туриши ва зарур ҳолларда уларни кейинги кунга кўчириши мумкин. Биржанинг минтақавий бўлими биржа Бошқарувига

www.arxiv.uz содир бўлган техник бузилиш ҳақида расмий баён қилиши мумкин. Бундай вазиятда хизмат текшируви тайинланади. Текширув натижаларига кўра айбдор шахсларга нисбатан жарима солиниши мумкин. Битимларни рўйхатга олиш ва расмийлаштириш Фонд биржасидаги битим савдо сессияси жараёнида томонларнинг оғзаки розилиги асосида рўйхатга олинган ва бош маклер томонидан қайд этилган вақтдан бошлаб у тузилган ҳисобланади. «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш қоидалрида савдолар иштирокчилари ҳаракатларининг алгоритми тасдиқланган. Улар бунга қатъий риоя этишлари лозим. Брокер томонидан (мижознинг топшириги кўра) битимниниг амалга оширилишида сотувчи брокер бирнчи бўлиб контрагентга тузилагн битим қуйидаги-ларни тақдим этади: - қимматли қоғозларнинг мавжудлиги ҳақидаги кафолатномани; - битимни тузган брокер томонидан имзоланган битимни рўйхатга олиш варақасини, бир нусхада; - битимни тузган брокер томонидан имзоланган олди-сотди шартномасини, уч нусхада (агар бў ҳол Ушбу секциясияда савдоларни ўтказиш қоидаларида кўзда тутилган бўлса). Харидор брокер тузилган битим бўйича контрагентга қуйидагиларни тақдим этади: - тузилган битим нархини тўлаш ҳақида кафолатномани; - сотувчи брокер томонидан имзоланган олди-сотди шартномасига имзо чекади, уч нусхада. Агарда томонлардан бирортаси битимни расмийлаштиришдан бош тортса, унинг ҳаракати биржа савдолари қоидаларини бузганлик сифатида баҳоланади. Биржа битими тузилганидан ва олди-сотди шартномаси имзоланганидан кейин брокер мижозга белгиланган шаклдаги ҳисоботни тақдим этади. Савдо сессияси якунланганидан сўнг рўйхатга олиш ва битимларни расмийлаштириш хизмати (минтақавий бўлинмаларда масъул

www.arxiv.uz мутахассис) томонидан икки соат ичида савдо сессияси асосида савдолар якунлари тўғрисида тезкор маълумотлар тайёрланади ва булар биржа Бошқарувининг Раиси ҳамда бош маклер томонидан имзоланади. Бундан ташқари, бир соат мобайнида битимларни тузган брокерлар имзоси ва биржанинг масъул мутахассисларнинг визалари қўйилган битимларни рўйхатга олиш варақалари ҳамда олди-сотди шартномалари расмийлаштирилади. Шартномага тўртбурчакли муҳр (штамп) ва рақам, бош маклернинг имзоси қўйилади. шундан сўнг шартнома рўйхатга олинган ҳисобланади. Бунда биржанинг ҳисобга олиш рўйхатига тегишли ёзувлар киритилади. Шартнома уч нусхада расмийлаштирилади: брокер- контрагентларга биттадан берилади, бир нусхаси эса, биржада қолади. Биржада битим тузган томонлар унга воситачилик йиғимини тўлайди. Йиғим брокерлик идораси ва мижоз ўртасидаги келишувларга кўра улардан бири томонидан 5 кун ичида тўланади. Бироқ тўлов муддати бузилган ҳолларда барча эътирозлар биржа томонидан брокерлик идорасига билдиради. Брокерлик идораси «Тошкент» РФБнинг қимматли қоғозлари билан битимларни амалга ошириш бўйича хизматлар кўрсатиш шартномасига мувофиқ тўловнинг таъминланишига жавобгар ҳисобланади. Корпоратив қимматли қоғозлар бозори секциясидаги савдолар 2000 йилнинг II -чорагидан бошлаб «Тошкент» РФБда биржа томонидан махсус тасдиқланган қоидаларга мувофиқ, қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи орган билан келишилган ҳолда қимматли қоғозлар билан фақат иккиламчи бозорда савдо-сотиқ қилиш учун мўлжалланган корпоратив қимматли қоғозлар секцияси фаолият кўрсатмоқда. Мазкур секцияда листинга киритилган, листинга киритилиши арафасида турган ва листинг г а киритилмаган корхоналарнинг акциялари билан савдо қилинади. Бу секцияда савдолар автоматик тарзда котировкалаш билан узулуксиз қўшалоқ кимошди савдоси технологияси бўйича (бунда таққослаш ва контрагентларни танлашнинг автоматик тизими амалга оширилади) ҳамда акцептли битимлар технологияси бўйича ўтказилиши мумкин (битимни автоматик тарзда

www.arxiv.uz тузилиши тизимига қўшимча бўлиб, у контрагентларни танлаш ва таққослашни қўл билан амалга ошириш тизимини назарда тутади). Битимни тузиш технологиясини танлаш брокерлар томонидан талабномаларнинг берилиши усулига боғлиқ ва уларнинг х оҳишларига кўра амалга оширилади. Талабномалар брокерлар томонидан савдолар тизимига савдо сессияси бошланган вақтдан бошлаб киритилади ва савдолар жараёнида то уларнинг якунланишига қадар давом этади. Тизимга талабномаларнинг киритилиши шундан далолат берадики, уни берган савдолар иштирокчиси талабномада кўрсатилган нарх ва ундан юқори нарх бўйича битим тузишга рози. Худи шундай харид қилиш учун талабномаларнинг тизимга киритилиши уни берган савдолар иштирокчиси талабномада кўрсатилган нарх ва ундан юқори нарх бўйича харид қилиш учун битимларни тузишга розилигидан далолат беради. Барча киритилган талабномалар «Талабномалар китоби»га келиб тушади, бунда ижро этилмаган талабномалар брокерларнинг терминалларида акс эттирилади. Талабномаларни «Талабномалар китоби»га киритиш учун уларнинг брокерлар томонидан расмийлаштирилиши «қаътий котировкалар» кўринишида амалга ошади. Улар бир томонлама ва икки томонлама бўлиши мумкин. Уларнинг ҳар қайсиси савдолар тизими иштирокчисиснинг номидан эълон қилинади, бунда брокер худи брокерлик идорасининг ўзи каби котировкаларнинг савдолар тизимида белгиланган қоидаларга мос келиши учун жавобгардир. Бир томонлама «қаътий котировкалар» кўринишидаги талабномалар савдо сессияси давомида савдоларда бевосита иштирок этувчи барча брокерлар томонидан ўз номидан ва ўз ҳисобидан, шунингдек, мижознинг топшириғига кўра ва унинг ҳисобидан берилиши мумкин. Икки томонлама «қаътий котировкалар» кўринишидаги талабномалар турли мижозлардан бир эмитентнинг муайян қимматли қоғозларини харид қилиш ва сотиш учун талабномага эга бўлган брокерлар томонидан берилиши мумкин.

www.arxiv.uz Брокерлардан келиб тушган барча талабномалар «талабномларни узлуксиз таққослаш» усули билан қайта ишланади ва кетма-кет автоматик тарзда қарши талабномалрнинг бор-йўқлиги текширилади. Борди-ю қарши талабномалар мавжуд бўлса, кўрсатилган талабномаларни берган брокерларнинг қўшимча розилиги талаб этилмаган ҳолда битим тузилади. Битим берилган қарши талабнома ва ижроси қаноатлантирилмаган талабномлар навбатида биринчи ўринда турганлар ўртасида тузилади. Навбат талабноманинг рахи ва у берилган вақтга қараб белгиланади. Биитмни тузишда берилган талабномада кўрсатилган қимматли қоғозларнинг сони унинг ҳажмига камаяди ва бу то битим ижро этилгунга қадар ёки бирорта ҳам қарши талабнома қолмагунча такрорланаверади. Савдолар тизимида «акцептли битимлар»ни ўтказиш мумкин. Унда, масалан, харидор брокер айнан бир хил кўрсаткичли қарши талабномани бериш йўли билан талабномаларни сотувга қўйган исталган сотувчи брокер билан битим тузиши мумкин. ҳар бир талабномани қабул қилишда савдолар тизими унинг киритилиши вақтини автоматик тарзда қайд этади ва унга идентификация рақамини беради. Савдолар тизимига талабномларни бериш брокернинг битимни талабномада кўрсатилган шартларда бажаришга сўзсиз розилигини (оферт) англатади. Савдолар тизимига талабномалрни узлуксиз таққослаш («автоматик котировка») усули бўйича битимларни автоматик тарзда тузиш билан киритилган сотиш (харид қилиш) учун талбнома ҳам барча брокерларга юборилган оферт ҳисобланади. Савдолар тизимига харидор брокер томонидан биитмларнинг акцептли тузилиши («акцептли битимлар») билан киритилган харид қилиш учун талабнома харидор брокерни намоён қилувчи танлаб олинган контрагент учун оферт ҳисобланади. Барча талабномалр уларга савдолар тизимида идентификация рақами берилган вақтдан бошлаб брокерларни савдоларнинг бошқа иштирокчилари олдидаги мажбуриятлари билан боғлаб туради. Битимни тузиш учун талабномада қуйидагилар кўрсатилиши лозим:

www.arxiv.uz - битимнинг йўналиши (харид қилиш учун ёки сотиш учун); - қимматли қоғознинг коди; - лотларда ифодаланган қимматли қоғозлар миқдори; - бир қимматли қоғознинг нархи (сумда). Бундан ташқари, брокерлик идорасининг коди ҳам кўрсатилиши мумкин. Талабномалар брокерлар томонидан савдо залидаги иш жойларидан ёки узоқда жойлашган иш жойларидан берилади. Савдолар тизимида навбатда турган талабномалар брокер томонидан савдолар тизимига тегишли фармойишни киритиш йўли билан олиб ташланиши ёки ўзгартирилиши мумкин. Брокер томонидан талабнома кўрсаткичларининг ўзгартирилиши дастлабки талабномани олиб ташлаш ва янгисини бериш сифатида кўриб чиқилади ҳамда унинг берилиш вақти бўйича навбатнинг охирига сурилишига олиб келади. Талабномани ижро учун қабул қилиш шартлари Талабномалар икки хил вариант бўйича қабул қилинади. 1 –вариант қимматли қоғозлар ва пул маблағларини депонентламасдан. Ушбу вариантда қимматли қоғозларни сотиш учун талабнома савдолар тизими томонидан ижро учун брокер талабномани сотувга қўйишида депонентланган қимматли қоғозлар мавжудлиги текширилмасдан қабул қилинади. Биржа аъзоси қўйиладиган акцияларнинг миқдори учун жавобгарликка эга. Савдога қўйиладиган акцияларни у савдолар учун биржага хизмат кўрсатувчи депозитарийда муҳосара қилиши шарт. Брокердан қимматли қоғозларни харид қиучун талабнома савдолар тизими томонидан ижро учун брокернинг пул маблағларини депонентлаш талаб этилмаган ҳолларда қабул қилинади ва биржа аъзоси амалдаги қонунчиликка мувофиқ сотиб олинадиган акциялар нархини тўлаш учун тўлиқ жавогарликка эга. Брокердан қимматли қоғозларни сотиш учун талабнома тушганда савдоларга қўйиладиган акциялар депозитарийда депонентланган қимматли

www.arxiv.uz қоғозлар билан таққосланмайди ва талабнома савдо тизими томонидан қабул қилинади. Брокердан қимматли қоғозларни харид қилиш учун талабнома тушганда пул мавқеининг аҳамияти текширилмайди ва талабнома савдо тизими томонидан қабул қилинади. 2 -варинат - қимматли қоғозлар ва пул маблағларини депонентлаш орқали. Мазкур вариантда қимматли қоғозларни сотиш учун талабнома савдо тизими томонидан, агар унинг кўлами брокернинг қимматли қоғозлар бўйича мавқеидан катта бўлмаган ҳолларда ижро учун қабул қилинади. қимматли қоғозларни харид қилиш учун талабнома савдо тизими томонидан, агар у бўйича олдиндан тўланадиган маблағларнинг миқдори харидор брокернинг пул мавқеидан катта бўлмаган ҳолларда ижро учун қабул қилинади. Олдиндан тўланадиган маблағларнинг миқдори амалга ошрилган олдиндан тўлашнинг белгиланган фоизи ва савдоларга қўйиладиган талабноманинг суммасидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Олдиндан тўлаш фоизи биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланади ва брокерлик идораларига меъёрнинг амалга киритилишига 5 кун қолганда етказилади. Бунда савдога қўйиладиган талабноманинг суммаси бир қимматли қоғозларнинг харид нархи ва ушбу мавқе бўйича харидор брокер томонидан таклиф этилган қимматли қоғозлар миқдоридан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Брокердан қимматли қоғозларни сотиш учун талабнома келиб тушганда, савдолар тизимида ушбу талабнома кўрсатилган қимматли қоғозлар бўйича мавқенинг аҳамияти берилган талабномани тўлиқ қондириш учун зарур бўлган қимматли қоғозлар миқдорига автоматик тарзда камаяди. Агар олинган натижа салбий бўлса, у ҳолда мазкур талабнома савдолар тизимида ижро учун қабул қилинмайди. Брокердан қимматли қоғозларни харид қилиш учун талабнома келиб тушганда, савдолар тизимидамавқеининг пул қиймати берилган талабномани қондириш учун зарур бўлган битимни қоплашнинг белгиланган фоизи ҳисоб-китоби бўйича пул маблағлари суммасига автоматик тарзда камаяди. Агар олинган натижа салбий бўлса, у

www.arxiv.uz ҳолда мазкур талабнома ижро учун қабул қилинмади. Берилган талабномани қондириш учун зарур бўлган пул маблағлари суммасини аниқалш учун талабномада кўрсатилган қимматли қоғозларнинг нархи ва миқдори, шунингдек, ушбу қимматли қоғоз бўйича олдиндан тўлаш миқдоридан фойдаланилади. Талабномаларни қондириш Мазкур савдо кунининг савдо сессяиси жараёнида брокер томонидан ушбу савдо сессяиси ва аввалги сессиялар давомида берилган талабномалар иштирок этади. Талабномани қондириш унинг нарх-наво шартлари қарама- қарши йўналишдаги талабномаларнинг нарх-наво шартлари билан туташган ҳолларида амалга оширлади. Нарх-наво шартларининг туташуви қуйидаги ҳоллар учун аҳамиятга эга: - харид қилиш учун берилган талабнома бурилган талабномада кўрсатилган нархдан юқори бўлмаган нархда сотиш учун талабномада мавжуд бўлса; - сотиш учун берилган талабнома берилган талабномада кўрсатилган нархдан паст нархда харид қилиш учун талабномада мавжуд бўлса. Талабномалар қуйидаги қоидаларга мувофиқ қондирлади: - битим талабнома нархи бўйича ва «Талабномалар китоби»да мавжуд бўлган брокерлик идорасининг рақами кўрсатилган ҳолда амалга оширилади.; - талабноманинг ҳажми (қимматли қоғозлар миқдори ва пул маблағларининг суммаси) унинг устуворлигига таъсир кўрсатмайди. Агар талабнома қондирилмаса ёки тўлиқсиз қондирилса, у ҳолда Ушбу талабнома (бажарилмаган қисми миқдорида) талабномада кўрсатилган нарх билан «қондирилмаган талабномалар» навбатига қўйилади, чунончи: - харид қилиш учун қондирилмаган талабномалар навбатида дастлабки ўринларда катта нархлардаги талабномалар туради; - сотиш учун қондирилмаган талабномалар навбатида дастлабки ўринларда кичик нархлардаги талабномалр туради;

www.arxiv.uz - тенг нархлардаги қондирилмаган талабномалар ичида навбатда дастлабки ўринларда вақт бўйича олдин берилган талабномалар туради. Брокер савдоларни тўхтатиб қўйиши ёки улардаги ўз иштирокини муддатидан олдин тугатиши мумкин, бунда у илгари киритилган талабномларни олиб ташлаши ёки уларни жорий савдоларнинг охиригача қолдириши мумкин. Брокерлар савдолар тизимида навбатда турган барча талабномалар тўғрисидаги (нархлар ва ҳар бир нарх бўйича талабномаларнинг умумий ҳажми тўғрисида) ахборотни олиши мумкин. Мазкур ахборот аниқ вақт мобайнида янгиланиб туради. Брокер томонидан қимматли қоғозлар билан битимлар тузиш вақти бўлиб унинг савдолар тизимида тегишли рақам остида қайд этилиш ва рўйхатга олиниш вақти саналади. ҳар бир битим бўйича қимматли қоғозлар нархлари ва миқдори ҳақидаги ахборот биржа томонидан брокерларга битим тузилгандан кейин бир дақиқадан кечиктирилган муддатда етказилади. Барча талабномалар учун нарх қадами белгиланади, яъни, бу қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун талабномаларда кўрсатилган нархлар ўртисидаги энг кам миқдорда содир бўлиши мумикн бўлган фарқдир. Нарх қадамининг миқдори бир сўмга тенг (баравар) қилиб белгиланади. Савдо жараёнида андоза лотдан фойдаланилади, яъни – бу бир талабномадаги қимматли қоғозларнинг энг кам жоиз миқдоридир. Одатда, андоза лот сифатида 1 (битта) қимматли қоғоз қабул қилинади. Свадолар тизимида савдо сессяиси тугаши билан олиб ташланмаган, қондирлмаган талабномалар сақлаб қолинади. Савдолар якунланганидан сўнг савдолар тизимида битимлар реестридан кўчирма шаклланиб, у маклер томонидан имзоланади ва брокерга топширилади. Унда савдолар мобайнида брокер томонидан тузилган барча битимлар акс эттирилади. Қимматли қоғозлар билан биржа савдоси муайян қоидаларга асосланган ҳолда амалга оширилади. Бу қоидалар қуйидагилардан иборат: Биржада қимматли қоғозлар билан олди-сотдини фақат воситачилар бажаради. Уларга жисмоний шахслар ёки банкнинг юридик шахслари,

www.arxiv.uz инвестиция копманиялари, брокерлик фирмалари киради. Уларнинг ваколати билан воситачилар (брокерлар, дилерлар) фаолият кўрсатади ва қимматли қоғозларни мижозлардан сотиб олади ёки ўзининг ҳисобидан кейинчалик сотув учун харид қилади. Фонд биржасига қимматли қоғозлар олиб келинмайди. Унинг мавжудлиги, сони ва сифатини сотувчининг қўлидаги ҳужжат-сертификат тасдиқлайди. Фонд биржасида қимматли қоғозлар исталган миқдорда сотилмайди. Савдо бу ерда лот (туп) лар, яъни биржадаги бир контракт ёки миқдор ва сифат жиҳатдан стандарт тупи бўйича амалга оширилади. Ўисқаси, фонд биржаси бу улгуржи савдо шаклидир. Фонд биржасида фақатгина котировка рўйхати (Вараг)да қилинган қимматли қоғозларгина сотилади. Ўимматли қоғозларни мазкур рўйхатга киритиш, яъни биржага қўйиш листинг деб айтилади. Баҳо фонд биржасида очиқдан очиқ ўрнатилади. Улар тўғрисидаги ахборот заллардаги таблоларда эълон қилиб турилади. Биржа операцияларининг қатнашчилари учун шароит бир хил бўлиб, улар биржада қабул қилинган тўғрилик ва уюшқоқлик қоидасига буйсунади. Шундай қилиб, биржада уч томон қатнашади, бир томонда биржада ўзининг қимматли қоғозлар билан савдо қилишга вақти йўқ ёки умуман бу иш билаш шуғулланиш истаги бўлмаганлар, яъни эмитент ва тадбиркорлар, иккинчи томондан эса муайян ҳақ эвазига шу қимматли қоғозларни сотишни ўз зиммасига олувчи брокерлар. Ва ниҳоят, қимматли қоғозларга муҳтож компаниялар ва хусусий шахслар. Ҳар учала томоннинг манфаатини бирлаштирувчи жой бу фонд биржасидир. Бундай олиб қарасак, биржа қимматли қоғозларни сотмайди ҳам, сотиб олмайди ҳам. Фақат улгуржи савдо қоида тартибларни ишлаб чиқади, савдо- сотиқ учун шароит яратиб беради. Шу нуқтаи назардан, биржа бу энг аввало савдо зали. У ерда брокерлар қимматли қоғозларнинг олди-сотдиси бўйича буюртмаларни бажаради. Биржада ўзининг брокерларига эга бўлиш учун

www.arxiv.uz инвестиция институтлари биржада аъзолик ҳуқуқини берувчи “ўрин”ни сотиб олишлари лозим. Шундагина брокерлар қимматли қоғозлар бўйича барча операцияларни бажариш имкониятига эга бўладилар. “Ўрин” бу эгаси учун товар ҳисобланади, эгаси уни сотиши ҳам мумкин. Лекин шундан сўнг биржада ишлаш ҳуқуқини йўқотади. Биржа олди- сотдисида инвестор ташаббускор бўлиб ҳисобланади. У брокер компаниясига (телефон орқали ёки бевосита ушрашувда) ўзининг буюртмаси ва шартларини баён қилади. Бу ерда асосан учта шарт тўғрисида сўз юритилади: 1. қимматли қоғозларнинг баҳоси. 2. қимматли қоғознинг сони. 3. буюртманинг бажарилиш муддати. Мижозларнинг топшириғи (буюртмаси) шартнома кўринишида расмийлаштирилади. Унда брокерлик ҳақи ҳам кўрсатилган бўлади. Шундан сўнг брокерлик фирмасининг вақили шартномани бевосита буюртмани бажарувчи брокерга топширади. Буюртма бажарилиши биланоқ олди-сотди операцияси биржада қайд қилинади ва мижозга бу ҳақда ҳисоб счетини тақдим этиш тўғрисидаги маълумотномани юборади. Биржа савдосини ўтказишда маркет-мейкерлар алоҳида роль ўйнайди. Маркет-мейкерлар ёки расмий дилерлар биржада листинг корхоналарининг қимматли қоғозлари билан операцияларни ўз маблағлари ҳисобидан ҳам, шунингдек, қарз маблалар ҳисобидан ҳам амалга оширади. Бу маблағларни тасдиқлаш учун расмий дилерлар пул маблағларини биржага хизмат кўрсатувчи клиринг ташкилотларда депонентлайди. Олдиндан ёки савдолар жараёнида ҳар бир маркет-мейкер маълумотларни электрон савдо тизимига киритиш йўли билан қимматли қоғозлар харид қилиш ёки сотишнинг латвий боланғич нархини расман эълон қилади. Маркет-мейкерга қимматли қоғоз харид қилиш ёки сотиш истагида мурожаат қилган шахслар билан битимларни тузиш олдиндан эълон қилган нархлар ва миқдорга мувофиқ амалга оширилади. Маркет-мейкерларнинг “Тошкент” РФБ даги фаолияти 1998 йил 8 мартда тасдиқланган Расмий дилерлар (маркет-мейкерлар)

www.arxiv.uz ларнинг мақоми тўғрисидаги махсус низоми билан тартибга солинади. Биржанинг минтақавий бўлимида фаолият кўрсатаётган брокерлар масъул мутахассисга улар қайси мавқеи бўйича битимни амалга ошришни истаётганлигини билдиради. Масъул мутахассис бундай талабномани олгандан кейин савдолар вақтида бош маклерга савдо залига тегишли мавқеиларни кўрсатган ҳамда сўровнома юборади. Сўровномани олган бош маклер савдо залидаги ва биржанинг минтақавий бўлинмалардаги барча брокерлик идораларига кўрсатилган мавқндар бўйича таклифлар тўғрисида сўровнома юборади. Ижобий жавоб олгандан сўнг у сўралган мавқеларга ўтади ва кимошди савдоси ўтказилади. Савдо сессияси вақтида баённома юритилади. У савдолар тугагандан сўнг биржанинг бош маклери ва биржа нозири томонидан имзоланади. Савдолар тугагандан кейин бир соат вақт ичида минтақавий бўлинмалар махсус мутахассис ва ушбу бўлимда иштирок этаётган биржа нозирининг ёрдамчиси томонидан имзоланган ўзларининг баённомаси нусхаси биржага жўнатади. Савдо тугагандан сўнг брокерлар олди-сотди шартномасини тўлдиришади. Сўнгра биржада битимлар рўйхатга олинади ва расмийлаштирилади. 2000 йилнинг иккинчи чорагидан бошлаб “Тошкент” РФБ да биржа томонидан махсус тасдиқланган қоидаларга мувофиқ, қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи орган билан келишилган ҳолда қимматли қоғозлар фақат иккиламчи бозорда савдо-сотиқ қилиш учун мўлжалланган корпоратив қимматли қоғозлар секцияси фаолият кўрсата бошлади. Мазкур секцияда листингга киритилган, киритилиши арафасида турган ва листингга киритилмаган корхоналарнинг акциялари билан савдо қилинади. Бу секцияда савдолар автоматик тарзда котировкалаш билан узлуксиз қўшалоқ кимошди савдоси технологияси бўйича ўтказилади. Бунда талабномалар ўрганилди, ижара учун қабул қилинади ва қондирилади.

www.arxiv.uz Биржа брокерлари ва мижозларининг ўзаро муносабатлари. Буйруқлар турлари Биржа брокерларининг харидор мижозлар ёки қимматли қоғозлар сотувчилари биалн ўзаро муносабатлари ҳам узоқ вақтли, ҳам қисқа муддатли хусусиятга эга. Дастлабки ҳолатда бу муносабатлар брокерлик хизматлари кўрсатиш учун шартномлар билан, иккинчи вазиятда эса, топшириқ шартномаси билан расмийлаштирилади. Шуни назарда тутиш лозимки, биржа брокерлари нафақат мижозларнинг талабномалари бўйича битимларни автоматик тарзда тузишади, балки, айрим маънода, улар учун маслаҳатчи, қимматли қоғозлар номинал эгаси, шунингдек, уларнинг ишончли бошқарувчиси ҳам ҳисобланади. Шартномаларни тузиш жараёнида брокерлар қатор расмиятчиликларга риоя этиши, шунингдек, мижозларни содир бўлиши мумкин бўлган хатарлардан огоҳлантириши, уларга ўз операцияларининг моҳиятини, бирда савдолари қоидаларининг зарур ҳолатларини, хусусан, битимларининг бажарилмаганлиги учун жавобгарлик, тўловлар тартиби ва йўналиши, уларни амалга ошириш муддатлари, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун буйруқларнинг турлари ҳамда моҳияти билан боғлиқ тушунарли бўлмаган мавқеларини аниқлаши ва тушунтириши лозим. Мижоз ва брокер ўртасида техник шарт-шароитлар келишувнинг баённомаси имзоланиши билан бошланади. Унда томонлар бир-бирининг телефон, факс, электрон почта ва шу каби маълумотлар билан алмашишадилар. ўзаро ҳамкорлик учун масъул бўлган ишончли шахсларни таъминлайди, маслаҳатлар ва ҳисоботларнинг даврийлигини белгилайди. Биржа савдоларида қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун топшириқ шартномаларини тузишда биржа савдоларининг қоидаларида назарда тутилган бўлиб, андозалаштирилган хусусиятга эга бўлган буйруқлар ва топшириқлар муҳим ўрин тутади. Бозор буйруғи – бу муайян қимматли қоғозлар энг фойдали жорий нарх бўйича харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни қимматбаҳо қоғозлар энг

www.arxiv.uz паст нархда харид қилиш ёки уларни ушбу буйруқни олиш вақтидаги энг юқори нархда сотиш учун буйруқ. Лимитли буйруқ – бу қимматбаҳо қоғозлар махсус келишилган нархда ёки энг фойдали шартларда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни ушбу буйруқда сотишнинг энг кам нархи ёки харид қилишнинг энг юқори нархи келишилади. Агар лимитга эришилмаса брокер томонидан буйруқ бажарилмаслиги керак. Сотиш учун берилган лимитли буйруқда келишилган нарх доимо жорий сотиш нархидан юқори бўлади (аксинча, харид қилиш учун берилган лимитли буйруқда бу нарх доимо жорий сотиш нархидан паст бўлади). Масалан, мижоз брокерга “Тошкент гўшт” акциядорлик жамияти акцияларининг ҳар бири 100,5 сўмда сотилаётган вақтда уларни 100 сўмдан сотиб олиш учун буйруқ беради. Агар нархлар 100 сўмгача ва ундан пастга тушса, брокер буйруқни амалга оширади. Агар нархлар ушбу даражагача етмаса, (масалан, фақат 100,1 сўмгача тушса), брокер ҳеч қанақа ҳаракатни амалга ошириши мумкин эмас. Лимитли буйруқнинг қисман бажарилишига ҳам йўл қўйилади, яъни агар мижоз томонидан 500 та акцияни уларнинг ҳар бирини 100 сўмдан сотиш учун буйруқ берилса, бироқ харидор фақат 200 та акцияга топилса, брокер 200 та акцияни сотади. Стоп – буйруқ (буферли буйруқ) – брокерга қимматбаҳо қоғоз нархлар буйруқда айтилган даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Бу шуни англатадики “буфер нархи”га эришиш биланоқ буйруқ автоматик тарзда бозор буйруғига айланади. Масалан мижоз ўз брокерига муайян акциядорлик жамиятининг 200 та акциясини сотиб олиш учун буфер нархини 800 сўм қилиб белгиланган ҳолда буйруқ беради. Нархлар 800 сўмга етгандан сўнг, сотув учун кейинги таклиф бўйича битим амалга оишрилади, ушбу таклиф бўйича нарх 800 сўмдан юқори ёки паст бўлиши мумкин. Буфер лимитли буйруқ брокерга қимматбаҳо қоғоз нархлар буйруқда айтилган даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Яъни “буфер нархи”га эришиш биланоқ буйруқ автоматик тарда (боор буйруғига эмас) лимитли буйруққа айланади. Масалан, 100 та 500 дан “Тошкент гўшт”

www.arxiv.uz 480,5 сўмдан буфер нархига эришилганда “Тошкент гўшт”нинг 100 та акцияси сотилади, лекин бир акциянинг нархи 480,5 сўмдан кам бўлмаслиги керак. Акс ҳолда буйруқ бажарилиши мумкин эмас. Буйруқларга бир қанча қўшимчалар ҳам берилиши мумкин: “Бутунлай ёки ҳеч қачон” – бу буйруқ зудлик билан тўлиғича бажарилишини ёки бекор қилинишини англатади. “Ижро этилсин ёки бекор қилинсин” – бу шуни англатадики, бундай гап киритилганда буйруқ бажарилиши, ижро этилмаган қисми эса бекор қилиниши мумкин. “Очилиш вақтида” (ёки “ёпилиш вақтида”) – бу буйруқ биржа очилганидан кейин (ёки ёпилиши олдидан) биринчилар қаторида ижро этилиши лозимлигини билиради. “Нарх пасайтирилмасин” (ёки “нарх кўтарилмасин”) бу қимматли қоғозлар майдаланган ҳолларда ёки бошқа кутилмаган вазиятлар содир бўлганда буйруқда кўрсатилган нарх ҳеч қачон тузатилиши мумкин эмаслигини англатади. Буйруқлар, шунингдек қуйидагиларга бўлиниши мумкин: Кунлик буйруқ – мижоз уни бекор қилмаганга қадар ёки бажарилмагунча амал қилади. “Ўз зиммамга олмайман” буйруғи шуни англатадики, брокер мижознинг қимматли қоғозлари билан битим тузиш имконияти бой берганлиги учун жавобгарликни ўз зиммасига олмайди. Бу буйруқ брокерга мижоз томонидан белгиланадиган лимит доирасида нархни ва буйруқни бажаришнинг вақтини белгилаш бўйича ўз фикрларидан фойдаланиш имконини беради. Кўламли буйруқ – мижознинг брокерга бир вақтнинг ўзида турли шартлардаги бир неча лимитланган буйруқларни қаторисига бажариш буйруғини англатади. Буйруқнинг мақсади қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишнинг энг қулай “ўртача” нархига эришишдан иборат. Муқобил буйруқ – бир турдаги қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш топшириғини англатади. Буйруқ мижоз томонидан кўрсатилган

www.arxiv.uz номларнинг бири бўйича бажарилиши биланоқ бошқа буюртмалар автоматик тарзда олиб ташланади. Ўтказма буйруқ – бир турдаги қимматли қоғозларни сотишдан тушган тушумлардан бошқа қимматли қоғозларни харид қилишда фойдаланишни назарда тутади. “Ҳаммаси ёки ҳес нарса” буйруғи – мижознинг қимматли қоғозлар туркумини бутунлай сотиш ёки харид қилиш топшириғини англатади. Агар брокер махкур шартномани бажара олмаса, буйруқ бекор қилинади. Бўлиб ўтган савдоларнинг натижаларига кўра брокер томонидан мижознинг буйруғи бажарилмаган ҳолларда брокер унга бажарилмаганлик сабаблари ҳақида хабар қилади. Бунда у талабномаларни савдоларга қўйиш қимматли қоғозлар ва пул маблағларини олдиндан мусоҳара қилиш операциялари бўйича бажарган ишлари учун мижоздан ушбу операцияларга қилинган харажатларнинг қопланишини сўраш ҳуқуқига эга. Амалмиётда аксарият ҳолларда брокернинг мижозлари билан битим тузмасдан кўрсатган хизматларига ҳақ тўланмайди. Агар брокер битимни амалга оширса, у мижозга ҳисобот бериши керак. Унда аввал тузилган топшириқ шартномасининг бажарилганлигини билдирган ҳолда, брокер мижозга қатор ҳаракатлар ва тўловларни, шу жумладан, биржага ҳамда брокернинг воситачилик ҳақини, депозитарийга хизмат ҳақини ва шу каби тўловларнинг амалга оширилишини таклиф қилади. Топшириқ шартномасининг бажарилиши жараёнида брокерлар ва уларнинг мижозлари ўртасида юзага келган баҳслар, буйруқларга аниқ риоя этиш масалалари умумий белгиланган биржанинг Низолар бўйича комиссияси томонидан ёки хўжалик суди органларида кўриб чиқилиши мумкин 3. БИРЖАДА БАХСЛАРНИ ХАЛ ЭТИШ ТАРТИБИ. БИРЖА ЖАЗО ЧОРАЛАРИ

www.arxiv.uz Савдоларни ўтказиш, битимларни ижро этиш, шунингдек, брокерлар ва мижозлар, брокерлар ҳамда биржа ўртасидаги ўзаро муносабатлар жараёнида юзага келадиган баҳсли масалаларни бартараф қилиш мақсадида фонд биржаларида Нозолар бўйича комиссия тузилади. Комиссияга умумий ташкилий-услубий раҳбарлик қилиш биржа Бошқарувининг раиси томонидан амалга оширилади. Комиссия уч кишидан иборат бўлиб, улар биржа бошқаруви томонидан унинг ходилари ичидан тайинланади. Биржанинг олий юридик маълумотга эга ва камида беш йил юридик иш стажига эга бўлган ходим комиссияга раис этиб тайинланиши мумкин. Комиссия ҳимоя учун ёки мулкий ҳуқуқларнинг тикланиши учун мурожаат қилган манфаатдор шахсларнинг аризалари бўйича тортишувларни кўриб чиқади, биржа савдолари иштирокчиларининг ҳимояланиши ва қонуний ҳуқуқларнинг таъминланишига, шартномавий мажбуриятларнинг бажарилиши чоғида улар томонидан қонунчиликка риоя этишга кўмаклашади. Комиссия биржа савдоларини тайёрлаш ва ўтказиш жараёнида шунингдек, биржа шартномаларининг тузилиши ҳамда бажарилиши давомида содир бўладиган баҳсларни ҳал қилади. Комиссиянинг асосий вазифалари низомда кўрсатилган ва у қуйидагилардан иборат: савдоларни тайёрлаш ва ўтказиш жараёнида брокерлар ўртасида, шунингдек, брокерлар ва биржа хизматлари ўртасида юзага келадиган баҳсларни кўриб чиқиш; брокерлар томонидан биржа шартномаларининг имзоланишидаги низоли вазиятларни ҳал этиш: биржада тузилган биржа шартномалари бўйича юзага келадиган баҳсларни биржада амал қиладиган қоидаларга асосан кўриб чиқиш: биржа аъзолари томонидан таъсис ҳужжатлари, биржа аъзолари тўғрисидаги низом, биржанинг бошқа ички низом ва қоидаларига риоя этилиши масалалари бўйича низоли вазиятларни криб чиқиш:

www.arxiv.uz биржа аъзоларининг уларнинг ҳуқуқлари камситилмаганлиги ва биржа савдоларини барча иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлиги; тамойилнинг бузилиши тўғрисидаги аризаларни кўриб чиқиши; шартнома мажбуриятларининг бузилганлиги билан боғлиқ масалаларни кўриб чиқиш; биржанинг ички келишувларини тузиш ва бажариш билан боғлиқ бўлган масалаларни ўз ваколати даражасида кўриб чиқиш. Комиссия биржа баҳсларини ҳал қилишда биржа савдолари қоидалари ва шартнома мажбуриятлари бузувчиларига нисбатан айбдорлик даражасини ҳамда қонунчилик ва биржа қоидаларида кўзда тутилган жазо турларини белгилайди. Ўз ҳуқуқларини бузилган деб ҳисобловчи шахс комиссияга ариза беради ва асосланган ҳужжатлар илова қилади. Комиссия ҳолисона бундай аризаларни кўриб чиқади. Комиссия мижознинг тижорат манфаатлари, биржа бошқарув органининг қарорини бузганлик, биржа томонидан кўрсатилган хизматлар учун ўз вақтида ҳақ тўламаганлиги аъзолик бадалларини тўлашни кечиктирганлик, брокерлик жойидан бир йил давомида савдо операцияларни амалга ошришда фойдаланмаганлик учун брокерларга нисбатан ва брокерлик идораларига нисбатан жазолар қўллаб, уларни савдолардан вақтинча четлаштиш, жарималар солиш, қайта аттестацияга жўнатиш, биржа аъзолари сафидан ўчириш мумкин. Биржа аъзоларининг сафидан чиқариш Бошқарувнинг тавсиясига кўра кузатувчи кенгаш томонидан амалга оширилади. Биржа брокерларининг харидор мижозлар ёки қимматли қоғозлар сотувчилари билан ўзаро муносабатлари ҳам узоқ вақтли, ҳам қисқа муддатли хусусиятга эга. Дастлабки ҳолатда бу муносабатлар брокерлик хизматлари кўрсатиши учун шартномалар билан, иккинчи вазиятда эса топшириқ шартномаси билан расмийлаштирилади. Шуни назарда тутиш лозимки, биржа брокерлари нафақат мижозларнинг талабномалри бўйича

www.arxiv.uz битимларни автоматик тарзда тузишади, балки, айрим маънода улар учун маслаҳатчи, қимматли қоғозларининг номинал эгаси, шунингдек, уларнинг ишончли бошқарувчиси ҳам ҳисобланади. Шартномаларни тузиш жараёнида брокерлар мазкур дарсликнинг 23- бобида ёритилган қатор расмиятчиликларга риоя этиши, шунингдек, мижозларни содир бўлиши мумкин бўлган хатарлардан огоҳлантириши, уларга ўз операцияларининг моҳиятини, биржа савдолари қоидаларининг зарур ҳолатларини, хусусан, битимнинг бажарилмаганлиги учун жавобгарлик, тўловлар тартиби ва йўналиши, уларни амалга ошириш муддатлари, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун буйруқларнинг турлари ҳамда моҳияти билан боғлиқ вазиятларни тушунтириши, мижозларга топшириқ шартномасининг тўлиқ тушунарли бўлмаган мавқеларини аниқлаши ва тушунтириши лозим. Мижоз ва брокер ўртасида тезник шат-шароитлар келишувининг баённомаси имзоланиши мумкин. Унда томонлар бир-бирининг телефон, факс, электрон почта ва шу кабиларнинг рақамлари билан алмашишади, таекор ўзаро ҳамкорлик учун масъул бўлган ишончли шахаларни тайинлайди, маслаҳатлар ва ҳисоботларнинг даврийлигини белгилайди. Биржа савдоларида қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотиш учун топширқ шартномасини тузишда биржа савдоларининг қоидаларида назарда тутилган бўлиб, андозалаштирилган хусусиятга эга бўлган буйруқлар ёки топширқлар муҳим ўрин тутади. Бозор буйруғи – бу муайян қимматли қоғозларни энг фойдали жорий нарх бўйича харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни қимматли қоғозларни энг паст нархда харид қилиш учун ёки уларни убу буйруқни олиш вақтидаги энг юқори нархда сотиш учун буйруқ. Лимитли буйруқ - бу қимматли қоғозларни махсус келишилган нархда ёки энг фойдали шартларда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ, яъни Ушбу буйруқда сотишнинг энг кам нархи ёки харид қилишниниг энг юқори нархи келишилади. Агар лимитга эришилмаса, брокер томонидан буйруқ бажарилмаслиги керак. Сотиш учун берилган лимитли буйруқда келишилган

www.arxiv.uz нарх доимо жорий сотиш нархидан юқори бўлдаи (аксинча, харид қилиш учун берилган лимитли буйруқда бу нарх доимо жорий сотиш нархидан паст бўлади). Масалан, мижоз брокерга «Тошкент гўшт» акциядорлик жамияти акцияларининг ҳар бири 100,5 сум нархда сотилаётган вақтда уларни 100 сумдан сотиб олиш учун буйруқ беради. Агар нархлар 100 сумгача ва ундан пастга тушса, брокер буйруқни амалга оширади. Агар нархлар ушбу даражагача етмаса (масалан, фақат 100,1 сумгача тушса), брокер ҳеч қанақа ҳаракатни амалга оширши мумкин эмас. Лимитли буйруқнинг қисман бажарилишига ҳам йўл қўйилади, яъни агар мижоз томонидан 500 та акцияни уларнинг ҳар бирини 100 сумдан сотиш учун буйруқ берилса, бироқ харидор фақат 200 та акцияга топилса, брокер 200 та акцияни сотади. Стоп-буйруқ (буферли буйруқ) – брокерга қимматли қоғозларни нархлар буйруқда айтилган даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Бу шуни англатадики, «буфер нархи»га эришиш биланоқ буйруқ автоматик тарзда бозор буйруғига айланади. Масалан, мижоз ўз брокерига муайян акциядорлик жамиятининг 200 та акциясини сотиб олиш учун буфер нархини 800 сум қилиб белгиланган ҳолда буйруқ беради. Нархлар 800 сумга етгнадан кейин, сотув учун кейинги таклиф бўйича битим амалга оширилади, ушбу таклиф бўйича нарх 800 сумдан юқори ёки паст бўлиши мумкин. Буфер лимитли буйруқ - брокерга қимматли қоғозларни нархлар буйруқда айтилган даражага етган вақтда харид қилиш ёки сотиш учун буйруқ. Яъни, «буфер нархи»га эришиш биланоқ буйруқ автоматик тарзда (бозор буйуруғига эмас) лимитли буйруққа айланади. Масалан, «100 та 500 дан «Тошкент гўшт», 480,5 дан паст бўлмаган лимитда сотилсин», деган буйруқ шуни англатадики, ҳар бир акция учун 500 сумдан буфер нархига эришилганда «Тошкент гўшт» нинг 100 та акцияси сотилдаи, лекин бир акциянинг рахи 480,5 сумдан кам бўлмаслиги керак. Акс ҳолда буйруқ бажарилиши мумкин эмас. Буйруқларга қуйидаги қўшимчалар берилиши мумкин:

www.arxiv.uz «Бутунлай ёки ҳеч қачон» - бу буйруқ зудлик билан тўлиғича бажарилишини ёки бекор қилинишини англатади. «Ижро этилсин ёки бекор қилинсин» - буш уни англатадики, бундай гап киритилганда буйруқ бажарилиши, ижро этилмаган қисми эса, бекор қилиниши мумкин. «Очилиш вақтида» (ёки «ёпилиш вақтида») – бу буйруқ биржа очилганидан кейин (ёки ёпилиши олдидан) биринчилар қаторида ижро этилиши лозимлигини билдиради. «Нарх пасайтирилмасин» (ёки «нарх кўтарилмасин») – бу қимматли қоғозлар майдаланган ҳолларда ёки бошқа кутилмаган вазиятлар содир бўлганда буйруқда кўрсатилган нарх ҳеч қачон тузатилиши мумкин эмаслигини англатади. Буйруқлар, шунингдек, яна қуйидагиларга бўлиниши мумкин: Кунлик бууйруқ - фақат мижоз томонидан кўрсатилган савдо кунида амал қилади. Барча буйруқлар бир кунлик буйруқ сифатида эътироф этилади, агар бу алоҳида айтилмаган бўлса. Очиқ буйруқ - мижоз уни бекор қилмаганга қадар ёки бажарилмагунича амал қилади. «ўз зиммамга олмайман» буйруғи шуни англатадики, брокер мижознинг қимматли қоғозлари билан битим тузиш имконияти бой берганлиги учун жавобгарликни ўз зиммасига олмайди. Бу буйруқ брокерга мижоз томонидан белгиланадиган лимит доираисда нархни ва буйруқни бажаришнинг вақтини белгилаш бўйича ўз фикрларидан фойдаланиш имконини беради. Кўламли буйуруқ - мижознинг брокерга бир вақтнинг ўзида турли шартлардаги бир неча лимитланган буйруқларни қаторисига бажариш буйруғини англатади. Буйруқнинг мақсади қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишнинг энг қулай «ўртача» нархига эришишдан иборат. Муқобил буйуруқ - мижознинг у ёки бу қимматли қоғозларни харид қилиш ёхуд сотиш топшириғини билдиради. Буйруқ мижоз томонидан

www.arxiv.uz кўрсатиган номларнинг бири бўйича бажарилиши биланоқ, бошқа буюртмалар автоматик тарзда олиб ташланади. ўтказма буйруқ - бир турдаги қимматли қоғозларни сотишдан тушган тушумлардан бошқа қимматли қоғозларни харид қилишда фойдаланишни назарда тутади. «ҳаммаси ёки ҳеч нарса» буйруғи – мижознинг қимматли қоғозлар туркумини бутунлай сотиш ёки харид қилиш топшириғини англатади. Агар брокер мазкур шартни бажара олмаса буйруқ бекор қилинади. Бўлиб ўтган савдоларнинг натижаларига кўра брокер томонидан мижознинг буйруғи бажарилмаган ҳолларда брокер унга бажарилмаганлик сабаблари ҳақида хабар қилади. Бунда у талабномаларни савдоларга қўйиш, қимматли қоғозлар ва пул маблағларини олдиндан муҳосара қилиш операциялари бўйича бажарган ишлари учун мижоздан ушбу операцияларга қилинган харажатларнинг қопланишини сўраш ҳуқуқига эга. Амалиётда аксарият кўп ҳолларда брокернинг мижозлар билан битим тузмасдан кўрсатган хизматларига ҳақ тўланмайди. Агар брокер битимни амалга оширса, у мижозга ҳисобот бериши керак. Унда аввал тузилган топшириқ шартномасининг бажарилганлигини билдирган ҳолда, брокер мижозга қатор ҳаракатлар ва тўловларни, шу жумладан, биржага ҳамда брокернинг воситачилик ҳақини, депозитарийга хизмат ҳақини ва шу каби тўловларнинг амалга оширилишини таклиф этади. Топшириқ шартномасининг бажарилиши жараёнида брокерлар ва уларнинг мижозлари ўртасида юзага келган баҳслар, буйруқларга аниқ риоя этиш масалалари умумий белгиланган тартибда биржанинг Низолар бўйича комиссияси томонидан ёки хўжалик суди органлирда кўриб чиқилиши мумкин. Баҳсларни ҳал этиш. Низолар бўйича комиссия. Савдоларни ўтказиш, битимларни ижро этиш, шунингдек, брокерлар ва мижозлар, брокерлар ҳамда биржа ўртасидаги ўзаро муносабатлар жараёнида юзага келадиган баҳсли масалаларни бартараф этиш мақсадида «Тошкент»

www.arxiv.uz РФБда Низолар бўйича комиссия тузилган. Комиссияга умумий ташкилий – услубий раҳбарлик қилиш биржа Бошқарвининг Раиси томонидан, жорий раҳбарлик эса, комиссия раиси томонидан амалаг оширлади. Комиссия уч кишидан иборат бўлиб, улар биржа бошқаруви томонидан унинг ходимлари ичидан тайинланади. Биржанинг олий юридик маълумотга ва камида беш йил юридик иш стажига эга бўлган ходими комиссиянинг раиси бўлиши мумкин. Комиссия ҳимоя учун ёки мулкий ҳуқуқларнинг тикланиши учун мурожаат қилган манфаатдор шахсларнинг аризалари бўйича тортишувларини кўриб чиқади, биржа савдолари иштирокчиларининг ҳимояланиши ва қонуний ҳуқуқларининг таъминланишига, шартномавий мажбуриятларнинг бажарилиши чоғида улар томонидан қонунчиликка риоя этилишига кўмаклашади. Комиссия биржада савдоларни тайёрлаш ва ўтакзиш жараёнида, шунингдек, биржа шартномларининг тузилиши ҳамда бажарилиши давомида содир бўлдаиган баҳсларни ҳал қилади. БРОКЕР ҲИСОБОТИ _____-сон Брокерлик идораси сизга шуни маълум қиладики, Мижознинг реквизитлари___________________________ 200___йил «____»___________даги_______-сонли топшириқ шартномасига мувофиқ «Тошкент» РФБда битим тузилади: 1. Битимни тузиш санаси___________________________ 2. Битимнинг йўналиши_____________________________ 3. Битим хили_______ҳисоб-китоблар муддати_________ 4. Битим валютаси_________________________________ 5. ҳисоб-китоблар тартиби ва шакллари_______________ 6. қимматли қоғозларни ўтказиш тартиби______________ Контрагентнинг кафолатлари______________________ 8. Эмитент________________________________________ 9. Фонд бойликларининг тури________________________ 10. Тоифа________________________________________

www.arxiv.uz 11. Номинал қиймат________________________________ 12. Устав фондидаги белгиланган фоиз________________ 13. Сони__________________________________________ 14. Битимнинг нархи_______________________________ 15. Битим суммаси_______________________________ (сўзлар билан) ТУЗИЛГАН БИТИМ НАТИЖАЛАРИГА КўРА ТўЛАНИШИ ЛОЗИМ: 1. Сумма_________________________________________ (сўзлар билан) 200___йил «___»_________________даги _____-сонли олди-сотди шартномасига мувофиқ_______________ҳисоб-китоб рақамига 2._____________миқдоридаги биржа воситачилик йиғими (сўзлар билан) ______________________________ҳисоб-китоб рақамига 3. Нақд акцияларни тайёрлаганлик учун_______________ (сўзлар билан) ______________________________ҳисоб-китоб рақамига 4. Депозитарий хизмати ҳақи _______________________ (сўзлар билан) ______________________________ҳисоб-китоб рақамига 5. 200___йил «___»______даги _______- сонли топшириқ шартномасига мувофиқ____________________миқдоридаги брокерга воситачилик ҳақи (сўзлар билан) ______________________________ҳисоб-китоб рақамига Брокер ___________ Брокернинг имзоси________ (Ф.И.О) М.Ў Низолар бўйича комиссиянинг вазифалари қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz - савдоларни тайёрлаш ва ўтказиш жараёнида брокерлар ўртасида, шунингдек, брокерлар ва биржа хизматлари ўртасида юзага келадиган баҳсларни кўриб чиқиш; - брокерлар томонидан биржа шартномаларининг имзоланишидаги низоли вазиятларни ҳал этиш; - биржада тузилган биржа шартномалари бўйича юзага келадиган баҳсларни биржада амал қилаётган қоидаларга асосан кўриб чиқиш; - биржа аъзолари томонидан таъсис ҳужжатлари, биржа аъзолари тўғрисидаги низом, биржанинг бошқа ички низом ва қоидаларига риоя этилиши масаллари бўйича низоли вазиятларни кўриб чиқиш; - биржа аъзоларининг уларнинг ҳуқуқлари камситилганлиги ва биржа савдоларини барча иштирокчиларининг тенг ҳуқуқлилиги тамойилининг бузилганлиги тўғрисидаги аризаларни кўриб чиқиш; - шартнома мажбуриятларининг бузилганлиги билан боғлиқ масалаларни кўриб чиқиш; - биржанинг ички келишувларини тузиш ва бажариш билан боғлиқ масалаларни ўз ваколати доирасида кўриб чиқиш. Комиссия биржа баҳсларини ҳал қилишда биржа савдолари, қоидалари ва шартнома мажбуриятларини бузувчиларга нисбатан айбдорлик даражасини ҳамда қонунчилик ва биржа қоидларида кўзда тутилган жазо турини белгилайди. Биржа баҳсларини кўриб чиқишда брокерлик идораларининг фаолиятидаги қоидабузарликлар аниқланса, комиссиянинг тақдимига кўра биржа айбдор томонга жазо чораларини қўллайди. ўз ҳуқуқларини бузилган, деб ҳисобловчи шахс низолар бўйича комиссияга ариза беради, у қуйидагиларни ўз ичига олиши лозим: - ариза имзоланагн сана ва унинг рақами; - томонларнинг номи ва почта реквизитлари (телефонлар); - мулкий талабларнинг миқдори, агар улар мавжуд бўлса; - баён этилган талабларни асословчи ҳолатлар ва уларни тасдиқловчи далиллар;

www.arxiv.uz - ундирилган сумманинг молиявий ҳисоб-китоби; - илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхати. Аризага ушбу ариза асосланадиган вазиятларни тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилиниши зарур. Юқорида қайд этилган талаблар даъво қилувчи томонидан бажарилмаган ҳолларда комиссия аризани кўриб чиқмасдан унга қайтариши мумкин. Арз қилувчи (даъво қилувчи) жавоб берувчига ариза билан бирга баҳсни кўриб чиқиш учун зарур бўлган ҳужжатларни юбориши лозим. Ариза қонун ҳужжатларида кўзда тутилган даъво қилиш муддатлари ичида топширилиши керак. Жавоб қилувчи аризанинг нусхасини олганидан кейин беш кунлик муддат ичида низолар бўйича комиссияга ариза тўғрисидаги фикрларини ва баҳсни кўриб чиқиш учун зарур бўлган ҳужжатларни тақдим этиши шарт. Агар далиллар етарли бўлмаса ёки жавоб қилувчининг мулоҳазалари олинмаган бўлса, шунингдек, томонлардан бирортаси ишни кўриб чиқишда белгиланган муддатда ҳозир бўлмаса, комиссия ишини кўриб чиқишини бошқа кунга қолдириши мумкин. Баҳсларни кўриб чиқиш комиссия мажлисида унинг камида икки аъзоси ва шартлари равишда комиссия раисининг иштирокида амалга оширилади. Ариза томонларнинг ёки уларни қонуний вақилларининг (ишонч қоғози) иштирокида кўриб чиқилади. Томонлар тақдим этилган ҳужжатлар билан танишиб чиқиш ва ишнинг ҳолати бўйича ўзларининг далил-исботларини келтириш ҳуқуқига эга. Баҳслар бўйича қарор ишни кўриб чиқишда иштирок этаётган низолар бўйича комиссия аъзоларининг кўпчилик овози билан қабул қилинади. Бунда борди-ю овозлар тенг бўлиб қолса, раиснинг фикри ҳал қилувчи ҳисобланади. Комиссия қуйидаги ҳуқуқларга эга: - агар умумдавлат манфаатларини, шунингдек, қонун томонидан биржа манфаатларини муҳофаза қилувчи ҳуқуқларни ҳимоя қилиш учун зарур бўлса, арз қилувчининг талаблари доирасидан чиқиш;

www.arxiv.uz - ўз мажлисларига маслаҳат овози билан қатнашиш учун биржани таркибий бўлинмаларининг хизматчиларини, мустақил экспертларни, инвестиция муассасасининг вақилларини таклиф қилиш; - мажбуриятларни бузган томондан биржа савдолари қоидаларига биноан жазо жарималарини ундириш, комиссия мажлисига иккинчи марта келмаганлик учун энг кам иш ҳақининг беш баробаригача бўлган миқдорда жарима солиш. Биржа Бошқарувига брокерлик идораисга биржа савдоларида иштирок этиш учун рухсат бермаслик ҳақидаги тегишли хабарни жўнатиш; - томонлардан бири мажлисда ҳозир бўлмаган ҳолларда ишни унинг иштирокисиз кўриб чиқиш ва кейинчалик тегишли томонга хабар қилиш билан сиртдан қарор қабул қилиш. Комиссиянинг қарори кириш, таърифлаш (изоҳлаш), асослаш ва хулоса қисмларидан иборат бўлади. қабул қилинган қарор томонларга иш кўриб чиқилганидан кейин эълон қилинади ва у баённома имзолангандан сўнг кучга киради. Агар баҳс тегишлича ҳал этилмаса, комиссия маълум хулосага келади (ишни кўриб чиқишни бошқа кунга қолдириш, уни кўриб чиқишни тўхтатиб қўйиш, ишни кўриб чиқмасдан қолдириш). Комиссиянинг қарори юзасидан икки ҳафта муддат ичида биржа Бошқарувига арз қилиниши мумкин. Комиссия томонидан қабул қилинган қарор унга рози бўлмаган томонни судга ёки хўжалик судига мурожаат этиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди. Комиссияда ишни кўриб чиқиш учун воситачилик йиғимлари ундирилмайди. Келишувларга кўра маълум тўлов эвазига «Тошкент» РФБнинг Низолар бўйича комиссияси қимматли қоғозлар билан биржадан ташқари битимлар иштирокчилари ўртаисдаги баҳсларда ҳолис (манфаатдор бўлмаган) ҳакам вазифасини бажариши мумкин. Амалдаги қонунчилик, мижозларнинг тижорий манфаатлари, биржа бошқаруви органларининг қарорларини бузганлик, биржа томонидан кўрсатилган хизматлар хизматлар учун ўз вақтида ҳақ тўланмаганлик, аъзолик бадалларини киритишни кечиктирганлик, брокерлик жойидан бир йил давомида савдо операцияларини амалга оширишда фойдаланмаганлик

www.arxiv.uz учун брокерлик идоралри ва брокерларга нисбатан қуйидаги жазолар қўлланиши мумкин: - савдолардан вақтинча четлатиш; - жарималар солиш; - қайта шаҳодатлашга жўнатиш; - биржа аъзолари сафидан ўчириш. Биржа аъзолари сафидан чиқариш Бошқарувнинг тавсяисига кўра кузатувчи кенгаш томонидан амалга оширилади. Биржа савдолари қоидлаарини бузганлик учун брокерлик идораларига нисбатан жазо чоралари қўлланиши мумкин. Демак, брокерда мазкур савдо сессиясига қўйилган талбномлар рўйхатига киритилган мавқе мавжуд бўлган ҳолларда брокердан ҳар бир мавқе учун иккита энг кам иш ҳақи миқдорида жарима ундирилади. Ушбу жарималар биржа фойдасига 5 кун ичида тўланиши керак, брокерлик дораси эса, биржа жарима тўланганлик ҳақида тасдиқномани олгунга қадар савдолардан четлатилади. Брокер биржа савдолари жараёнида тузилган ва савдолар баённомасига киритилган битимларни расмийлаштиришдан ёки рўйхтадан ўтказишдан бош тартгани учун брокерлик идорасига битим суммасининг 25 фоизи миқдорида биржа фойдасига ва 1 фоизи миқдорида битим бўйича контрагент саналган брокерлик идорасининг фойдасига жарима солинади. Мазкур жарималар тартиб бузар томонидан беш банк куни ичида тўланиши керак. Битимнинг икала томони ҳам уни расмийларштиришдан ёки рўйхатдан ўтказишдан бош тортган ҳолларда биржа уларнинг ҳар бирига битим суммасининг 1 фоизи миқдорида жарима солади. Шартномаларни расмийлаштириш учун ўз вақтида тақдим этмаслик битимдан бош тартиш ҳисобланади. Битимларни расмийлаштиришдан ёки рўйхатдан ўтказишдан бир неча маротаба бош тортилганда брокерлик идораси биржасининг аъзоси мақомидан маҳрум бўлиши, брокерга нисбатан тегишли ахборот қимматли қоғозлар бозори мутахассисларини шаҳодалашдан ўтказувчи органга брокерни қайта шаҳодатлашдан ўтказиш таклифи билан берилиши мумкин.

www.arxiv.uz Агар брокерлик идораси воситачилик йиғимининг тўлов муддатини кечиктирса, унга ҳар бир кечиктирилган кун учун кечиктирилган тўлов суммасининг 0,5 фоизи миқдорида пеня ҳисобланади. Агарда брокерлик идорасида биржа олдида воситачилик тўловлари, пеня ва жарималарни тўлаш бўйича биржа Бошқаруви томонидан белгиланган брокерлик жойининг қиймати миқдорига тенг суммадаги қарздорлик пайдо бўлса, брокерлик идораси савдолардан четлатилади ҳамда унга нисбатан даъво қилинади. Агар брокер шундан кейин бир ой ичида қарзларини узмаса, у ҳолда уни аккредитация қилган шахсга нисбатан биржанинг аъзоси мақомидан маҳрум этиш масаласи қўзғатилади. Биржа аъзосини бундай мақомдан маҳрум этишда брокерлик жойи биржа савдоларида сотилади, ундан тушган маблағлар эса, қарзларини қоплаш учун йўналтирилади.

www.arxiv.uz Фонд биржалари, уларнинг бўлимлари ва брокерлик идоралари орасида ташкил этилган ҳисоб-китоблар Фонд бозори ривожланишининг дастлабки босқичларида қимматли қоғозлар олди-сотдиси тартибсиз хусусиятга эга эди. Бу пулнинг қимматли қоғозлар харидоридан сотувчига уларнинг ёки сертификатларининг харидорга ўтиши тадбирини тартибга солувчи аниқ қоидаларнинг йўқлиги туфайли юз берарди. Яқин ўтган даврда қимматли қоғозларни харид қилиш ҳақидаги шартнома имзолангандан кейин битим тадбирининг қонун билан белгиланган вақт доираларининг бўлмаганлиги туфайли унинг ижроси узоқ ойларга чўзилиб кетган кўп ҳолатлар юзага келди. Битим бўйича контрагентлар ўзаро: битимни ижро этиш бўйича харакатларни ким биринчи бўлиб белгилаши керак. Харидор тўловни амалга оширадими ёки сотувчи қимматли қоғозларни ўтказадими, бу масала бўйича узоқ тортишувлар бўлган. Буларнинг барчаси фонд бозори ривожланишига сезиларли даражада тўсқинлик қилган. Фонд биржаларининг тузилиши улардаги ҳисоб – китобларнинг ташкил этилиши бу масалаларни ечди. Жаҳон тажрибасидан келиб чиқган ҳолда битимларни бажаришнинг босқичлари ишлаб чиқилади. Улар қуйидагилардан иборат: 2. Ўимматбаҳо қоғозлар олди-сотдиси шартномасини тузиш. 3. Амалга оширлаётган битим бўйича кўрсаткичларни таққослаш. 4. Клиринг. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома тузиш. Бу битим тузишнинг дастлабки босқичи ҳисобланади. Шуни таъкидлаш керакки, қимматли қоғозлар билан тузиладиган битимларнинг алмашиш, совға қилиш, акцияларни устав фондига ўтказиш, васият қилиш каби бошқа кам тарқалган турлари ўз техникаси ва босқичига кўра олди-сотди битимидан

www.arxiv.uz кам фарқ қилади. қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома қимматли қоғозлар дивидендлар кўринишида ёки курс қийматининг ўсишидан даромадлар олиш мақсадида уларга эгалик қилиш учун илгари харид қилган шахслар ўртасида тузилиши мумкин. Бундай шартнома брокер-дилерлар ўртасида ҳам тузилиши мумкин. Бунда брокерлар ёки восита асосида комиссионерлар сифатида, ё топшириқ шартномаси асосида ишонч билдирилган шахс сифатида қатнашиши мумкин. Қимматли қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартномаларнинг тузилиши мураккаб комплекс операцияларининг бутун серияси белгиланганлиги англатади. Бу операциялар битим ўз ниҳоясига етгунга қадар, яъни қимматбаҳо қоғозлар харидорнинг қўлига тушиб, пул маблағлари эса, сотувчининг ихтиёрига мутлақо келиб тушган вақтгача амалга оширилиши лозим. қимматбаҳо қоғозлар олди-сотдиси бўйича шартнома тузилган кун иқтисодий адабиётда Т харфи билан (инглизча trade битим сўзидан) белгиланади. Агар биринчи босқич куни Т куни мос келса, битимнинг барча босқичларини бажариш кунда тугалланмаса, у ҳолда битим Т+3 кунида тугалланди деб ҳисоблаш қабул қилинади. Биржанинг клиринг палаталари ва уларнинг вазифалари Клиринг бу товарлар, қимматли қоғозлар, хизматлар учун ўзаро мажбурият ва талабларни, яъни бир-бирига бериладиган пулларни ҳисобга олиш билан нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилиш тизимидир. Бошқача қилиб айтганда, қимматли қоғозлар юзасидан ўзаро мажбуриятларни белгилаш, аниқлаш ва ҳисобга олишга доир фаолият Клиринг деб аталади. Клиринг фаолияти: биринчидан – битимга доир ахборотни тўплаш; иккинчидан – тўпланган ахборотни таққослаш;

www.arxiv.uz учиничдан – унга тузатиш киритиш; тўртинчидан - қимматли қоғозларга доир фуқаровий ҳуқуқий битимларини ижро этиш учун бухгалтерия ҳужжатларини тайёрлаш операцияларини назарда тутади. қимматли қоғозларга доир битимлар бўйича ҳисоб-китобни, яъни Клиринг операцияларини амалга оширувчи инвестиция институтлари ҳисоб китоб клиринг палатаси деб аталади. Олди-сотди амалга оширлгач шартнома иштирокчиларига (сотувчи ва сотиб олувчига) бу ҳақда ахборот етказилади, сўнгра бу ахборот ўзаро таққосланади ва шу асосда харидор сотувчига шартномада келишилган суммани ўтказади. Ушбу жараённинг турли ва белгиланган миқдорда бажарилишини Клиринг палатаси амалга оширади. Бу жараёнда сотувчи ва сотиб олувчи бир бирлари билан учраймайди, булар фонд биржаси воситачилигида амалга оширилади. Клиринг ҳисоб-китоблари, қимматбаҳо қоғозлар бозорида ва фьючерс шартномалари бозорда амалга оширилади. Клиринг банклараро ва халқаро валюта Клирингларига бўлинади. Банклараро клиринг банклар ўртасида ҳисоб-китоблар ўзаро пул талабларини ҳисобга олиш йўли билан бажарилади. Бунда ички ҳисоб- китобларда чек ва вексель Клиринглари қўлланилади. Халқаро валюта клиринги алмаштириладиган товарлар рўйхати, уларнинг нархи ва етказиб бериш муддатлари белгиланган халқаро тўлов шартномалари асосида амалга оширилади. Савдо-сотиқ ҳақидаги шартномалар фонд биржаларида ва биржадан ташқарида кам амалгаоширилиши мумкин. Клиринг якунига кўра барча ҳисоб-китоб ҳужжатлари депозитарийга тушади. Депозитарий қимматли қоғозлар билан савдо қилувчиларни барча топшириқлаини бажаргач Клиринг палатасига депо ҳисобини топширади. Биржа ва биржадан ташқари савдода электрон ёзувлар аралаш ҳисоб-китобни амалга оширишга ўтиш Клиринг системасини ҳам такмиллаштиришга олиб

www.arxiv.uz келади ва келажакда “биржа – Клиринг маркази” системасини шаклланишигаолиб келади. Клиринг босқичи икки тадбирдан иборат: 1. Якуний таққослаш ҳужжатларини расмийлаштиришнинг ҳақиқийлиги ва тўғрилигини таҳлил қилиш тадбири. Агар таққослаш босқичи компьютер файлини шакллантирш билан тугалланса, у ҳолда Клиринг шифрлаш калитини текшириш ва қабул қилинадиган ахборотни ҳимоялашидан бошланади. 2. Ўтказилиши лозим бўлган пул суммаларини ва битим якунига кўра етказиб берилиши керак бўлган қимматбаҳо қоғозлар билан операцияларга солинадиган солиқ, биржа йиғимлари, брокерлар учун восита ҳақлари ва ҳ.к. тўланиши лозим. Клиринг палаталари икки томонлама ўзаро ҳисобга олиш. Кўп томонлама ўзаро ҳисобга олишни ҳам бажаради. Нобиржавий операциялар. Э л ектрон савдо тизимлари ва уларнинг фаолият механизми 1998 йил 31 июлда Ўзбекистон ҳукумати томонидан “Қимматли қоғозлар бозорида ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари тўғрисида муваққат низом” қабул қилинди. Низомга асосан хусусий шахсларга қимматли қоғоз катта туркумларини сотиш ва сотиб олиш имконини берувчи электрон тизими ҳамда “Элсис-Клиринг” ҳисоб-китоб-клиринг палатаси фаолият кўрсата бошлади. “Элсис-савдо” биржадан ташқари электрон тизим брокерларни четлаб ўтиб мустақил иш олиб бориш имконини беради. Бу тизим жаҳон амалиётида ХХ асрнинг -70 йилларрида амал қила бошлади ва тез ривож топиб келмоқда. Нобиржавий кимматли когозлар бозори – бу кимматли когозларнинг муомалада бўлишини таъминловчи муҳит булиб, унга фонд биржаларига сотувга киритилмаган, кимматли когозларнинг эркин савдоси диллерлар

www.arxiv.uz томонидан махсус телекоммуникация тармоқлари (телефон, телефакс) компьютер воситалари ёрдамида амалга оширилади. ғарб мамалкатларининг нобиржавий бозорларида кимматли когозларнинг олди-сотдиси фонд биржасида қайд қилинмаган кимматли когозлар билан ва воситачилар орқали фонд биржасида қайд қилинган кимматли когозлар билан амалга оширилади. Бунда воситачилар фонд биржалари томонидан ўрнатилган юқори ставкали комиссион йиғимлардан қочишга интилади. Фонд биржасида аъзо бўлмаган бу воситачилар кимматли когозларнинг йирик партиялари билан олди- сотдини амалга ошириб комиссион тўловлардан жуда катта тежамга эга бўладилар. Шу билан бирга улар фонд биржаларидаги курснинг барқарорлигидан анча холи бўладилар, воситачиларни четлаб компьютер тизимида қайд қилишга кимматли когозларни жалб қиладилар. Компьютер техникаси ва алоқа каналларидан фойдаланувчи нобиржавий савдоларнинг янги шакллари ўзларини брган сари қатият билан кўрсатишмоқда. Булар инвестиция диллерлари миллий уюшмасининг автоматик катировка тизими (иктисодий адабиётларда бу НАСДАК) деб қисқартирилиб берилади; Биржадан ташқари автоматик савдо Канада тизими; Сингапур фонд биржаси қошидаги Автоматик катировкалаш ва дилинг тизими Биржа савдоларининг кенг ривожланиши уларни глобализациялашуви жуда кўп информациялар тўплаш, уларни сақлаш, таҳлил қилиш, қайта ишлаш ва узоқ масофаларга юбориш масалаларини ҳал этишни талаб этади. Бу эса биржа савдоларида компьютерлаштиришдан кенг фойдаланиш электрон савдо тизимини жорий этишга олиб келади. Биржа фаолиятини компьютерлаштириш муаммолари жуда кенг масала. Аввалам бор биржа ходимларини бу жараёнга тайёрлаш керак (уларнинг мехнат технологиясини ўзгартириш, малакасини ошириш, психологик жиҳатдан тайёрлаш керак); сўнгра биржа инфраструктураси сервисини ошириш керак; ҳар бир биржанинг шу жараёнга ўтишини таъминлаш керак.

www.arxiv.uz Бунинг учун электрон ҳисоблаш машиналари орқали программалар тузишни талаб қилади. Энди барча биржадаги операциялар қоғозсиз электрон система орқали амалга оширилиши керак бўлади. Шу мақсадда: - брокер идораларининг мижозлар билан ишлаш ва улар учун керакли хужжатларни тайёрлаш; - брокерлар томонилан талабларни биржага ошириш; - биржа ведомостини шакллантириш; - тузилган шартномаларни амалга ошириш учун керакли булган хужжатларни тайёрлаш; - савдо давомида электрон таблоларидан фойдаланиш; - биржа бўлинма (регион)лардан аризаларни марказга еткариш; - савдо жараёнида аукционларни ташкил қилиш; - брокер-сотувчи билан брокер-сотиб олувчи ўртасидаги шартнома шартларини; - биржанинг ички фаолият хизматлар турини автоматлаштиришга тўғри келади. Биржаларда бошкарувнинг автоматик системага ўтиш аввало, бор харажатларнинг камайишига, ишни осонлаштиришга хизмат қилади. Бу аста секинлик билан ҳал этилаётган жараёндир. Биржа савдоси эволюциясининг асосий босқичлари Биржа пайдо б ¤лгунга ¢ адар савдо турлари Уюшган товар савдоси Уюшмаган товар савдоси

www.arxiv.uz Жаҳоннинг энг йирик фонд биржалари Нью-Йорк фонд биржаси Товарлар нинг биржа савдоси Уюшган бозорнинг бошка турлари Фонд биржаси Биржада фьючерс контрактлари савдоси Компьютер тизими ор ¢ али фьючерс контрактлари савдоси Савдоларнинг электрон системаси

www.arxiv.uz (New York Stock Exchange, NYSE) АҚШнинг бош биржаси ва жа ҳ оннинг энг катта биржасидир . У 1792 йилда ташкил топган . ў ша ва қ тда 24 нафар тадбиркор дастлабки брокерлик келишувини имзолади ва б убилан Нью - Йоркда қ имматли қ о ғ озларнинг биринчи уюшган бозорини ташкил этди . Нью - Йорк фонд биржаси корпорация б ў либ , унинг ишига Ушбу корпорациясининг аъзолари томонидан сайланадиган директорлар кенгаши ра ҳ барлик қ илади . Директорлар кенгаши биржа механизмининг фаолият к ў рсатишига жавоб беради , биржа сиёсатини белгилайди , янги аъзоларни қ абул қ илиш , қ имматли қ о ғ озларни котировкага киритиш масалаларини а ҳ л қ илади . Биржадаги операцияларни фа қ атгина уларнинг аъзолари амалга ошириши мумкин . NYSE аъзоларининг сони 1500 тага я қ ин . Фа қ ат жисмоний шахслар бош қ а бирор - бир шахс билан биргаликда эгалик қ илса , у ҳ олда бутун бошли фирма NYSE аъзоси ҳ исобланади . Биржадаги жойлар юқори касб маҳорати талабларига жавоб берадиган шахсларга сотилади. Брокерлик жойининг нархи биржа коньюктурасига қараб якка тартибда белгиланади. У бир қанча омилларга боғлиқ. Биржа савдолари жонланган даврда улар кескин суръатда кўтарилиши, савдолар пасайган даврда эса, жойнинг нархи ҳам пасайиши мумкин. қуйида келитирилган жадвалда NYSE даги брокерлик жойларининг турли йиллардаги ўртача нархи акс эттирилган. Йил Брокерлик жойининг нархи Йил Брокерлик жойининг нархи Йил Брокерлик жойининг нархи 1987 $ 1,1миллион 1994 $ 795,000 1876 $ 4,000 1988 $ 65,000 1995 $ 918,000 1929 $ 625,000 1989 $ 420,000 1996 $ 1338,000 1930 $ 205,000 1990 $ 295,000 1997 $ 1463,000 1942 $ 17,000 1991 $ 431,000 1998 $ 1612,000 1993 $ 575,000 1999 $ 2325,000 Биржа аъзоларининг контрагенти жуда ҳам барқарор. NYSE аъзолари қуйидаги тоифаларга бўлинади:

www.arxiv.uz а) мутахассислар ( specialist ). Бу биржанинг операциялар залидаги энг фаол кишилардир. Уларнинг ҳар бирига биржада котировка қилинадиган бир ёки бир неча қимматли қоғозлар бириктирилган. Мутахассисларнинг сони 150 тага яқин. Улар брокерлар ва дилерлар сифатида фаолият кўрсатади. Биринчи ҳолатда улар брокерлар учун дилерлар саналади, яъни маълум миқдордаги мукофот ҳақи эвазига брокерларнинг буюртмаларини бажаради. Биржага аъзо бўлган фирмалар уларга келиб тушадиган буюртмаларни биржанинг операциялар залидаги брокерларни четлаб ўтилган ҳолда, буюртмаларни автоматлаштирилган узатиш тизими орақли тегишли биржа савдо жойига, мутахассисларга тўғридан-тўғри узатиш имкониятига эга бўлади. Ушбу буюртмаларни мутахассислар брокерларга тақдим этишади. Бунда улар мазкур қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишга интилаётган бошқа брокерларга нисбатан рақобатчи сифатида қатнашади. Агар мутахассис битимни амалга оширса, у шу жойнинг ўзида бу ҳақда автоматлаштирилган тизим орқали тегишли буюртмани берган фирма олдида ҳисобот беради. Бунинг учун у брокерлик мукофотини (воситачилик ҳақини) олади. Иккинчи ҳолатда мутахассислар қимматли қоғозларни уларнинг нархлари ошганда сотиш йўли билан ёки нархлар паса йганда уларни харид қилиш йўли билан ўзларига бириктирилган қимматли қоғоз ёҳуд бир неча қимматли қоғозлар бўйича савдо-сотиқнинг ликвидлиги ва барқарорлигини таъминлайди. Мутахассислар бозор тамойилларига қарама- қарши томонга ҳаракат қилиши ва бу билан бозорни беқарорлаштирувчи омилларга қарши курашиши лозим. Бироқ уларнинг имкониятлари, албатта, чегараланган. Мутахассислар шахсий маблағларини етарли даражада йирик суммаси мавжуд бўлишининг мажбурийлигига қарамасдан, бу маблағлар баъзан уларга бириктирилган қимматли қоғозлар курсларининг кескин пасайиб ва кўтарилиб кетишига қарши туриш учун етарли бўлмай қолади. Айни пайтда б уларнинг манфаатларига тўғридан-тўғри зид келади (бирж тарихида шундай ҳоллар юз берганки, унда мутахассислар бозорининг

www.arxiv.uz мавзуд тамоийилларига қарама-қаршиэмас, балки улар билан бир хил ҳаракат қилишган). Мутахассисилар ўз акцияларининг нархи кескин пасая бошлаганда, уларни ўз ҳисобидан харид қилишади ва акциялар нархи зудлик билан кўтарила бошлаганда эса, уларни сотишади. Мутахассислар учун нархларнинг пасайиши ёки кўтарилишига «охиригача» қарама-қарши туриш шарт эмас. Уларнинг энг асосий вазифаси – нархларнинг кескин ўзгаришига йўл қўймаслик. Бироқ, буни амалга оширшнинг иложи бўлмай қолганда, савдолар жараёнига биржанинг ўзи аралашади ва вазият барқарорлашгунга қадар мазкур қимматли қоғозлар бўйича савдоларни тўхтатиб қўяди. 2000 йилнинг бошига келиб Нью-Йорк фонд биржасида 1400 га яқин аъзо рўйхатга олинган. Улар бир неча ўнлаб бирлашмаларга уюшган ( spescialist units ). Бирлашма алоҳида шахслардан, шерикчилик, «қўшма ҳисобрақамлар» (қўшма корхоналар, уларга бир неча шахс кириши мумкин) ёки «бирлашма дафтарчалар» (иштирокчилар ўз ҳисобраақмларига эга бўлиши мумкин, лекин улрада бита умумий дафтарча мавжуд) корпорацяиларидан таркиб топиши мумкин; б) биржа брокерлари ( exchange brokers ) - ўз мижозларининг топширқларини бажарувчи биржа аъзолари. Улар дилерлик операцияларини амалга ошириш ҳуқуқига эга эмас, лекин бошқа брокерларнинг топширқларини бажариши мумкин; в) биржа маклерлари ( competitive traders ) – операцияларни ўз ҳисобидан амалга оширувчи ёки уларнинг иштирок улуши мавжуд бўлган топширқларни бажарувчи биржа аъзолари; г) ассоциар аъзолар ( allied members ) – савдо залига битимларни тузиш ҳуқуқларисиз киришга рухсат этилган шахслар (директорлар, биржага аъзо бўлган ташкилотларнинг ходимлари). Таъкидалаганидек Америка фонд бозорининг ўзига хос хусусияти шундан ибортки, ХХ асрнинг 30-йилларида бошлаб, у тижорат банкларининг иштироксиз равожланди. Банклар ушбу жараёнга анча кеч қўшилишди. Анъанавий тарзда биржа савдоларини бевосита иштирокчилари эмас.

www.arxiv.uz Биржага камида 18 млн. доллар миқдоридаги активларга эга бўлган АҚШ компаниялари, 100 млн долларга эга бўлган чет эл компаниялари муомалага чиқарилган акцияларини сони камида 1 млн та бўлиб, 100 ва ундан ортиқ акцияларга эгалик қилувчи акциядорларининг сони камида 2000 кишидан иборат бўлган компанияларнинг қимматли қоғозларига рухсат этилади. Компанияларнинг даромадлари (солиқлар тўлангунга қадар) сўнги у 5 йилда камида 6,5 млн. долларни ташкил этиши лозим. Бундай қаътий талабларга фақат кам фоиздаги компанияларнинг қимматли қоғозларига жавоб беради. АҚШда 1999 йил баҳорига келиб рўйхатга олинган 3 млндан ортиқ акциядорлик жамиятларида Нью-Йорк фонд биржасида фақат 1647 та компаниянинг акциялари котировка қилинади. Сўнгги бир неча йил давомида Нью-Йорк фонд биржасидаги савдоларни ҳажми сезиларли даражада ўсди. ҳозирги кунда биржада 1700 компания акцияларининг 2200 дан ортиқ эмиссияси қайд этилган. Франкфурт фонд биржаси. Германия биржаларининг бошқа мамлакатлар биржаларида асосий фарқи бу банкларнинг қимматли қоғозлар бозорида ҳукмронлиги. Немис биржаси бу очиқ турдаги акциядорлик жамияти бўлиб, унда 81 фоиз акциялар банклар қўлида 10% акциялар региондаги биржалар қўлида ва 9% маклерлар ихтиёрида. Немис фонд биржалари федерациясига 8 та биржа киради, лекин улар орасида энг каттаси бу Франкфурт-на- Майнедаги биржадир. Бунда Германия компаниялари 3/4 қисми олди-сотди қилинади. Франкфурт-на-Майнедаги биржа Х VI асрда вужудга келди. ҳозирги вақтда Франкфурт фонд биржаси нафақат Германиянинг, балки бутун Европа минтақасида молиявий маркази ҳисобланади. Франкфурт фонд биржаси катталиги жиҳатдан жаҳонда 4 ўринда туради, унинг йиллик айланмаси 6,9 млрд. немис маркасига тенг (1996 йил) савдоларга қўйилиш учун 1112 компанияларнинг ва 7827 корхонанинг акцияларига рухсат этилган. Савдоларга рухсат этилган биржа иштирокчиларнинг сони 247 та банкларни

www.arxiv.uz сони 149 тани, курс маклерлари 39 тани, эркин маклерлари эса 59 нафарини ташкил этади. Биржа акциядорлик жамияти кўринишида ташкил этилган. Германиянинг барча акциядорлик жамиятлари сингари у ҳам «Акциялар тўғрисдаги» қонуннинг қоидаларига бўйсунади. Биржанинг бошқариш органи бўлиб Акциядорлар жамиятининг ўз маблағлари 84 млн. маркани ташкил этади. Биржанинг акциядорлари, биржанинг аъзолари ҳисобланишади. Акцияларнинг 79 % немис банкларига, 10% чет Эл банкларига, 5% курс маклерларига ва 6% эркин маклерларга тегишли. Чиқарилган акциялар эгасининг номи ёзилган акциялар бўлиб, улар учинчи шахсларга фақат биржа акциядорлари умумий йиғилишлари розилиги билан ўтказилиши мумкин. Бир акциядор сармоянинг 15% дан кўпига эгалик қилиши мумкин эмас. Биржада 110 нафар ходим ишлайди. Кўпчилик бошқа мамлакатларда фарқли ўлароқ немис биржаларига аъзоларнинг сони чегараланмайди. Биржага аъзо бўлиш учун биржа тўғрисидаги қонуннинг талабларини бажариш ва таърифлар ҳақидаги низомда белгиланган аъзолик бадаллари тўлаш лозим. Акцияларнинг биржа савдоларига қўйилиши учун уларнинг эмитентлари йиғимларни тўлаши зурур. Тўловнинг энг кам миқдори 2 минг маркани ташкил этади, бунда эмиссиясининг ҳажми ўсиши билан тўлов нисбатан қисқаради. қимматли қоғозларнинг савдоларга қўйилиши учун тўлов фақат уларга биринчи мартк рухсат этилаётган вақтда ундирилади. Бошқа мамлакатларда тез-тез учраб турадиган ҳар йилда такрорланадиган тўловлар ( Annual Listing Fee ) Германияда мавжуд эмас. Савдоларга рухсат этиш ҳақидаги аризани эмитент ва унинг қимматли қоғозлари ҳақида тасаввурга эга бўлишлари учун сармоядорларга зарур бўлган тўлиқ ахборотни ўз ичига олган проспект илова қилиниши керак. Проспект биржа б.ллетенида эълон қилиниши лозим. қимматли қоғозларни котировкага рухсат этиш тўғрисидаги қарорни биржанинг махсус комиссияси чиқаради.

www.arxiv.uz қимматли қоғозларни котировкага рухсат этиш бўйича комиссиялар биржада бир-бири билан ва Европа ҳам жамиятига аъзо бўлган бошқа давлатларнинг тегишли биржа ташкилотлари билан ўз вазифалри ҳамда ваколатлари доирасида ўзаро ҳамкорлик қилади. Улар Ушбу мақсадлар учун зарур бўлган ахборотни бир-бирига берадилар. Европа ҳамжамиятидаги тегишли орган томонидан бир марта рухсат олган. Проспект, агар унинг бошқа биржага киритилиши тўғрисиа ариза уч ой ичида берилса, такрор текширилиши шарт эмас. Немис биржа ҳуқуқи тартибга солинувчи бозорга тааллуқли бўлган фармойишларини ўз ичига олади . Уни биржанинг сегменти сифатида бошқа икки сегмент расмий савдо ва биржадаги ташқари бозор (норасмий савдо) ўртасида оралиқ мавқега қуйиш мумкин . У расмий савдо томонидан олдинга суриладиган талабларга жавоб бермайдиган, лекин ўз акцияларининг котировкасини қонун билан тартибга солинадиган бозорда биржанинг назорати остида очиқча таминлашни хохловчи ўрта корхоналарнинг биржага киришини осонлаштиришга даъват этилган .Тартибга солинадиган бозор акциядорлик жамиятларига расмий бозорнинг бошланғич нуқтаси бўлиб хизмат қилади . Расмий савдо билан таққослаганда у анча енгиллаштирилган қоидалари ва унга киришнинг пасайтирилган йиғимлари билан фарқ қилади. Масалан, тартибга солинадиган бозорда бор йўғи бир йилдан буён фаолият кўрсатаётган фирма ўз акцияларини тақдим этиши мумкин (расмий бозорда бу муддат 3 йилни ташкил этади). Дастлабки эмиссия вақтида тартибга солинадиган бозор учун 0,5 млн. Немис маркаси миқдорида кутилаётган курс нархи етарли бўлади . Расмий бозор учун эса кўрсаткич 2,5 млн. немис маркасини ташкил этади. Савдоларга киритиладиган акцияларнинг сони бу бозорда 10000 тани, расмий бозорда эса, 50000 тани ташкил этади. ўз навбатида чоп қилиш учун талаб этиладиган материлларнинг ҳажми ҳам расмий савдолардагига қараганда кам бўлади.

www.arxiv.uz Биржада иштирок этиш учун фақат муайян шахслар доираси: профессионал банк тижоратчилари, маклерлар, ёрдамчи ходимлар ва матбуот вақилларига рухсат этилади. Курсларни расмий белгилаш биржа маклерлари томонидан амалга оширилади, улар савдоларда ва нархларни белгилашда бетараф органлар ҳисобланишади. Маклкрлар биржа ихтиёрига ликвидли маблағларни тақдим этишади. Биржани қарз маблағларидан фойдаланиш билан боғлиқ операциялар бўйича хатарлардан ҳолос этиш учун маклерлар 500000 немис маркаси миқдорида молиявий кафолатни киритиши керак. Лавозимга киришишдан олдин улар ўз мажбуриятларини ҳалол ва содиқлик билан бажариш учун қасамёд қабул қилишади. Маклерлар кундалик дафтарини юритиши зурур. Биржа расмий ва штатдан ташқари маклерлар федерал ер ҳокимиятининг тегишли органи томонидан текширлиши лозим. Англия фонд биржалари Англияда фонд биржаларининг ўзига хос хусусияти- бу уларнинг юқори даражада концентрациялашувидир. Буюк Британияда 22 та биржа фаол кўрсатиб келмоқда. Уларнинг ҳар бири ўзининг уставига, рўйхатдан ўтган компанияларга эга. Энг йирик биржа бу Лондон фонд биржасидир унинг тарихи XVII асрлраг бориб тақалади. 1973 йилнинг 26 мартида олти регионал биргина Лондон фонд биржаси билан бирлашди, лекин улар ўз савдо залларини сақлаб қолишди. Бу биржалар икки категорияга бўлинадилар, брокерлар ва джобберларга уларнинг ҳар қайси фақат ўзига хос операцияларни олиб бориш ҳуқуқига эга. Брокерлар – агентлар бўлиб, улар биргина аъзоси бўлмаганлар номидан иш олиб бориб уларни топшириғи билан қимматли қоғозларни дилер ва тегишли комиссион хизмат ҳақи оладилар. Джобберлар - ўзи ҳисобидан қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олиш билан шуғулланиб фақат брокерлар ёки бошқа джобберлар билан шартнома тузиш ҳуққуига эгалар.

www.arxiv.uz Бундай ҳолат 1977 йилдан бери ўзгармас келар эди. Лекин 1986йилда Британия биргина ҳуқуқи ва бир мунча ўзгартирилда ва у « Big Band » (йирик портлаш) номи билан тарихга кирди. Энди биргина аъзолари брокер ва джобберларга қимматли қоғозлар билан барча операцияларни бажаришга рухсат этилдс. Агар олдин биржа ассоциация шаклида фаол кўрсатиб келаётган бўлса, 1986 йил ноябридан бошлаб Лондон фонд бирдаси Хусусий компания шаклида фаол кўрсатаётган бўлди. Шу йилнинг ўзида қабул қилинган «Молиявий хизматлар ҳақида»ги қонунга асосан Лондон фонд биржаси. Лондон Халқаро фонд биржасига айлантирилди ва унинг аъзолари тўрт гуруҳга бўлинди. Биринчиси: брокерлик ва диллерлик фирмалар булар ўз ҳисобидан қимматли қоғозлар сотиб олиш ва сотиш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда, асосан қимматли қоғозлар бозорида инвесторлар топшириқларини бажарадиган бўлдилар. Иккинчиси: Маркет-мейкерлар – биржа аъзолари кун давомида қимматли қоғозлар котировкаси билан шуғулланадиган бўлди. Учинчиси: диллерлик брокери-маркет-мейкерлар ўртасида ишлар бўйича воситачилик билан шуғулланадиган бўлди. Тўртинчиси: фонд биржасининг пулдор брокерлари биржа ахзоларига қарзга пул ва қимматли қоғозлар бориш билан шуғулланадилар. Лондон Халқаро фонд биржасида мамлакат ичкарисида чиқарилган акциялар, чет эл компаниялари, акциялари, ҳукумат томонидан чиқарилган облигациялар ва опцион савдолари амалга оширилади. Франция фонд биржалари Франциянинг энг йирик фонд биржаси бу Париж биржасидир. Унинг тарихи XVIII аср бошларидан бошланади. ҳозирги кунда Францияда қимматли қоғозлар билан олиб борилаётган операциялранинг 97% Париж фонд биржасига тўғри келади. 1988 йилгача амал қилган биржа тўғрисидаги қонунларда маклерлар монополияси (улар давлат агентлари ҳисобланарди) катта роль ўйнарди. Барча маклерлар САС деган ташкилотга аъзо бўлиб, ўз

www.arxiv.uz мижозлари олдида биргаликда жавоб берардилар 1988 йил январ ойида амалга оширлган биржа реформалари, САСни тарқатиб юборди ва қимматли қоғозлар муомаласи борасида бир қатор демократик шароитларни яратди. Биржада қўйилган қимматли қоғозлар уч турли бозорда сотилиши мумкин. - расмий бозор; - биржадан ташқари эркин бозор; - иккиламчи бозор. Расмий бозорда йирик корхоналар қимматли қоғозлари савдога қўйилади. унинг асосий шартларидан бири корхона энг камида уч йил фойда билан якунлаши керак. Чунки б уҳолдагина у двиденд тўла олади. Яна қимматли қоғозлар бўйича биргина Кенгашининг барча тавсияларини бажариши шарт. Иккиламчи бозорда – (бу 1983 йилда ташкил топган) кичик ва ўрта корхоналарнинг қимматли қоғозлари савдоси амалга оширлади ва фақат касса аделкаси шаклида бўлади. Расмий ва иккиламчи бозорда жойлаштирилишига рухсат берилмаган қимматли қоғозлар биржадан ташқари эркин бозорда фақат касса сделкаси орқали олди-сотди қилинади. Парижда биргина савдолари душанбадан жума кунигача соат 11 30 дан 14 30 гача ўтказилади. Европада юқорида айтиб ўтилган фонд биржаларидан ташқари, Швейцария, Милан, Амстердам фонд биржаларининг ҳам мавқеи баланд. Токио фонд биржаси. Европа ва АҚШ биржаларидан фарқли ўлароқ. Япония биржалари чет эл инвесторларига унга иштиёқи йўқ. Шунинг учун Япония биржаларини Олигополия типидаги биржа бозори дейишади. Япониянинг энг йирик фонд биржаси бу Токио фонд биржаси ҳисобланади. Унинг тарихи 1878 йил май ойидан бошланади. Бу биржа Япониянинг 8 та фонд биржасидан йириги ҳисобланади. Ушбу мамлакатни

www.arxiv.uz барча фонд биржалари умумий айланмасининг 80% унинг улушига тўғри келади. Биржа ташкил ташкил топганига 100 йилдан ошган. Унинг листингига 1700 дан ортиқ компаняларнинг қимматли қоғозлари киритилган, шулардан 100 таси хорижий компаниялардир. Токио фонд биржасининг аъзолари бўлиб биржа битимларини амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган 124 та компания ҳисобланади. Акциялардан ташқари биржада давлат ва муниципиал облигациялар ҳамда давлат корхоналарининг облигациялари котировка қилинади. Асосий сармоядорлари: молиявий муассасалар (40%), ишбилармон корпорациялар (23%), хусусий шахслар (7 фоиз), фондлар, ҳукеумат агентликлари ва пенсия трастлари (3%). ўртача бир кунлик сотув ҳажми, масалан, 1996 йилда 370 млн. та акцияни ташкил этди. Биржа брокери – дилерлари воситачилик ҳақи эвазига мижозларнинг қимматли қоғозларини харид қилиш ва сотиш учун буюртмларни бажаради. Бевосита биржада қимматли қоғозлар билан савдолар икки томонлама узлуксиз кимошди савдоси шаклида амалга оширилади. Барча талабномалар брокерлик ёки дилерлик компаниялари томонидан берилади ва Сайтори (“ Saitori ”) махсус ташкилотининг аъзосига тақдим этилади. Бу ташкилот брокер-дилерлар ўртасида воситачилик ролида иштирок этади. Сайторига листинг рўйхатига киритилган ҳар қандай акциялар билан ўз ҳисобидан савдо қилиш ва сармоядорлардан бевосита талабномаларни қабул қилиш манн этилган. Шундай қилиб, ТФБ – бу маркет-мейкерларсиз, фақат талабномалар ҳаракатда бўладиган бозордир. Битим суммаси, иенада Битим суммасидан воситачилик фоизи Битим суммаси, иенада Битим суммасидан воситачилик фоизи 1 млн. гача 1,150% 50 дан 100 млн.гача 0,225%+160000 иена 1 дан 5 млн. гача 0,900% + 2500 иена 100 дан 300млн.гача 0,200%+185000 иена 5 дан 10 млн. 0,700% + 12500 300дан 500 0,125%+410000

www.arxiv.uz гача иена млн.гача иена 10 дан 30 млн. гача 0,575%+25000 иена 500 дан 1000 млн. гача 0,100%+535000 иена 30 дан 50 млн. гача 0,375%+85000 иена 1000 млн.дан ортиқ Акциялар- min . 153500 иена бошқа 0,075%+785000 иена қимматли қоғозлар нархларининг исталган қисқа муддатли ўзгариб туришини олдини олиш ТФБда махсус «бид» ёки сўраладиган котировкалар ва нархларнинг ҳар кунлик лимитлари шаклида махсус механизмлар мавжуд. Талаб ва таклифнинг нархларида сезиларли фарқлар кузатилганда, ТФБ Сайторидан «махсус бид котировкасини» ёки «махсус сўралган котировкани» кўрсатишни талаб қилади. Бу билан савдо иштирокчиларига харид қилиш ва сотиш учун берилган талабномалар ўртасида катта ҳажмдаги номутаносиблик мавжудлиги ҳақида хабар қилади. Махсус котировка ТФБнинг Бозор ахборот тизими (БАТ) орқали очиқчасига тарқатилади ва шу тариқа бозор иштирокчиларига ушбу мутаносибликка муносабат билдириш (талабномаларда талаб ва таклиф нархларини ҳақиқатга яқин томонга ўзгартириш) имконини беради. Агар брокер-дилерлар нархларни ўзгартирса ва махсус котировка бўйича мувозанат ўрнатилса, Сайтори нархларни қайд этади ва битимлар рўйхатга олинади. Агар номутаносиблик барибир сақланиб қолса, Сайтори биржанинг розилиги билан махсус котировкани янгилайди. Бу уни то талб ва таклиф нархларининг тенглиги ўрнатилгунга қадар ҳар 5 дақиқа орасида юқорига ёки пастга суриш амалга оширилади. Нархларнинг кутилмаган тушиб кетишини олдини олиш учун махсус котировкага қўшимча равишда ТФБ сармоядорларга «нафасни ростлаб олиш» ва уларнинг бозордаги вазиятни баҳолашни таъминлаш учун нархларнинг кунлик лимитларидан фойдаланади. Нархларнинг лимити нархларнинг белгиланган тўсиқларидан ўтишни тақиқлайди,шу жумладан, махсус котировка доирасида ҳам.

www.arxiv.uz Савдо майдончасида (унда 150 та энг фаол акция бўйича савдолар ўтказилади) катам ҳажмдаги рўйхатга олишларни таъминлаш мақсадида ТФБ “ FORES ” электрон тизимини ўрнатди, у 1991 йилнинг март ойидан бошлаб амал қила бошлади. « FORES » йирик бўлмаган битимларга талабномаларни қабул қилиш жараёнининг автоматлашувини, талабномалар китобларини қўлда тўлдиришнинг талабномаларнинг электрон китобига алмашувини, битимлар ва савдолар бўйича ҳисоботларни тасдиқлашнинг компьютерлашувини таъминлайди. Илгарироқ, 1982 йилнинг январ ойида ТФБда 440 та кам фаол акцияларга хизмат кўрсатиш учун “ CORES ” компьютер тизими ўрнатилган эди. ҳозирги кунда Ушбу тизим орқали 1600 та япон ва хорижий компанияларнинг акциялари билан савдо қилинади, 150 та энг фаол компаниянинг акциялари бундан мустасно. « CORES » ни жорий этишдан мақсад савдонинг анъанавий юзма-юз усулини биржа компьютер терминалларидан фойдаланган ҳолда янада такомиллашган тизимига алмаштиришдан иборат. Бунда биржа ахзолари томонидан бажариладиган вазифаларда ҳеч қанақа ўзгариш юз бермайди. Биржа аъзоси талабномани талабномаларни киритиш тизимига жойлаштиради. Бу унинг бош офисида жойлашган талабнома қабул қилинганидан кейин биржа аъзосига талабнома қабул қилинганлиги тўғрисида маълумотнома юборилади. Сайтори аъзоси компьютер экранида талабномалар китобид f кузатади ва савдолар қоидаларига мувофиқ харид қилиш ва сотиш учун тушган барча талабномаларни таққослайди (киборд). Талабномалар нархлар устуворлиги ва келиб тушиш вақтига қараб автоматик тарзда бажарилади. Битим тузилгандан кейин у ҳақидаги маълумотлар зудлик билан свадолар иштирокчилари, Сайтори аъзолари ва биржанинг бош офисларига жўнатилади. Биржа котировкалар ва акциялар нархларининг махсус дисплейи ёрдамида (у савдоларнинг ривожланишини ва уларнинг аниқ вақт мобайнида ўтишини кўрсатади) ҳар бир мавқе бўйича транзакацияларни назорат қилади. «Маълумотнома қурилмаси» ёрдамида у

www.arxiv.uz ҳар бир битим бўйича янада батафсил ахборотни олиши мумкин. Битимлар тўғрисидаги маълумотлар автоматик тарзда ахборот биржа тизимига жўнатилади, шундан кейин, Ушбу маълумотлар ахборот сотувчиларига тақдим этилади, улар эса, ўз навбатида, буларни обуначиларга энг батафсил кўринишида сотишади. “ CORES ” га қўшимча равишда 1988 йилда биржа фьючерслар ва опционлар билан савдолар қилиш учун “ CORES - F ” тизимини ишлаб чиқди ва жорий этди. Унда Япония давлат бони, TOPIX (Токион нарх- наво Индекси) фьючерслари билан савдолар амалга оширилади. 1989 йилнинг октябр ойида эса, TOPIX опционлари билан савдолар қилиш учун “ CORES - O ” тизими барпо этилди. 1995 йилдан бошлаб ТФБда компьютер тизими орқали қимматли қоғозларнинг қуйидаги турлари бўйича ўтказилмоқда: биринчи секция акциялари, савдо майдончасидаги 150 та энг фаол акцяилар бунга кирмайди; иккинчи секция акциялари; чет эл акциялари; фьючерслар ва опционлар; айирбошланадиган бонлар ҳамда варрантлар. ҳисоб-китоблар битим тузилгандан кейин учинчи унда амалга ошрилади (Т+3). ҳисоб-китоб- клиринг тадбирлари Япония марказий депозитарийси ( JASDEC ) ва Япония қимматли қоғозлар клиринг корпорацияси (ТФБнинг шуъба компанияси) орқали амалга оширилади. Пул ҳисоб-китблари биржанинг ўзи орқали бажарилади. Истанбул фонд биржаси (ИФБ) ( Istanbul Stock Exchange , ISE ) Туркияда капитал бозорининг тарихи Оттомон империяси мавжуд бўлган вақтга бориб тақалади. ХХ асрнинг 70-йилларида Туркияда банк танглиги юз берди. Иқтисодиёнти соғломлаштириш учун ҳукумат томонидан қатор меъёрий ҳужжатлар, хусусан қимматли қоғозлар бозорининг барча иштирокчилари фаолиятининг қаътий регламентлашига асос солган «Капитал бозори тўғрисида қонун» (1981 й.) ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. 1983 йилда Капитал бозори тўғрисидаги қонунга Истанбул фонд биржасининг фаолият кўрсатишини ташкил этиш бўйича илова қабул

www.arxiv.uz қилинди. ИФБда датслабки савдолар 1986 йилда ўтказилди. ўша вақтда листинга 41 та компаниянинг акциялари киритилган бўлиб, савдоларда 36 та биржа аъзоси иштирок этди. Кунлик айланма 500 минг долларни ташкил этган. ҳозирги вақтда Истанбул фонд биржаси савдоларида 163 та биржа аъзоси иштирок этиб, кунлик айланма корпоратив бўйича 1 млрд. га яқинни ташкил қилади. Истанбул фонд биржаси – ярим давалт профессионал ташиклот бўлиб, унинг даромадлари битимларни амалга оширганлик ва листингдан ўтганлик учун ундирилган йиғимлар ҳисобидан шаклланади. ИФБнинг раиси ва бош ижроия амалдори ҳукумат томонидан беш йил муддатга тайинланади. ИФБда лотнинг андоза миқдори – 100 та акция. Бироқ биржада тўлиқ бўлмаган лотлар билан ҳам битимлар амалга оширилиши мумкин. ҳисоб-китоб операциялари ва фонд бозорида акцияларни сақлаш Клиринг ва ҳисоб-китоблар банки томонидан амалга оширилади. Бу банк Истанбул фонд биржасига тегишлидир. ИФБда котировка қилинадиган фонд бойликларининг катта қисми - кўрсатувчи эгалик қиладиган акциялардир. Асосан бу: -имтиёзли, таъсис, тилла акцяилар, иштирокчининг акциялари, двидендлар сертификатлари, ҳуқуқлар купонлари: - қарз воситалари: давлат облигациялари, Хазина вексельлари, банк кафолатига эга бўлагн вексельлар, тижорат қоғозлари, корпоратив акциялар, даромадлар бўлимининг сертификатлари; - қўшма фондларнинг бошқа қимматли қоғозлари. қимматли қоғозларга қўйиладиган талаблар: таъсис ҳужжатларининг амалдаги қонунчиликка мос келиши, корхона ишлаётган йиллар, сўнгги йиллардаги фойдалилик, энг кам устав фонд ива очиқ савдога қўйилган акциялар фоизи, молиявий натижалар ҳақида ҳисобот ва сўнгги йил учун мустақил аудиторлик ташиклотининг хулосаси, банк ва брокерлик идораси кўринишида кафолатнинг мавжудлиги, профессионал менежментнинг

www.arxiv.uz мавжуд бўлиши. қайд этилган талабларга мос келиши даражасига қараб акциялар бозорларнинг турли секторларига келиб тушади. Истанбул фонд биржасининг аъзолари учта гуруҳга бўлинади: А) инвестиция банклари ва ривожланиш банклари; Б) тижорат банклари; В) воситачилик ташкилотлари. 1997 йил бошида ИФБда 11 та инвестииця банклари ва ривожланиш банклари, 51 та тижорат банклари ҳамда 103 та воситачилик ташиклотлари фаолият кўрсатди. Воситачилик ташкилотлари ва банкларнинг капитал бозордаги фаолияти бирламчи ва иккиламчи бозорлардаги операциялар, қимматли қоғозлар портфелини бошқариш, инвестииця маслаҳатлари, қимматли қоғозларни қайта сотиб олиш тўғрисидаги бевосита ҳамда реверсив келишувлар, маржа битимлари, қимматли қоғозларни муддатга қопланмаган ҳолда сотиш ва уларнинг ижарага беришни ўз ичига олади. Воситачилик ташкилотлари ёки банклар ИФБда операциялар юритиш учун брокерлик жойига эга бўлиши керак. Турли хил фаолият турларини юритиш учун бойликлари билан амалга ошириладиган ҳар бир фаолият тури учун алоҳида лицензияни олиш ва тузилишга тақдим этилаётган битимлар бўйича суғўрта таъминотини акциялар бўйича айланманинг 5 фоизи ҳамда давлат облигациялари бўйича – 100 фоизи миқдорида захира қилиш лозим. Брокерлик жойига номзодлар брокерлар тайёрлаш курсини тинглаши ва уни муваффақиятли тугатган бўлиши керак. Истанбул фонд биржасида 1995 йилнинг бошидан бошлаб бозорнинг қуйидаги асосий сегментлари амал қилмоқда: миллий, минтақавий, улгуржи, Янги компаниялар бозори, облигациялар, вексельлар ва қимматли қоғозларни қайтариб сотиб олиш ҳақида тўғридан-тўғри резерсив келишувлар бозори, халқаро бозор, фьючерслар ҳамда опционлар бозори. Миллий бозор. Миллий бозор ИФБнинг мураккаб индексига киритилган 104 та компанияни ва 100 та рўйхатга олинган бошқа компанияларни қамраб

www.arxiv.uz олган. ИФБнинг ижроия кенгаши томонидан белгиланган талабларга мувофиқ у ёки бу компанияларни рўйхатга киритиш ёҳуд ундан чиқариш мақсадида ИФБнинг мураккаб индексини ташкил этувчи компаниялар рўйхати ҳар чоракда кўриб чиқилади. Минтақавий бозор. Бу бозор периферия, ишончлилик ва «шаффофлик» шароитида турган кичик ва ўрта компанияларни қўллаб-қувватлаш мақсадида ташикл этилган эди. Минтақавий бозор миллий бозордан вақтинча ёки доимий равишда четлатилган компанияларни, шунингдек, листинг талабларига мос келмайдиган компанияларни бирлаштиради. 1997 йилнинг бошига келиб ИФБнинг минтақавий бозори савдоларида 13 та компания иштирок этди. Улгуржи савдо. Мазкур бозор акцияларининг йирик пакетлари билан савдолар қилиш имкониятини таъминлайди. Ушбу бозор миллий ва минтақавий бозорларда тақдим этилган акцияларни, шунингдек, сармояни ошириш ёки мавжду акциядорларнинг акцияларини муайян ёҳуд аноним харидорларга сотиш йўли билан сотилмайдиган акцияларни сотиш имконини беради. Бу бозор хусусийлаштириш дастурлари доирасида акцияларнинг пакетли сотилишини амалга оширишга имконият яратади. Янги компаниялар бозори. Мазкур бозор янги барпо этилган компанияларни ўсиш имкониятлари билан таъминлаш мақсадида ташкил қилинган. У янги компанияларнинг ривожланишини рағбатлантириш ҳамда ўз даромадларини нисбатан кичик хатарлар шароитида оширишни истовчи сармоядорларга муқобил шарт-шароитларни таклиф этади. Янги компаниялар бозори иқтисодиётда фойдаланилмаётган маблағларни ёш, истиқболли компанияларга уларга инвестиция учун сармояни таъминланган ҳолда оқиб келишига кўмаклашади. Бу бозор венчур (хатарли) капитал фондларининг ривожланиши учун уюшувчанлик ва шаффофлик муҳитини яратади. 1997 йилнинг бошига келиб унда бо-йўғи бита компания фаолият кўрсатди.

www.arxiv.uz Облигациялар, вексельлар ва қимматли қоғозларни қайтариб сотиб олиш ҳақида тўғридан-тўғри реверсив келишувлар бозори. Белгиланган даромадни келтирувчи қимматли қоғозлар (масалан, хазина вексельлари, давлат облигациялари) билан савдо – сотиқ қилишни ёки қимматли қоғозларни қайтариб сотиб олиш ҳақида тўғридан-тўғри реверсив келишувлар билан шуғулланишни ҳоҳловчи биржа аъзолари ИФБнинг савдо майдончаларидан фойдаланиши мумкин. Ушбу молиявий воситалар билан савдолар соат 10 дан 17 гача олиб борилиши мумкин. Биржа аъзолари буюртмаларни савдолар ўтказилган санадан кейин 90 иш кунигача бўлган давр ичида бажариши мумкин. Биржа аъзолари ўз буюртмаларини ИФБнинг экспертларига топшириши мумкин. Экспертлар олинган буюртмаларни компьютер тизимига киритган ҳолда «кўр брокерлар» сифатида фаолият юритади. Буюртма компьютерга киритилгандан сўнг мазкур аъзо учун биржа томонидан рухсат этилган савдо лимити автоматик тарзда камаяди, тизим эса битим тузиш учун унга мос ҳамкорни танлаб олишга интилади. Халқаро бозор. Бу бозор америка доллари асосида фаолият кўрсатади. Ундан ўрта Осий, Россиянинг Жанубий минтақаси, Шарқий Европа, Болқон ва Яқин Шарқнинг Янги мустақил республикаларини компаниялари акцияларининг савдо майдончаси сифатида фойдаланилади. Ушбу бозорда, шунингдек, хорижий сармоядорларда талаб уйғотишга қодир бўлган туркия компанияларининг акциялари, масалан, очиқча сотилиш йўли билан хусусийлаштирилишга тайёрланаётган давлат корхоналрининг акциялари ҳам сотилади. Фьючерслар ҳамда опционлар бозори. Бу бозор эндигина вужудга келмоқда. Бироқ Туркияда ҳосила қимматли қоғозлар билан савдо-сотиқ қилиш учун барча зарур шарт-шароитлар, шу жумладан, қонунчилик шароитлари яратилган. Савдолар тизими. 1994 йилнинг ноябр ойидан бошлаб ИФБ «овоз орқали» савдо қилишдан тўлиқ компьютерлашган савдо тизимига ўтди. ИФБ аъзолари терминаллари ёрдамида буюртмаларни бажариш ва савдолар ҳамда

www.arxiv.uz нархлар устидан мониторингни амалга ошириш имконитяига эга. Бундай тизим буюртмаларнинг бажарилишини бир неча баробар жадаллаштиради ва кунлик ўтказиш қудратини бир соатда 10000 дан 37000 тагача битимга оширди. Савдолар якунига кўра брокерлар компьютер тизими томонидан бажарилмаган ва қайтарилмаган буюртмларни экранда кўриши мумкин. Савдо сессиясининг якунида биржа тузилган битимлар ва улар бўйича нархлар ҳақидаги ҳисоботни савдоларнинг ҳар бир иштирокчисига тақдим этади. Бозордаги вазият мунтазам кузатилади. Акциялар билан савдолар иккита алоҳида икки соатлик – битта эрталабки ва бита кундузги савдо сессияси давомида амалга оширлади. Нархлар узлуксиз кимошди савдоси усули билан белигиланади. Унда харидорлар ва сотувчилар ИФБда жойлашган ўз иш ўринлари орқали харид қилиш ҳамда сотиш учун талбаномаларни компьютер тизимига киритади. Тизим брокерларга буюртмаларнинг бир неча турларини бажариш имконини беради. Шулардан «бозор», «лимитли», «зудлик билан бажариш ёки брокер қилиш», «ҳаммаси ёки ҳеч нарса» кабилар кенг тарқалган. Брокерлар харид қилиш ёки сотиш учун талабномаларни 15 иш куни чегарасида турли хил бажариш муддатларини кўрсатган ҳолда киритиш мумкин. Савдолар натижалари ахборот тарқатувчилар томонидан ва давлат телевидениесининг каналларида аниқ вақт мобайнида хабар қилинади. Клиринг ва ИФБ қимматли қоғозларини сақлаш банки. Клиринг ва қимматли қоғозларни сақлаш хизматлари Туркияда ярим давлат инвестиция банки клиринг ва ИФБ қимматли қоғозларини сақлаш банки томонидан кўрсатилади. У 1992 йилда ташкил этилган ва 1993 йилнинг бошида Капитал бозорлари бўйича комиссиясидан марказий банк – депозитарий мақомини олди. Банкнинг акциядолари ҳар бири акциядорлик сармоясининг 5 фоизидан катта бўлмаган миқдорига эга бўлган ИФБнинг аъзолари ва улушнинг 10 фоизига эга бўлган ИФБнинг ўзидир. Биржанинг раиси бир вақтнинг ўзида Клиринг ва ИФБ қимматли қоғозларини сақлаш банкига раислик қилади.

www.arxiv.uz Акциялар бўйича клиринг операциялари кўп томонлама неттингнинг тугуши билан, савдолар ўтказилган санадан кейин икки иш куни ичида амалга ошрилади (Т+2). ҳисоб-китоблар «тўловга қарши етказиб бериш» усули бўйича ўтказилади. Клиринг ва қимматли қоғозларни сақлаш бўйича хизматлардан ташқари, банк двидендларнинг йиғилиши ва тақсимланишини таъминлайди, тижорат банклари ҳамда воситачилик ташкилотларига облигацияларни ва қимматли қоғозларни қайтариб сотиб олиш ҳақида келишувлар бўйича хизматлар кўрсатади. Банк 70 млн. та сертификатларини сақлай олади. 1995 йилнинг март ойидан бошлаб ИФБнинг аъзоларига ўзларида мижозларнинг қимматли қоғозларини икки кунлик ҳисоб-китоблар давридан узоқ ушлаб туриши тақиқланган. Биржа аъзолари уларнинг мижозларига тегишли қимматли қоғозларни фақат клиринг ва қимматли қоғозларини сақлаш банкида ушлаб туриши мумкин. Барча депонентланадиган қимматли қоғозлар суғўрталанади. Банк «ўттизлик гуруҳи» тавсияларига амал қилади. АҚШнинг қимматли қоғозлар ва фонд биржалари бўйича комиссияси 1995 йилнинг март ойида ИФБ банкига «мақбул хорижий қимматли қоғозлар сақловчиси» мақомини берди. Европа фонд биржалари федерацияси. 1995 йилнинг майида 12 та давлат биржаларининг, шу жумладан, Туркиянинг ҳам, вақиллари федерация тузиш ҳақида келишувга имзо чекди. Муассислар сафига:Арманистон, Болгария, Исроил, Иордания, қозоғистон, Покистон, Словакия, Словения, Туркманистон, Туркия ва Хорватиялар кирди.Бахрейн, Миср ва Польша далватлари очилиш маросими ҳамда дастлабки умумий йиғилишида кузатувчилар сифатида иштирок этишда. Кейинчалик 1996 йилда федерация аъзолари сафига Ўзбекистон ҳам қўшилди. Федерациянинг асосий мақсади Шарқий Европадан Яқин Шарқгача бўлган минтақа ва ўрта Осийда жойлашган фонд биржаларини аъзо мамлакатлар ўртасида ҳамкорликни фаоллаштириш ҳамда листинг, ахборот ва бухгалтерлик ҳисобининг халқаро андозаларини ишлаб чиқиш ҳисобига қўллаб-қувватлашдан иборат. Бундан ташқари, федерациянинг мақсадларига қуйидагилар киради:

www.arxiv.uz - самарали коммуникация ва маълумотларнинг тарқатилишини таъминлаш; - умумий бозор стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - минтақада чиқариладиган қимматли қоғозлар билан савдоларни ИФБ марказлашган халқаро бозори орақли қўллаб-қувватлаш. Осиё қитасига назар ташласак Гонконг, Тайвань, Жанубий Корея, Сингапур фонд биржлари катта мавқега эга бўлганликларини қайд этишимиз лозим. ҳамдўстлик мамлакатлари аъзоларига келсак фонд биржалари энди шаклланиб келмоқда.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати: 1. “Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни. 2001 йил 29 августда қабул қилинган. 2. “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси қонуни. 2008 йил 2 2 июл . 3. И.А. Каримов “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида”. Том 3 175-200 бетлар. Т. Ўзбекистон. 1996. 4. Ўзбекистон Республикаси қимматли қоғозлар бозорида ҳисоб-китоб клиринг ташиклотлари тўғрисида муваққат Низоми. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 31 июлда 461-рақам билан рўйхатга олинган. 5. Абдуллаев Е. Шохаъзамий Ш. Қимматли қоғозлар. 135-136 бетлар. 6. Бутиков И. Қимматли қоғозлар бозори. 6-бўлим. Шохаъзамий Ш. Финансовый рынок и ценные бумаги. Книга 2. Т.: ТФИ, 2005.

O'xshashlar

Биржа савдоларини утказиш механизми

Савдо тизимлари. Фонд биржалари ва биржавий операциялар

Электрон валюта биржа

Пул ўтказиш тизимлари

Савдо менежментининг функциялари ва механизми