Савдо тизимлари. Фонд биржалари ва биржавий операциялар - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо тизимлари. Фонд биржалари ва биржавий операциялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

272 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Молия бозори савдо тизимининг тавсифи ва таснифи. Биржа тушунчаси ва унинг пайдо бўлиш тарихи. 2. Фонд биржасининг ташкилий асослари. «Тошкент» РФБ ва унинг бўлинмаларининг вазифалари. 3. Фонд биржасининг аъзолари. Брокерлик жойи тушунчаси. Расмий дилерлар (Маркет - Мейкерлар). Брокерларга биржа савдоларига рухсат этиш тартиби. 4. Қимматли қоғозларнинг биржа савдоларига қўйилишига рухсат этиш. Листинг тадбири , қимматли қоғозлар котировкаси.

www.arxiv.uz Молия бозори савдо тизимининг тавсифи ва таснифи. Биржа тушунчаси ва унинг пайдо бўлиш тарихи Қимматли қоғозлар савдосининг ташкилотчилари фонд биржаси, шунингдек қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ фонд бўлимларини ташкил этган бошқа биржалар , қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчиси , қимматли қоғозларнинг мулкдори ёки қимматли қоғозларга бўлган мулкий ҳуқуқ эга ларидир . Қимматли қоғозлар савдосининг ташкилотчилари қимматли қоғозлар савдосини ташкил этиш қоидаларини қимматли қоғозлар бозорини тартибга солиш бўйича ваколатли давлат органи билан келишувга биноан белгилайди ва тартибга солади. Фонд биржаси, шунингдек қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ фонд бўлимларини ташкил этган бошқа биржалар ва қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари савдоси ташкилотчиси фаолиятни тегишли лицензия асосида амалга оширади. Фонд биржасининг, шунингдек қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ фонд бўлимларини ташкил этган бошқа биржаларнинг аъзоларини қимматли қоғозлар савдосида иштирок этишга қўйиш уларда инвестиция воситачиси ёки инвестиция активларини ишончли бошқарувчи сифатида қимматли қоғозлар бозорида профессионал фаолиятни амалга ошириш учун лицензия бўлган тақдирдагина амалга оширилади. Биржа сўзи лотинча “Bursa” сўзидан олинган бўлиб ҳамён маъносини билдиради. Ўзбекистон Республикасининг «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида»ги қонунда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан 1992 йил 2 июлда, (янги таҳрирда 2001 йил 29 августда) қабул қилинган. Қонунда биржа тушунчасига қуйидагича таъриф берилган.

www.arxiv.uz Биржа юридик шахс бўлиб, олдиндан тайинланган жой ва муайян вақтда белгиланган қоидалар асосида оммавий ва ошкор биржа савдоларини ташкил этиш ва ўтказиш орқали биржа товарлари савдоси учун шарт-шароит яратадиган жой. Биржалар даставал Италияда пайдо бўлган. Сўнгра 1531 йил Антверпен (Нидерландия), 1549 йил – Лион, Тулуза (Франция), 1556 йил Лондон (Буюк Британия) пайдо бўлади. Россияда эса Пётр I фармонига асосан биринчи биржа Санкт-Петербург шаҳрида 1703 йилда ташкил топади. АҚШда биринчи товар биржаси 1848 йил Чикаго шаҳрида ташкил топади. Биржа юридик шахс сифатида тузилган товарларни улгуржи савдосини ташкил этадиган бозордир. Совет Россияси даврида биржалар 1921 йилдан очила бошланди. 1923 йилда Москва товар – хомашё биржаси қошида фонд бўлими очилиб, уларнинг сони 1927 йилга келиб 8 тага етди. Биржа савдоси СССРда 1930 йилгача давом этди, сўнгра 1990 йилгача тақиқланади. СССР тугатилиб, мустақил давлатлар ҳамдўстлиги пайдо бўлиши билан, бозор иқтисодиёти даврида биржалар яна иш бошлади. Жаҳон амалиётида сотилаётган товарларнинг турига қараб биржалар қуйидаги турларга бўлинади. 1. Товар биржаси (товар – хом-ашё биржаси), асосан барқарор ва юқори сифатга, оммавий талабга эга бўлган товарларни улгуржи сотишга ихтисослашгандир. 2. Фонд биржаси – қимматли қоғозларни сотишга ихтисослашгандир. 3. Меҳнат биржаси эса ишчи кучи олди-сотди қиладиган жой. 4. Валюта биржаси – олтин ва валютани олди-сотди қиладиган жойдир. Республикамизда валюта биржаси ёпиқ турдаги акциядорлик жамияти шаклида ташкил этилган бўлиб, унинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz - валюта бозорида операцияларни ўтказиш ва Ўзбекистон Республикаси пул бирлигининг хорижий валюталарга нисбатан жорий бозор курсини белгилаш; - корхона ва ташкилотларнинг ноконвертирлаштирилган валюталардаги маблағларини талаб ва таклиф асосида таркиб топган курси бўйича конвертлаштирилган валютага алмаштириш бўйича операцияларни ташкил этиш; - пул бозоридаги операцияларни ташкилий ва ахборот таъминоти; - қимматли қоғозлар операциясини амалга ошириш; - ҳисоб-китобларни биржадан ташқари битишувлар бўйича биржа ҳисоб-китоб тўлови орқали чет эл валютасида Ўзбекистон Республикаси пул бирликларида ташкил этиш ва амалга ошириш; - биржа ҳиссадорлари ва аъзолари, валюта ҳамда пул бозорларининг бошқа иштирокчиларига зарур бўлган маслаҳат, ахборот ва хизматнинг бошқа турларини кўрсатиш; - валюта ва пул, шунингдек қимматли қоғозлар бозоридаги операциялар ва ҳисоб-китоблар учун дастурий воситалар ва автоматлашган мажмуаларни ишлаб чиқиш, жорий этиш ва тарқатишдан иборат. 1995 йилдан бошлаб республика тижорат банклари олди-сотдисида иштирок этиш ва чет эл валютасида операциялар олиб бориш ҳуқуқига эга бўлдилар. Валюта савдолари натижаларига асосланиб, Республика Марказий банки чет эл валюталарини, шу жумладан АҚШ доллари тижорат курсларини мунтазам белгилаб бормоқдаки, бу тадбиркорларнинг валюта операциялари учун асос бўлиб хизмат қилмоқда. Бизнинг фанимизнинг асосий вазифаси фонд биржаларини ўрганиш, уларнинг иқтисодиётдаги, айниқса қимматли қоғозлар бозорида ўрнини аниқлаб олишдир. Классик кўринишдаги фонд биржаси – бу профессионал иштирокчилар томонидан уюштирилган, энг яхши қимматли қоғозларнинг доимий равишда

www.arxiv.uz амал қилиб турувчи улгуржи бозори бўлиб, у савдо-сотиқнинг ҳамда қимматли қоғозлар ва брокерларга савдоларга рухсат беришнинг алоҳида тартиб, тамойилларига эгадир. Фонд биржалари тарихан маълум маънода қимматли қоғозлар бозорининг ўзига хос ҳаракатлантирувчи кучлари ҳисобланади. Уларнинг иқтисодий муносабатлар ривожланишидаги роли кўп жиҳатдан фонд бозорларининг аҳамияти билан айнан бир хил. Шу билан бирга, фонд биржалари ўзининг кўп функционаллиги ва иқтисодиётда мустақил аҳамиятга эга бўлишига қарамай, эндиликда у фонд бозорларининг уларнинг ўзлари орқали ҳосил қилинган тизимларининг таркибий қисмлари ҳисобланади. Классик фонд биржасининг асосий ўзига хос хусусияти қуйидагилардан иборат: - биржага фақат муайян талабларга жавоб берадиган энг яхши қимматли қоғозларга рухсат этилади; - биржа савдоларига фонд биржаси аъзоларининг махсус муассасасига алоқадор бўлган шахсларга рухсат этилади; - қимматли қоғозлар билан савдолар қилишнинг муваққат тартиби ва андозалаштирилган савдо-сотиқ тадбирларининг мавжудлиги; - савдо-сотиқни муайян жойда марказлаштириш; - биржанинг ўзини-ўзи тартибга солиши, яъни биржани бошқаришни биржа савдолари иштирокчиларининг ўзлари амалга оширади; - тузилган шартномаларни бажаришга кафолат беради; - савдо этикасини иштирокчилар ҳулқ - атворини ишлаб чиқади. Фонд биржаси - қимматли қоғозларнинг алоҳида тарзда уюшган бозоридир. У узоқ ривожланиш тарихига эга. Тўрт юз йилдан ортиқ мобайнида қимматли қоғозлар билан биржа савдосини ташкил этиш шакли ҳам, биржани ўзининг жамиятнинг иқтисодий ва сиёсий ҳаётидаги роли ҳам ўзгарди. Биржаларнинг ўтмишдошлари кўргазма савдолари ярмаркалар эди, улар ўзининг ривожланиши жараёнида доимий равишда савдо механизмларини

www.arxiv.uz такомиллаштириб борди. XV асрда Венеция, Генуя, Флоренцияда кўргазма савдолари катта ном чиқарди. Улар билан бирга товар биржалари ҳам ривожлана бошлади. Феодализмдан капитализмга ўтиш даврида хўжалик муносабатларини бир-бири билан боғловчи ҳамда қарз маблағларининг таклифи ва уларга бўлган талабни тартибга сола оладиган махсус воситага нисбатан қаътий талаб туғилди. Бундай восита – биржа шаклида – XVI асрда Испания ва Голландия ўртасида савдо-сотиқнинг ривожланиши билан шаклланади. Биржа воситасида бозорга олиб чиқилмайдиган, ҳужжатлар билан тасдиқланадиган аниқ сифат ва миқдорий хусусиятларга ҳамда талаб ва таклиф асосида расман белгиланадиган нархларга эга бўлган муайян товарлар билан савдо қилиш бўйича мунтазам равишда амал қилувчи бозор сифатида юзага келди. Биржада оддий товарлар билан эмас, балки фақат алоҳида талабларга жавоб берадиган товарлар билан савдо-сотиқлар амалга оширилади, чунончи товарлар сифат жиҳатдан бир хил бўлиши, миқдорига кўра сони, ҳажми ёки оғирлиги билан белгиланган бўлиши, Ушбу туркумдан исталган бошқа товар билан алмаштирилиши мумкин бўлиши лозим эди. Товар биржаларининг ўсиши уларнинг сафидан алоҳида биржаларнинг ажралиб чиқишига олиб келди. Уларда фақат ўзига хос хусусиятли товар қимматли қоғозлар билан савдо-сотиқ қилинди. Дастлаб бундай биржалар товар биржаларининг ёрдамчи бўлимлари шаклида фаолият кўрсатди. Бироқ, валюта айирбошлаш операцияларининг кенгайиши, муомалада тижорат вексельларининг пайдо бўлиши қимматли қоғозлар билан савдо-сотиқ қилишга ихтисослаштирилган муассаса – фонд биржаларининг ташкил этилишига заминлар яратди. Биринчи фонд биржасининг пайдо бўлишини тарихчи олимлар 1592 йилдан, яъни Антверпенда биржага тақдим этилган қимматли қоғозлар нархларининг рўйхати эълон қилинган вақтдан ҳисоблашади. XVI – XVII асрларнинг охирида баржаларда Янги товар давлат қимматли қоғозлари, Англияда Ост-Инд ва Голландияда Вест-Инд компанияларининг вужудга келиши билан эса, дастлабки акциялар пайдо бўлди.

www.arxiv.uz 1792 йилда Америка қўшма Штатларида жаҳондаги бирча биржаларнинг энг йириги Нью-Йорк фонд биржаси ташкил этилди. Унинг кетидан Европанинг қатор бошқа биржалари барпо қилинди. Иқтисодчиларнинг ҳисоблашича, фонд биржалари ривожланишининг дастлабки босқичи 200 йил давом этди. ўша вақтда биржалар энг ривожланган мамлакатларнинг иқтисодиётда катта рол ўйнади. Биржа операциялари, ўз навбатида халқаро савдо-сотиқнинг кенгайишига, капиталнинг дастлабки жамғарилишини тезлаштиришга ва бу билан ишлаб чиқаришнинг феодал усулидан ривожланган бозор жамиятига ўтишга кўмаклашди. Бироқ XIX асрнинг биринчи ярмида фонд биржаси хўжалик юритишнинг капиталистик тизимида барибир иккинчи даражали унсур ҳисобланади. қимматли қоғозларнинг асосий қисмини ўша даврда давлат облигациялари ташкил этди. Европа мамлакатларида акциядорлик банклар ривож топди. Темир йўл қурилиши эндигина бошланиб, мулкчиликнинг акциядорлир шакли дастлабки қадамларини қўя бошлаган эди. Саноатда якка ва оилавий корхоналар устунликка эга бўлди. Йирик саноатнинг ўсиши, саноат миллионерлари синфининг пайдо бўлиши, савдо-сотиқ, транспортнинг ва биринчи галда темир йўлнинг жадал ривожланишига қараб вазият ўзгарди. Алоҳида капиталистнинг жамғармалари фақат унинг шахсий корхонасини кенгайтиришда тўлиқ қўлланилмади. Бу акциядорлик сармоясининг ўсишига кучли туртки бўлди. Шу билан бир вақтда, барпо этилган компанияларнинг акциялари борган сайин реал капиталга қўйиш учун эмас, балки тезда оширилган курс бўйича қайта сотиш мақсадида харид қилиинди. Биржа савдолари бир неча марта ваҳима ва тангликлар туфайли узилиб қолди. Буларнинг сабаблари турлича эди. қимматли қоғозлар, одатда, реал капитал билан боғлиқ бўлиб, биржа нархлари талаб ва таклифнинг таъсири остида шаклланди. Умумий иқтисодий вазият, сиёсий воқеалар, шунингдек, матбуот ва қимматли қоғозлар юилан савдоларда иштирок этувчиларнинг руҳий ҳолатига таъсир этишнинг бошқа усулларидан кенг фойдалана бошлаган биржадаги олиб сотарларнинг рақобат курашлари

www.arxiv.uz уларга катта таъсир кўрсатди. Тарихда акциядорлик жамиятлардаги ишларнинг аҳволи ҳақидаги маълумотларнинг сохталаштирилганлигига мисоллар жуда кўп. уларнинг оқибатида, асосан, кичик акциядорлар азият чекишди. Биржа операциялари аҳамиятли тартибга солинмади. Кичик сармоядорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш идораси деярли мавжуд эмас эди. Шунинг учун Х1Х аср фонд биржасини баъзан «ёввойи» биржа деб аташади. Х1Х асрнинг охири ва ХХ аср бошида ишлаб чиқаришининг жадал ўсиши ҳамда бозорнинг жонланиши юз берди. Айниқса, биринчи жаҳон урущидан кейинги даврда саноат ҳамда савдо-сотиқ жадал ривожлана бошлади. қимматли қоғозларни муомалага чиқариш ва улар билан савдо- сотиқ қилишнинг кескин ошиши Ушбу жараёнларни акс эттирди. Биржа савдосига, шу жумладан, кредитдан фойдаланган ҳолда савдолар қилиш учун, ўнлаб миллион ўрта ва кичик хусусий сармоядорлар жалб этилди. Биржалар айланмалари дастлабки ўттиз йилда кескин ўсди, биринчи жаҳон уруши йиллари бундан мустасно. Айнан ўша даврда фонд юиржалари бозор иқтисодиётининг муҳим муассасалари билан бир қаторда ўз ўрнини эгаллади. 1929 йил октябрда Нью-Йорк фонд биржасининг инқирозига учраши 1929-1933 йиллардаги жаҳон иқтисодий танглигининг бошланишига сабаб бўлди. қимматли қоғозларга ўз пулларини сарфланган кишиларнинг кўпчилиги банкрот бўлди. АҚШ ва жаҳоннинг қатор ва бошқа бадавлат мамлакатларининг иқтисодиёти фожиа ёқасига келиб қолди. 30 йиллардан бошлаб АҚШда, кейинчалик бошқа мамлакатларда ҳам қимматли қоғозлар бозорини, хусусан фонд биржасининг фаолиятини тартибга солишга йўналтирилган қатор ислоҳотлар амалга оширилди. Биржа иштирокчиларининг фаолияти устидан давлат назорати ўрнатилди ва биржада ўз акцияларини сотган эмитентларни текширишнинг қаътий тадбири ишлаб чиқилди. Бундай ҳаракатлардан мақсад биржани оммавий олиб сотарликдан асраш, сармоядорлар ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишдир.

www.arxiv.uz ХХ асрнинг сўнгги 50 йилида катта ўзгаришлар юз берди. Ушбу даврда фонд биржасининг операциялар объекти ва тури, техник- ташкилий даража, фаолият жўғрофияси каби кўпгина асосий таркибий кўрсаткичлари ўзгарди. Жануби – Шарқий Осиё мамлакатларида биржа савдоларининг қатор янги йирик марказлари пайдо бўлди. Турли мамлакатлар биржа тизимларининг байналминаллашуви кучайди, жаҳоннинг турли фонд биржалари ўртасидаги кучлар нисбатида силжишлар юз берди. Фонд биржалари реал капиталнинг ривожланишини акс эттирган ҳолда уларнинг ўсишига кўп жиҳатдан ёрдам беради. Биржалар фаолияти қимматли қоғозларни сармоядорларнинг кенг қатлами ичида тарқатилишини рағбатлантиради, бу эса жамиятни катта қисмининг моддий аҳволи яхшиланишига кўмаклашади. Биржалар сармояларнинг бир тармоқдан бошқасига оқиб киришини, уларнинг энг истиқболли соҳаларга тўпланишини таъминлайди. Бундан ташқари, улар турли корхоналар, хўжалик тармоқлари ва соҳаларини бозор нуқтаи назаридан қиёслашга ёрдам беради. Фонд биржалари бозор ўзгаришлари йўлига қадам қўйган ёш мустақил давлатларда алоҳида аҳамиятга эга. Мазкур мамлакатларда биржалар иқтисодиётни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқаришнинг асосий воситаси ҳисобланади. Айнан биржа майдончаларида хусусийлаштирилган корхоналар негизида ташкил этилган компаниялар акцияларининг бирламчи сотилиши амалга оширлади. Биржа брокерлари корхонани бутун хусусийлаштириш жаарёни давомида кузатган ҳолда акциялаштириш бўйича операторлар вазифасини ўз зиммасига олади. Ушбу мамлакатлардаги акцияларнинг биржа бозори, одатда, бирламчи бозор бўлиб, у хусусийлаштирилган корхоналар акцияларининг нархларини белгилаб беради. Шуни таъкидлаш лозимки, ўзларининг фонд биржаларини барпо этишни бошлаётган мамлакатларда, одатда, дастлабки вақтларда акциялар катта қисмининг сотилиши тасодифий хусусиятга эга, яъни, масалан, бир ҳафта ёки бир ой мобайнида бир акциянинг ўзи бўйича битимларнинг барқарор қайд этилган миқдори кузатилмайди. Бу ахборотга эга бўлмаслик,

www.arxiv.uz бир транзакциянинг юқори қиймати, қимматли қоғозларнинг юқори ликвидлилиги, сармоядорларнинг иқтисодий салоҳиятининг заифлиги каби қатор омиллар билан боғлиқ. Айнан собиқ Иттифоқ ҳудуди мамлакатларининг фонд биржаларида мулкни қайта тақсимлаш учун асосий кураш борди. Биржалар бозор муносабатларининг тимсоли, қимматли қоғозлар бозори муассасаларининг йўлбошчисига айланди. Таъкидлаш керакки, ўтиш даврида фонд биржалари қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи органларга қараганда илгарироқ пайдо бўлди. Айнан фонд биржаларининг пайдо бўлиши молия вазирликларининг қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи меъёрий асосларни яратиш жадал ишларни олиб боришга ундади. Фонд биржлари қимматли қоғозлар бозорининг марказий буйруғини, унинг ёрдамида бозор иқтсиодиётида сармояга бўлган талаб ва таклиф бир ерга тўпланадиган асосий механизмлардан бирини ўзида намоён қилади. Фонд биржаси сармоя етказиб берувчиларнинг бўш турган пул маблағларини сафарбар қилиш ва уни қимматли қоғозлар олди-сотдиси орқали инвестиция қилишнинг энг муҳим иқтисодий воситаларидан бири ҳисобланади. ҳар қандай тараққий этган мамлакатда у нафақат қимматли қоғозлар бозорида бажарилган битимларнинг рўйхатга олинишини, нархларнинг қайд этилишини, сармоянинг бир тармоқдан бошқасига қўйилишини таъминловчи муассаса бўлиб, балки бутун иқтисодиёт аҳволининг барометри бўлиб хизмат қилади. Фонд биржаси – бу қимматли қоғозлар сотувчиси ва харидори воситачилар орқали бир – бирини топадиган жой. Фонд биржаси қимматли қоғозлар бозорининг асосий унсури ҳисобланади, уни кўпинча «фонд бозори» деб ҳам аташади. Биржа – бу уюшган бозор. Шундай мисолни келтириш мумкин. Инсонга, масалан, сабзавот ва мевалар зарур. Уларни уйининг ёнида харид қилиши ҳам мумкин, лекин у кўпинча бозорга йўл олади. Биринчидан, у ерда сотувчилар анча кўп, демак, танлаш имконияти кенгроқ. Иккинчидан, бозорларда товар сифатини текширувчи махсус хизматлар мавжуд.

www.arxiv.uz Қимматли қоғозлар бозорида ҳам худи шундай. Ҳар қандай шахс акцияларни бирж а дан ташқарида, «кўчада» сотиб олиш ҳуқуқига эга. Лекин уларни яхши қимматли қоғозлар сотилади. қимматли қоғознинг сифатини баҳолаш учун биржада эксперт комиссияси фаолият кўрсатади, у муайян услубдан фойдаланган ҳолда мазкур қимматли қоғознинг савдоларга қўйилиши мумкинлигини ҳал қилади. Бутун жаҳонда биржага фақат барқарор молиявий аҳволга ва ривожланиш истиқболларига эга бўлган тузилмаларнинг қимматли қоғозларига эркин рухсат этилади. Акцияларни фонд биржасига сотувга қўйиш – бу компаниянинг юқори обрўйсидан далолат беради ва бу унинг учун энг яхши реклама ҳисобланади. Хуллас, биржа мамлакат иқтисодиётини ҳолатининг барометри сифатида муҳим рол ўйнайди. Бу ерда қимматли қоғозларнинг ўртача нархидан уларнинг курс нархи вужудга келади. Харидорлар ва сотувчиларнинг айрим қимматли қоғозларга бўлган муносабатларини қайд этган ҳолда, биржа алоҳида корхоналарнинг ва бутун иқтисодиётнинг молиявий жиҳатдан соғломлигини кўрсатди. Биржа ахбороти асосида ҳукумат, корхоналар раҳбарлари ва аҳоли ўзларининг хўжалик ҳамда молиявий стратегиясини ишлаб чиқади. Фонд биржаси Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорининг вужудга келиши ва ривожланишида алоҳида ташкилий ролни ўйнамоғи лозим. Юзлаб йиллардан буён бозор иқтсиодиёти амал қилаётган мамлакатларда фонд биржаси қимматли қоғозларнинг тартибсиз бозоридан юзага чиқди. Бизнинг республикамизда қимматли қоғозлар бозори давлат ташаббуси билан ва унинг қўллаб-қувватлаши орқали барпо этилмоқда. Давлат корхоналари негизида очиқ акциядорлик жамиятлари ташкил этилиб, уларнинг акциялари эркин сотувчга чиқарилиши лозим. Давлатнинг ташаббуси билан Республика фонд биржаси ва қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасининг бошқа муҳим таркибий қисмлари таъсис этилди. Бундай шароитларда фонд биржаси қимматли қоғозлар бозорининг ташкил этувчи бошланғич нуқтаси бўлиб қолади. У қимматли қоғозларга

www.arxiv.uz бўлган ҳали унчалик ривожланмаган талаб ва таклифни бир жойга тўплайди, бу эса, ўз навбатида, қимматли қоғозлар билан самарали операциялар қилиш учун шароиталр яратади. Бир вақтнинг ўзида Ушбу босқичда фонд биржаси биржага тааллуқли бўлмаган қатор ўзига хос вазифаларни бажаради. Бу юридик шахслар ва фуқароларга брокерлик идораларини ҳамда бошқа инвестиция муассасаларини ташкил қилишда кўмаклашиш, махсус таълимни ташкил этиш, лицензияларни олишда ёрдам бериш, бозорни тарғиб қилиш, қимматли қоғозларни оммавийлаштириш ва ҳ.к. Ўзбекистон Республикасида фонд биржасининг вужудга келиши. 1991 йилнинг баҳорида Ўзбекистон ҳукуматининг қарори билан республиканинг энг янги тарихида биринчи «Тошкент» Ўзбекистон Республикаси товар – хом - ашё биржаси ташкил этилда. Ўша йилнинг ёзига келиб у товар секциясида савдоларни ўтказа бошлади. қаътий давлат нархларининг белгиланиши амалиётидан воз кечишни назарда тўтган бозор муносабатларига ўтиш, ҳар бир корхона қаътий белгиланган хом - ашё етказиб берувчилар ва маҳсулот истеъмочиларига эга бўлган собиқ Совет Иттифоқи режали иқтсиодиётининг ўша даврда барбод бўла бошлаганлиги хўжалик юритувчи субъектлар ўзлари учун энг маъқул бўлган хомашё етказиб берувчилар ҳамда маҳсулот истеъмолчиларини мустақил равишда топа оладиган янги иқтисодий воситани барпо қилиш заруратини келтириб чиқаради. Тез орада юз берган собиқ СССРнинг тарқалиб кетиши давлат томонидан тартибга солинадиган муайян қоидалар бўйича ташкил этилган мустақил ички бозорни жадаллик билан юзага келтиришнинг мақсадга мувофиқ эканлигини тасдиқлади. Дастлаб биржа масъулияти чекланган жамият шаклида барпо этилди. қатор вазирликлар, идоралар, республиканинг йирик корхоналари унинг иштирокчилари бўлишди. Биржанинг устав фонди 10 млн. рублни ташкил этди. Бироқ, 1991 йил баҳор ойларининг охири ва ёз ойларининг бошида биржа савдоларининг шиддат билан ўсиши биржа устав сармоясининг оширилиши, унинг иштирокчилари таркибининг кенгайтирилиши заруратини келтириб чиқарди. Ўша йилнинг августида

www.arxiv.uz «Ўзбекистон товар – хомашё биржаси» масъулияти чекланган жамият «Тошкент» Ўзбекистон Республика универсал товар – фонд биржаси (қисқартирилган номи – «Тошкент» биржаси)га айлантирилди ва унинг тарикбида қимматли қоғозлар бозорининг дастлабки расмий ташкилоти – Фонд бўлими очилди. Фонд бўлими зиммасига қимматли қоғозларнинг уюшган бозорини ташкил этиш (фонд бойликлари билан биржа савдоларини ташкил қилиш), биржанинг брокерлик ўринларини сотиш, биржанинг устав сармоясини шакллантириш мақсадида унинг акциялари жойлаштириш вазифалари юклатилди. 1991 йилнинг сентябрида Бизнес миллий университети базасида «Тошкент» биржаси «Акциялаштириш. қимматли қоғозлар билан операциялар» махсус ўқув курисни ташкил этди. Савдо залининг фонд секциясида ишлашни ҳоҳловчи барча брокерлар Ушбу курсда ўқишлари лозим эди. Бир вақтнинг ўзида Фонд бўлимининг таркиби шаклланди. Брокерлик жойининг нархи 100 минг рублни ташкил этди. ўша йилнинг куз ойлари мобайнида меъёрий ҳужжатлар пакетини ишлаб чиқиш бўйича жиддий ишлар олиб борилди ва бу ишлар 1992 йилнинг бошига келиб тугатилди. ўша вақтда «Тошкент» биржаси Фонд бўлими тўғрисида, брокерлик жойи тўғрисида, Фонд бўлимининг аъзолари тўғрисида, Эксперт, Малака, Котировка, Низолар бўйича комиссиялар тўғрисида тасдиқланган низомларга ва энг асосийси бошқа республикалар, шунингдек, ғарбий Европа давлатлари ҳамда АҚШ фонд биржалари тажрибаларини инобатга олган ҳолда ишлаб чиқилган қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш қоидаларига эга эди. 1992 йилнинг январида «Тошкент» биржасининг Фонд бўлими республикада биринчи бўлиб қимматли қоғозлар билан мунтазам савдоларни ўтказишга киришди. ўша 1992 йилда «Тошкент» биржаси Фонд бўлимининг қимматли қоғозлар билан операциялар бўйича айланмаси 26 млн. рублни ташкил қилди, бу Россияни донгдор фонд биржаларининг худи шундай кўрсаткичлари билан таққосланадиган даражада эди. Савдоларга

www.arxiv.uz банкларнинг акциялари, турли биржаларнинг фонд бойликлари тоифасига киритиладиган брокерлик жойлари, шунингдек, ишлаб чиқариш – тижорат йўналишидаги дастлабки акциядорлик жамиятларининг пайдо бўла бошлаган акциялари қўйилди. Фонд бўлими ўша вақтда қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларининг фаолиятини тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар бўлмаган шароитда ва ўзи яратган қоидалар асосида иш олиб борди. Фонд бозорининг республика миқиёсидаги дастлабки йирик муассаса бўлган Фонд бўлими нафақат дастлабки эмитентлар ва сармоядорларнинг, балки Молия вазирлигининг ҳам эътиборини тортди. Молия вазирлиги ўша вақт эндигина фонд бозорига нисбатан ўз муносабатини белгилай бошлаб, уни тартибга солишга уриниб кўрди. Айни пайтда биржаларнинг сони аста-секин ўсиб борди. Айрим маълумотларга кўра, фақат Ўзбекистоннинг ўзида 1992 йилнинг ёзига келиб уларнинг сони 36 тага етди. Республикада қабул қилинган «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида»ги қонун биржаларига нисбатан зарур мажбурий талабларни белгиланган ҳолда, уларнинг фаолиятига сезиларли ўзгартиришлар киритди. қонунга биноан биржанинг устав фонди 50 млн. рублдан кам бўлмаслиги лозим эди. Биржалар ҳеч қанақа тижорат тузилмаларини ташкил қилиши мумкин эмас эди. Вазирликлар, идоралар, давлат қўмиталари ваш у каби ташкилотлар биржанинг муассислари бўлиши мумкин эмас эди. Устав сармоясининг миқдорига кўра «Тошкент» биржаси қонунчилик талабларига жавоб берди. Бироқ ўша вақтда бу биржа анча номдор бўлган тижорат тузилмалари катта миқдорининг асосий таъсисисчиси бўлиб, бир неча йирик вазирликлар ва идоралар биржани ўзининг муассиси эди. Бу биржалар тўғрисидаги янги қонунга зид келди: 1992 йилнинг охирида «Тошкент» биржаси «ўзбекинвест» Ўзбекистон молия – инвестиция компанияси акциядорлик жамиятига айлантирилди ва у янги биржа – «Тошкент» Ўзбекистон Республикаси товар фонд биржаси масъулияти чекланган жамиятнинг муассиси бўлиб қатнашди. Янги биржанинг тиркибида Фонд бўлими ташкил этилиб, бу бўлим ташкилий –

www.arxiv.uz меъёрий жиҳатдан ҳеч бир ўзгаришларига дуч келмади. Янги биржа амалдаги қонунчиликнинг барча талбаларига жавоб берди. Таъсис ҳужжатларининг шартларига кўра эски биржанинг барча аъзолари тўғридан-тўғри янги биржанинг аъзолари мақомини олди. Фонд бўлимининг «солнома»сида қувончли ва аянчли саҳифаларни учратиш мумкин. Бироқ Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорининг тарихидан у жой олди, чунки Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил январдаги Фармонига мувофиқ, 1994 йил 8 апрелда унинг негизида унинг номини, аввалги белгисини – бир ўркачли туя (матонатлилик ва чидамлилик рамзи), фонд биржалари фаолият кўрсатишининг мумтоз тамойилларига асосланган операцияларни амалга ошириш қоидаларига амал қилиш анъаналарини сақлаб қолган «Тошкент» Республика фонд биржаси ташкил этилди. Ўз фаолиятининг дастлабки кунларидан бошлаб биржа тармоқ дастурий маҳсулотларини яратишга ихтисослаштирилган ташкилотларни жалб этиш билан савдоларнинг электрон биржа тизимини барпо этиш, шунингдек, акциялаштириш ва акцияларни харид қилиш орқали маблағларни миллий иқтисодиётга инвестиция қилишни ташвиқ этиш бўйича фаол ишларни бошлаб юборди. Барча фонд биржаларида бўлгани каби, савдоларда иштирок этиш учун фақат Молия вазирлигининг қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи махсус лицензиясига эга бўлган биржа аъзоларига рухссат этилди. Фаолиятининг дастлабки йилида «Тошкент» РФБ ўз қўл остига 250 нафар аъзоларни, шу жумладан, АҚШ, Германия, Россия, Покистон давлатларининг вакилларини бирлаштирди, уларнинг деярли тўртдан бир қисмини хусусий шахслар ташкил этди. Биржа аъзолигига кириш шартлари брокерлик жойининг сотиб олинишини ва мунтазам аъзолик бадалларининг тўланишини назарда тутди. қимматли қоғозлар билан операциялар қилиш қоидаларида савдоларда биржада рўйхатга олинган ҳар бир брокерлик идорасидан унинг тўртта вақили иштирок этишига рухсат

www.arxiv.uz берилди, Ушбу вақиллардан иккитаси битимларни тузишда имзо чекиш ҳуқуқига эга эди. Сармоядорлар ва жамоатчилик нархлар котировкаси тўғрисидаги ахборотни информацион лавҳа ва биржа ахборот бюллетенлари ёрдамида олиши мумкин эди. Умумий ва махсус биржа хизматларидан ташқари, фонд биржаси доирасида малака, эксперт, котировка, низолар бўйича комиссиялар ва маклериат фаолият кўрсатди. Малака комиссияси брокерларнинг малакасини ва уларга қимматли қоғозлар билан операциялар ўтказиш учун рухсат этилиши мумкинлигини белгилаб берар эди. Котировка комиссия қимматли қоғозлар котировкасини ўтказиш билан бирга, биржа ахборот бюллетенларини тузар эди. Низолар бўйича комиссия эса, савдоалр ўтказилиши вақтида юзага келган тортишувларни, шунингдек, битим тузилганидан кейин, биржа шартномаларининг бажарилиши жараёнида содир бўлган баҳсларни ҳал қилиб берарди. Маклериат савдоларни тайёрлаш, ташкил этиш ва ўтказиш ишларининг бажарилишини таъминлаб турди. Ўша вақтда Эксперт комиссияси алоҳида рол ўйнайди. Яъни у акцияларга эксперт баҳосини бериш билан бирга, уларнинг котировкага ва биржа савдоларига киритилишига рухсат этилишини амалга оширди. «Тошкент» Республика фонд биржасида савдолар ўтказишнинг қоидаларига биноан, барча эмитентларнинг молиявий-хўжалик фаолияти ва инвестицион жозибадорлиги пухта таҳлил қилиниб, унинг натижаларига кўра эксперт комиссияси мазкур эмитентнинг акциясини савдоларга тақдим этилган қимматли қоғозлар рўйхатига киритиш ёки киритмаслик ҳақида қарор қабул қиларди. Қимматли қоғозлар савдоларига рухсат бериш тадбири қуйидаги тарзда амалга оширилди. Эмитент биржага унинг қимматли қоғозларини рўйхатнинг маълум бўлимига киритиш тўғрисидаги ариза билан мурожаат этиб, Ушбу аризага листинг бўйича комиссия учун корхона фаолияти билан танишиб чиқиш ва унинг молиявий аҳволини баҳолаш имконини берувчи ҳужжатлар тўпламини илова қиларди. Листинг бўйича комиссия таркибига баржа аъзоларининг вақиллари, шунингдек, четдан жалб этилган

www.arxiv.uz бухгалтерлик ҳисоби ва молиявий-хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш, банк иши, фонд бозорини қонун жиҳатдан татибга солиш соҳасидаги экспертлар киритилди. Барча эмитентлар тўрт гуруҳга бўлинарди: 1. «А» рўйхат – биржа томонидан талаб этиладиган кўрсаткичлар даражасига эга бўлган эмитентлар. 2. «В» рўйхат – «А» гуруҳи учун рўйхатдаги даражадан паст кўрсаткичларга эга бўлган, лекин листинг тўғрисидаги илтимоснома билан мурожаат этган ва маълум муддат ичида ўз кўрсаткичларини «А» гуруҳи даражасига етказишга қодир бўлган эмитентлар. 3. «С» рўйхат – «В» гуруҳи учун рўйхатдаги даражадан паст кўрсаткичларга эга бўлган, лекин маълум муддат ичида ўз кўрсаткичларини «В» гуруҳи даражасига етказишга қодир бўлган эмитентлар. 4. «Д» рўйхат - қимматли қоғозлари вақтинча, бир марталик тартибда биржада муомалага чиқарилиши мумкин бўлган бошқа эмитентлар. Бундай рўйхатнинг мавжуд бўлиши республикада қимматли қоғозлар бозори эндигина ривожлана бошланган билан изоҳланарди. Шунинг учун «Д» рўйхатга «А», «В» ва «С» рўйхатларига киритилмаган эмитентларнинг акциялари киритилиши лозим. Қуйидаги кўрсаткичлар листингнинг мезонлари ҳисобланади: 1) биржада қимматли қоғозлар сотилишининг тезлиги ва миқдори; 2) реал активлар миқдори; 3) қимматли қоғозлар сони ёки акциялар (акциялар пакетлари) эгаларининг сони; 4) жалб этилган сармоянинг умумий қиймати; 5) даромадлилик (фойдалилик); 6) эмитентнинг молиявий аҳволи. Бунда листинг рўйхатига киритилган эмитентлар улар фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда қуйидаги гуруҳларга бўлинган:

www.arxiv.uz а) ишлаб чиқариш корхоналари; б) тижорат банклари; в) инвестииця фондлари (компаниялари). Акциядорлик жамиятининг молиявий аҳволи ва инувестицион жозибадорлиги 41 та кўрсаткич асосида амалга оширилди. Бунга умумиқтисодий кўрсаткичлар, баланс ликвидлигининг кўрсаткичлари, ликвидлик коэффициентлари, молиявий барқарорлик кўрсаткичлари, молиявий коэффициентлар, активларни бошқариш кўрсаткичлари, фойдалилик (рентабеллик) кўрсаткичлари. Таҳлил қилиш учун компьютер дастури ишлаб чиқилган эди. Таҳлил натижаларига кўра «Тошкент» Республика фонд бижасининг биржа ахборот бюллетенига киритиладиган, «А» ва «В» гуруҳидан жой олган эмитентлардан таркиб топган акциядорлик жамиятларининг рўйхати тузилиб, бу рўйхат «Бизнес – Вестник Востока» газетасида ҳар ҳафтада эълон қилиниб борилди. 1994 йилда қимматли қоғозлар билан олиб борилган операциялар суммаси 30 млн сумни ташкил этди. «Тошкент» РФБда 13 та брокер идоралари акредитациядан ўтди. 1995 йилда «Тошкент» РФБ Андижон, Самарқанд, Бухоро шаҳарларида, кейинчалик эса республиканинг бошқа вилоятлари марказларида ўзининг шуъба бўлинмалари тармоқларини ташкил этди. Бу бўлинмалар минтақаларда биржанинг манфаатларини намоён қилиш, брокерлик жойларини мустақил равишда сотиш ва битимларнинг маҳаллий иштирокчилари томонидан тўланадиган воситачилик йиғимларидан тушадиган даромадларнинг бир қисмига эгалик қилиш ҳуқуқини қўлга киритишди. 1995 йилнинг ёзида биржа савдоларини ўтказиш тизими тубдан ўзгарди. Фонд биржасининг вилоятлардаги ҳудудий бўлинмаларининг сони ўсиши муносабати билан савдолар Тошкент шаҳридаги Марказий телеграфда бунинг учун махсус жиҳозланган аниқ вақт мобайнидаги селектор сўзлашувлар залида ўтказила бошлади. Селектор тизим туфайли савдоларда республиканинг деярли барча вилоятлари брокерлари иштирок эишди. Бунда

www.arxiv.uz биржанинг минтақавий бўлинмалари минтақадаги савдолар иштирокчисининг битимни тузиш бўйича амалдаги ҳаракатини тасдиқловчи савдолар ташкилотчиси ролини бажарди. 1995 йилда биржадаги савдолар ҳажми 1,3 млрд сумга етди. Брокер идоралрининг сони 83 тани ташкил этди. 1996 йилнинг март – апрель ойларида «Тошкент» Республика фонд биржаси ўз жойини ўзгартирди ва янги бинода фаолият кўрсата бошлади. Ушбу вақтга келиб Биржа савдоларининг электрон тизимини яратиш бўйича ишлар тугатилиб, 1996 йилнинг баҳоридаёқ биржа унинг минтақавий бўлинмаларидаги майдончаларининг терминалларини қўшиш билан бевосита асосий савдо залидаги 84 та терминалдан фойдаланган ҳолда аниқ вақт мобайнида савдоларни ўтказа бошлади. Ҳозирги Рспублика фонд биржаси жойлашган бинонинг тарихи жуда қизиқ. Ўтган асрнинг 70-йилларида аҳоли яшамайдиган Мингўрик тепаликларида (ҳозирги «Фотон» АЖ ва Шимолий темир йўл вокзали оралиғида) катта савдо кўргазмаси жойлашган эди. Унинг ёнида Александр боғи ёнидаги тепаликда меъмор А.Леханов 1873 йилда дастлабки Тошкент биржасининг биносини лойиҳалаштирди ва қурди. Бироқ 1877 йилдаёқ мазкур бино театрга берилди. 1915 йилда бошқа таниқли Тошкентлик меъмор И.Моркевичнинг лойиҳаси бўйича ҳақиқатда ўз шаклига кўра донгдор Петрбург биржасини эслатиб турувчи биржа-театр жидий қайта таъмирланди, нАҚШ (барельф)лар билан қўшимча равишда безатилди ва жуда жозибадор кўринишга эга бўлди. Уни «Халқ уйи» деб аташарди. 1966 йилдаги зилзила вақтида (у бинога катта зиён етказди) ушбу бинода санъат музейи жойлашган эди. 1904 йилда бу ерда Жиззах кўчаси муҳандис Е. Гофманнинг лойиҳаси бўйича Тошкентлик тижоратчи Г. Ценцадзенинг маблағларига «шатиро» тахтадан чодирсимон цирк қурилди. Бино анча оддий эди. Адабиётда буюк қўшиқчи Ф.И.Шаляпиннинг ушбу бино ҳақида айтган сўзлари сақланиб қолган. У Турикстон ўлкаси бўйлаб гастроли вақтида мазкур циркда концерт

www.arxiv.uz бериш тўғрисидаги таклифга шундай деган экан. «Мен отхонада қўшиқ айтмайман». Бу унинг эгасига янада кўркам бинони кўриш тўғрисида қайғуриш учун туртки бўлди. 1912 йилда мухандис В.Дьяков саҳна ва диаметри 18,7 саржинга тенг бўлган залга эга бўлиб, Шведлер тизими конструкциясидаги темир гумбоз билан қопланган Янги цирк-варьетенинг лойиҳасини ишлаб чиқди. Кейинги йили Варшавалик муҳандис А.Гарлей бинонинг ўзини «модерн» усулида лойиҳалаштирди. Бироқ эски тахтадан қилинган циркнинг ўрнида 1913 йилда бошланган Тошкентлик муҳандис Г.Попов раҳбарлигида қурилиш лойиҳага қараганда соддалаштирилди. Шунга қарамай, у инқилобдан аввалги Тошкентнинг энг йирик ва сиғимли биноси бўлди (1100 га яқин ўрин). Жиззах кўчасига (ҳозирги Бухоро кўчаси) фақат бинонинг қаътий классик шаклда бажарилган олд томони чиқар эди. Кириш жойининг тепасида меъморлар балконни жойлаштирди. Цирк- варьетенинг чап томонида бир қаватли «Театральный» рестарани жойлашган эди. «Колизей» деб номланган Ушбу концерт зали ўзининг ташқи кўриниши билан Туркистонда техник ва меъморий тафаккурнинг юқори даражада ривожланганлигидан гувоҳлик бериб турарди. ўзбек операсининг тарихи ҳам мазкур театр билан боғлиқ эди. Ўзбекистонда гастролда бўлган деярли барча таниқли артистлар унда концерт беришган. Шаҳарнинг энг сиғимли биноси бўлган «Колизей»дан турли давлат тадбирлари ўтказилишида фойдаланилди. Сўнгги бир ўн йиллар мобайнида унинг биноси ўзбек давлат филармониясининг ихтиёрида бўлди. Бу ерда Я.М. Сверлов номли концерт зали жойлашди. 80- йилларнинг охирида бинони қайта таъмирлаш боланди, бироқ бу ишлар жуда чўзилиб кетди. 1995 йил январида республика ҳукумати бинони Республика биржа маркази учун топшириш ва давлат мулки қўмитасининг раҳбарлигида уни жадал қайта таъмирлашни бошлаш тўғрисида қарор қабул қилди. Меъмор (Янги бинонинг) Ф. Турсунов ва қурилиш директори А. Хасанхўжаевлар ярми бузилган бинони ажойиб саройга айлантириш бўйича барча ишларни амалга оширишди.

www.arxiv.uz 1996 йилда «Тошкент» Республика фонд биржаси Евроосиё фонд биржалари федерациясига қўшилди. Бу халқаро ташкилотнинг қароргоҳи Истанбул шаҳрида жойлашган. 1998 йил баҳорида «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар листинги тўғрисида низом ҳамда «Тошкент» РФБда расмий дилер (маркет- мейкер)нинг мақоми тўғрисида низом қабул қилинди. Акциялар биржа бозорининг 1994-200 6 йиллардаги кўрсаткичлари Давр Битимлар, ҳажми (млрд, сум) Сотилган акцияларнинг сони (млн. дона) 1994 0,031 0,2 1995 1,3 1,9 1996 2,8 6,8 1997 2,3 5,4 1998 3,6 5,7 1999 3,8 6,7 2000 5,2 8,7 2003 35,7 30,9 2006 136,169 148,481 200 6 йилда 18814 та шартнома тузилиб, 619 та эмитетнинг акциялари сотилди. ФАқат Самарқанд вилоятини олсак 2005 йилда вилоят ҳудудида 22 та акциядорлик жамиятларининг 458333 дона акциялари 28972,9 минг сўмга сотилган бўлса, 2006 йилнинг 1 декабр ҳолатига 33 та акциядорлик жамиятининг 571004 дона акциялари 522587,7 минг сўмга харид қилинган. Ҳозирги кунда Самарқанд вилояти ҳудудида 20 млрд. сўмлик акциялар мавжуд бўлиб, улардан бозорда фақат 500 млн. сўмлик акциялар салдо- сотиқда қатнашмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 18 ноябрдаги 477-сонли қарорини бажариш борасида 1999 йилнинг бошида «Тошкент» РФБда акцияларни хорижий сармоядорларга эркин муомаладаги валютага сотиш учун махсус савдо майдончаси ташкил этилди. 1999 йил давомида хорижий сармоядорларга умумий суммаси 1364120,5 АҚШ

www.arxiv.uz долларига тенг бўлган 114919 та акция сотилди. 2003 йилда эса 8,3 млн. АҚШ доллари миқдорида акциялар сотилди. 2006 йилда эса эркин конвертлашган валюта асосида 973 та шарнома тузилиб, 80 та акциядорлик жамиятининг 90,021 млн. дона акцияси 73,436 млн. АҚШ долларига сотилди. 2006 йил маълумотларига асосан биржа бозоридаги акцияларнинг сотилиш оборотини 100 фоиз деб олсак шундан: - иккиламчи бозорда (Эркин конвертланган валютада) сотил ган акциялар – 75,368 (55 % ) - иккиламчи бозорда (Миллий валютада) сотил ган акциялар – 39,884 (30 % ) - бирламчи бозорда (Давлат мулки қўмитаси акциялари ЭКВ)да сотилган акциялар – 14,151 (10 %), миллий валютада – 3,994 (3 %) - бирламчи бозорда эмитентлар томонидан ЭКВда сотилган акциялар – 0,244 млрд. сўмни, миллий валютада эса 2,528 (2 %)ни ташкил этди. 2. ФОНД БИРЖАСИНИНГ ТАШКИЛИЙ АСОСЛАРИ. «ТОШКЕНТ» РФБ ВА УНИНГ БЎЛИНМАЛАРИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига кўра фонд биржаси – бу қимматли қоғозлар бир маромда муомалада бўлишини зарур шарт- шароитини таъминлаш, уларнинг бозор баҳосини (қимматли қоғозлар талаб ва таклифи ўртасидаги мувозанатни акс эттирувчи нархларни) белгилаш ва уларга доир маълумотларни керагича тарқатиш, қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларининг касб маҳоратини юқори даражада сақлаб бориш фаолиятининг алоҳида соҳаси бўлган ташкилотдир. Фонд биржаси қимматли қоғозлар билан биржа фаолиятини юритиш учун лицензияга эга бўлиши керак. Фонд биржаларининг муассислари бўлиб қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошриш учун рухсатномага (лицензияга) эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар қатнашиши мумкин.

www.arxiv.uz Давлат ҳокимияти ва бошқаруви идоралари, уларнинг ходилари ва мутахассислари сифатида иштирок этиши мумкин эмас. Фонд биржасида қимматли қоғозлар билан операциялар қуйидаги асосий тамойилларга мувофиқ амалга оширилади: - биржа савдоларининг иштирокчилари, шунингдек, биржа хизматкорлари томонидан қонунчилик ва биржа қоидаларига қаътий риоя қилиниши; - биржа савдоларининг барча иштирокчилари учун тенг шароитлар яратилиши; - биржа савдолари ўтказилишини олдиндан белгиланган жой ва вақт билан регламентлаш йўли орқали ушбу савдоларнинг регламентланишини таъминлаш; - тузиладиган битимларнинг ихтиёрийлиги; - амалда юзага келган талаб ва таклиф асосида нархни белгилаш; - биржа савдоларига рухсат этилган қимматли қоғозлар ҳақидаги ишончли ва тўлиқ маълумотларни зудлик билан эълон қилиш ҳамда биржа савдолари иштирокчиларини биржа битимларининг нархлари тўғрисида хабардор қилиш; - қонун йўли билан талаб этиладиган биржа ахборотни тақдим этиш ва эълон қилиш; - товламачилик, нархлар билан найрангбозликлар қилиниши, қасддан нотўғри ахборот берлишининг тақиқланиши ва тақиқлаб қилиниши ва ҳ.к. Биржада қуйидагилар тақиқланади: - қалбаки, сунъий қисқа муддатли битимларнинг тузилиши; - монополияга қарши сиёсатни юритишга вакил этилган орган билан олдиндан келишувларсиз бир-бирининг мулкини назорат қилувчи бир шахс ёки шахслар гуруҳи томонидан бирор бир эмитент акцияларининг 35 ва ундан ортиқ фоизини таъминловчи ёки акциядорлар овозларининг 50 фоизидан ортиғини таъминловчи акцияларни харид қилиш ҳамда битимларни рўйхатга олиш;

www.arxiv.uz - бир шахс томонидан бевосита ёки баҳолар котировкасига таъсир кўрсатишни мақсад қилган сохта шахс орқали қимматли қоғозларни сотиб олиш (сотиш) бўйича кўламли битимларнинг тузилиши; - қимматли қоғозлар бозори коньюктурасининг сунъий равишда ўзгаришига олиб келиши мумкин бўлган ёлғон хабарларни тарқатиш ва қимматли қоғозлар билан савдолар қилишнинг асосий тамойилларига ҳамда амалдаги қонун ҳужжатларига зид бўлган бошқа ҳаракатлар. Фонд биржалари ўзини-ўзи тартибга солувчи ташкилотлар жумласига киради. Бу шуни англатадики, биржалар қимматли қоғозлар билан биржа савдолари қоидларини, биржанинг таркибий тузилмалари, уларни аъзоларининг ишини тартибга солувчи ҳужжатларни мустақил равишда ишлаб чиқади ва тасдиқлайди, бироқ буларнинг барчаси қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги амалдаги қонун ҳужжатлари доирасида амалга оширилиши лозим. Хусусан, биржа операцияларининг қоидалари мажбурий тартибда қуйидаги таърифларни назарда тутиши керак: - муайян биржада қимматли қоғозлар билан савдо-сотиқ қилиш тамойиллари; - биржа савдолари иштирокчиларининг таркиби ва уларга нисбатан қўйиладиган талаблар; - биржа йиғилишларининг жойи ва вақти ҳақида ахборот; - қимматли қоғозларнинг биржа савдоларига рухсат этилиши тартиби; - биржа битимлари; - мижозларнинг брокерларга топшириқномлари (буйруқлари)нинг турлари; - савдоларни ташкил этиш; - битимларни рўйхатга олиш ва расмийлаштириш тартиби; - битимларни тузишда фойдаланадиган шартномалар, аризалар, ҳисоботлар, хабарнома шакллари ва бошқа биржа ҳужжатларининг намуналари.

www.arxiv.uz Биржа савдоларининг ички қоидалари, биржанинг устави мажбурий тартибда Ўзбекистон қимматли қоғозлар бозорини тартибга солувчи орган билан келишилиши зарур. ўз вазифаларини бажариш учун фонд биржалари: - биржа аъзолигига кириш учун зарур бўлган инвестиция муассасаларига нисбатан қўйиладиган мажбурий талабларни белгилаши; - савдоларда биржа аъзоларининг вакилларига қўйиладиган малака талабларини белгилаш; - эксперт, малака, котировка, баҳсларни ҳал этиш учн низолар бўйича комиссия, маслаҳат ва маълумотномалр бюросини ташкил этиши; - кириш ва жорий аъзолик бадаллари, битимларни рўйхатга олиш, техник хизматлар, биржага доимий ва бир марталик келиб кетувчиларнинг ташрифи учун тўловларни белгилаши ва ундириб олиши; - уставни, савдолар қоидаларини бузганлик учун, рўйхатга олиш йиғимларни ўз вақтида тўламаганлик учун жарималарни ундириб олиши; - биржа қўлланмалари, маълумотлари, тўпламларини нашр қилиши мумкин. қимматли қоғозлар бозорида биржа фаолияти фонд биржасининг махсус фаолият тури бўлганлиги боис, қонунчилик билан унинг даромад манбалари қаътий регламентланган. Чунончи, биржа фаолиятини молиялаш ўз акцияларини, пайларини, брокерлик жойларини сотиш, мунтазам аъзолик бадаллари, биржа битимларини рўйхатга олишдан тушган йиғимлар, қимматли қоғозлар билан операцияларда воситачилик қилганлик учун воситачилик ҳақлари, шунингдек, ахборот ва айрим бошқа хизматлардан олинган даромадлар ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. «Тошкент» Республика фонд биржаси Президент И. А. Каримовнинг 1994 йил 21 январда қабул қилинган “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” Фармонига асосан 1994 йилнинг 8 апрелида ташкил топди. Шу йилнинг ўзида биржа

www.arxiv.uz орқали 30 млн. сўмга тенг қимматли қоғозлар билан операциялар амалга оширилди. 1994 йилда биржада 13 та брокерлик идоралари аккредитациядан ўтган. 1995 йилга келиб брокерлик идоралари 83 та ташкил этди ва биржада қимматли қоғозлар билан 1,3 млрд. сўмлик савдолар амалга оширилди. Биринчи бор биржанинг Самарқанд, Андижон, Бухоро шаҳарларида шуъба бўлинмалари очилди. Шу йилнинг ўзида «Тошкент» Республика фонд биржаси Истамбул шаҳрида жойлашган Евроосиё фонд биржалари федерациясига қабул қилинди. 1999 йилдан бошлаб биржада эркин конвертлаштирилган валютада савдолари амалга оширила бошлади ва у 1,4 млн. АҚШ долларини ташкил этди. 2000 йил февралидан бошлаб биржада Тасикс (Tasix) Эркин Фонд Индекси ҳисобланадиган бўлди. 2001 йил сентябрида «Тошкент» Республика фонд биржаси МДҲ мамлакатларининг “Халқаро биржалар ассоциацияси”га қабул қилинди. Маълумотнома «Тошкент» Республика фонд биржаси биржасининг ташкилий таркиби Акциядорларнинг умумий йиғилиши Тафтиш комиссияси Кузатув кенгаши Биржа кенгаши

www.arxiv.uz Бошқарув раиси РФБ маслаҳатчиси Бухгалтерия Бошқарув раисининг ўринбосари МаклериатТашкилий техника ва алоқа воситаларига хизмат кўрсатувчи бўлим Алоқа ва ахборот хавфсизлиги бўлими Юрист-консульт Арбитраж комиссияси Эксперт комиссияси Малака комиссияси Биржанинг Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлардаги шуъба бўлинмалари Эксперт-таҳлил маркази Биржа аъзоларини аккредитациялаш ва ходимлар билан ишлаш бўлими Хўжалик бўлими

www.arxiv.uz Листинг комиссияси «Тошкент» Республика фонд биржаси очиқ акциядорлик жамияти шаклида ташкил этилганлиги туфайли уни бошқариш органларининг таркиби ўзига хос хусусиятга эга. Акциядорларнинг умумий йиғилиши бошқарувнинг олий органи ҳисобланади, бу фақат инвестиция муассасалари бўлиши мумкин. Акциядорларнинг умумий йиғилишлари оралиғидаги даврда биржани бошқаришни билан Кузатувчи кенгаш шуғулланади. Кенгашнинг аъзолари акциядорларнинг умумий йиғилиши томонидан сайланади. Биржанинг жорий фаолиятини бошқаришни биржа аъзоларидан таркиб топган бошқарув амалга оширади, унга Раис бошчилик қилади. Бошқарув фаолиятини текширувчи орган тафтиш комиссияси бўлиб, унинг хулосаларисиз акциядорларнинг умумий йиғилиши Бошқарувнинг йиллик ҳисоботини тасдиқлаш ҳуқуқига эга эмас. «Тошкент» РФБнинг барча функционал бўлинмаларини икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ - бу оддий корхоналарга хос бўлинмалардир. Бунга қуйидагилар киради: ишлар бошқармаси, биржага тўланиш лозим бўлган йиғимлар ва тўловларнинг ўз вақтида келиб тушишини назорат қилувчи ҳисоб-китоб тўловининг молия бошқармаси, ҳуқуқий бошқарма, нашриёт хизмати, оммавий ахборот воситалари билан ишлаш хизмати ва ташқи алоқалар хизмати билан ахборот бошақрмаси. Мазкур бўлинмаларнинг вазифалари барчага маълум, яъни исталган бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг вазифалари билан бир хил. Иккинчи гуруҳ - бу муайян биржа хусусиятларига эга бўлган фақат фонд биржаларига хос бўлган бўлинмалар. Уларга қуйидагилар киради: - савдоларни тайёрлаш ва ўтказиш бошқармаси, у савдоларни ташкил этишга доир амалга ошириладиган бутун чора-тадбирлар мажмуасига – брокерларни тенглаштиришдан тортиб, то улар томонидан битимлар тузиш

www.arxiv.uz ва тегишли ҳужжатларни расмийлаштириш бўйича операцияларнинг тўлиқ тугалланишигача жавоб беради. Унга қуйидагилар киради: - савдоаларни тайёрлаш ва ўтказиш хизмати, у савдоларни тайёрлаш, ташкил этиш ва ўтказиш ишларининг тўлиқ жараёнини, яъни брокерлардан қимматли қоғозлар олди-сотдисига доир талабномаларни қабул қилишадн тортиб, то махсус дастурий – техник савдо мажмуаси ёрдамида ўтказиладиган савдоларга хизмат кўрсатиш ишларини амалга оширади; - битимларни рўйхатга олиш ва расмийлаштириш хизмати, у биржада тузилган битимларни рўйхатга олиш, савдо тадбирларининг якунловчи босқичида уларнинг расмийлаштириш ишларини амалга оширади; - ХИФлар дастурига хизмат кўрсатиш хизмати, у махсус компьютер дастуридан фойдаланган ҳолда хусусийлаштирилаётган корхоналар акцияларини ХИФларга сотиш бўйича электрон кимошда савдоларининг ўтказилишини ташкил этишнинг ўзига хос вазифаларини амалга оширади; - акциядорлар, биржа аъзолари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш ва шуъба хўжалик жамияталри фаолиятини мувофиқлаштириш бошқармаси, у акциядорлар билан ишлаш, биржага аъзоликни расмийлаштириш, брокерлик идораларини аккредитациялаш, уларнинг пастпортларини юритиш, такшилий талабларга риоя этишини назорат қилиш (брокерларда шаҳодатномаларнинг мавжудлиги, аъзолик бадалларининг ўз вақтида тўланиши, йил давомида брокерлик жойидан фойдаланиш), брокерлик жойларининг ижара шартномаларини, биржа аъзоларининг таркибидан чиқишни расмийлаштириш вазифаларини амалга оширади, шунингдек, биржанинг минтақавий шуъба корхоналрининг фаолятини назорат қилади; - техникавий таъминот бошқармаси биржа тизимлари хизмати, оргтехникадан фойдаланиш ва унга хизмат кўрсатиш хизмати ҳамда алоқа хизматидан таркиб топган. Биржа тизимлари хизмати қимматли қоғозлар билан савдо қилишнинг амалдаги тизимининг тегишлича ишлашини таъминлайди, унинг фаолият кўрсатишини назорат қилади, такомиллашуви устида иш олиб боради. Биржа

www.arxiv.uz савдо тизимларининг ривожланишини биржани фаолият кўрсатишининг бошланғич босқичидан (у вақтда савдолар бита бинода «овоз орқали» ўтказилди (1994-1995 й.й.)), оралиқ босқичидан (унда савдолар «овоз орқали», лекин селектор алоқаси орқали биржанинг имкониятлардаги минтақавий бўлинмаларини қўшиш билан (1995-1996 й.й.)) бошлаб ва то ҳозирги босқичгача (унда савдоларнинг электрон тизими мавжуд бўлиб, унинг фаолият кўрсатишизамонавий асбоб-ускуна ва алоқа воситалари, шу жумладан, йўлдош алоқаси билан жиҳозланган ягона савдо мажмуасини таъминлайди) кузатиш мумкин. Оргтехникадан фойдаланиш ва унга хизмат кўрсатиш хизмати мураккаб биржа савдо тизими ҳамда фонд биржасининг турли бўлинмаларида мавжуд бўлган компьютер паркини таъминлайди. Алоқа хизмати ишининг ўзига хослиги шундаки, аниқ вақт тизимида (on line) биржа савдоларини ўтказишда биржанинг марказий савдо зали ва республика минтақаларида жойлашган савдо майдончалари ўртаисда барқарор алоқа таъминланиши зарур. Яъни шуни таъкидлаш жоизки, савдо залидаги автоматлаштирилган, брокерлик жойлари телефонлар билан жиҳозланган, улар орқали брокерлар савдоларнинг бутун жараёни давомида мижозлар билан турли мавқелар бўйича шартларни аниқлаш мумкин. Эксперт –котировка хизмати, таҳлилий хизмат ва методология хизматини ўз ичига олган эксперт-таҳлилий бошқарма тегишли равишда қимматли қоғозлар нархининг биржа котировкаси, қимматли қоғозлари биржа савдоларида котировка қилинаётган ёки котровкага тақдим қилинган эмитентларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш; ўтган савдолар ҳақида турли хил ҳисоботлар ва маълумотларни тайёрлаш (биржа айланмаларини вилоятлар, тармоқлар, уюшмалар, концернлар, бирламчи ҳамда иккиламчи бозорлар ваш у кабилар бўйича гуруҳлаш) билан боғлиқ ишлар мажмуасини амалга оширади; яқин ва узоқ хориж фонд биржаларининг иш тажрибаларини ҳам қонуний, ҳам техникавий нуқтаи

www.arxiv.uz назардан, шунингдек, уни маҳаллий шароитларда қўллаш имкониятларини тадқиқ қилиш. Фонд биржасининг таркибий тузилмалари қаторида комиссиялар алоҳида ўрин тутади. Улар, одатда, фонд биржасининг ходимлари – юқори малакали, тажрибали мутахассисларида таркиб топади. Эксперт-котировка комиссияси қимматли қоғозларнинг биржа савдоларида котировка қилинишига рухсат этилиши имкониятларини аниқлайди, листинг, делистинг, релистинг ваш у каби тадбирларни амалга оширади. Малака комиссияси тегишли имтиҳонларни ўтказиш йўли билан брокерларга биржа савдоларида қатнашиш учун рухсат бериш имкониятларини аниқлайди. Низолар бўйича комиссия савдоларни ўтказиш, битимларни ижро этиш жараёнида брокерлар ўртасида, брокерлар ва уларнинг мижозлари ўртасида, мижозлар ва биржанинг мутахассислари ўртасида юзага келадиган баҳсли вазиятларни ҳал этиш билан шуғулланади. Интизомий комиссия биржа савдоси қоидалари, устав ва биржанинг бошқа асосий ҳужжатлари бузғунчиларнинг айбдорлик даражасини аниқлайди ҳамда тегишли жазоларни тайинлайди, жазоларнинг ижро этилишини назорат қилади. Ҳозирги кунда «Тошкент» Республика фонд биржаси республиканинг ҳар бир вилоятида ўзининг шуъба бўлинмасига эга.

www.arxiv.uz Биржа аъзолари Маълумки, қимматли қоғозларни харид қилиш ёки сотишни ҳоҳловчиларнинг ҳаммасига ҳам фонд биржасига кириш учун рухсат берилмайди. Унда фақат биржанинг аъзоларигина иштирок этиши мумкин. ҳар бир фонд биржаси, одатда, биржа аъзолигига кириш, аъзоликни тўхтатиш, биржа аъзолиги мақомидан маҳрум этиш тартибини, биржа аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилаб берувчи биржа аъзолари ҳақида низомга эга. Фонд бирдасига ушбу биржадан брокерлик жойини сотиб олган юридик ва жисмоний шахслар, шу жумладан, хорижий юридик ва жисмоний шахслар аъзо бўлиши мумкин. Биржага, шунингдек, исталган ташкилий - ҳуқуқий шаклдаги муассасалар аъзо бўла олади. Айни пайтда давлат ҳокимияти ва бошқаруви, прокуратура, суд идоралари, уларнинг мансабдор шахслари ҳамда мутахассислари фонд биржасига аъзо бўла олишмайди. Биржа аъзоларини ташкил этиш масаласини «Тошкент» Республика фонд биржаси мисолида кўриб чиқамиз. Фонд биржаси аъзоларининг сони биржани бошқариш органлари томонидан тартибга солинади. Биржа аъзосидан брокерлик жойини ижарага олган юридик ва жисмоний шахслар биржанинг вақтинчалик аъзолари бўлади. Биржа аъзолари маълум ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Фонд биржаси аъзоларининг ҳуқуқлари. «Тошкент» РФБнинг аъзолари қуйидаги ҳуқуқларга эга: - қимматли қоғозлар бозорининг мутахассиси малака шаҳодатномасига эга бўлган ва биржани ўзининг малака комиссиясидан савдоларда иштирок этиш учун рухсат олган ўз вақилларини биржада брокерлар сифатида аккредитлаш; - брокерлик фаолиятига тааллуқли бўлган масалаларни ҳал этида «Тошкент» РФБнинг аъзолари тўғрисида»ги Низомда кўзда тутилган тартибда иштирок этиш.

www.arxiv.uz - биржанинг хизматларидан амалдаги қонунчилик ва биржа ҳужжатлари билан белгиланган чегараларда фойдаланиш; - биржа Бошқарувига биржанинг фаолиятини такомиллаштириш масалаларига доир таклифлар киритиш; - брокерлик жойини ижрага беиш; - брокерлик жойини биржа томонидан белгиланган тартибда сотиш. Биржанинг вақтинчалик аъзоси ҳам унинг тўла ҳуқуқли аъзосига берладиган ҳуқуқларга эга, фақат брокерлик жойини сотиш ва иккиламчи ижарага бериш ҳуқуқлари бунга кирмайди. Фонд биржаси аъзоларининг мажбуриятлари. «Тошкент» РФБнинг аъзолари қуйидаги мажбуриятларга эга: - Ўзбекистон Республикасининг қонунчилиги ва умуман қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги бошқа меъёрий ҳужжатларга, хусусан фонд биржасининг ички ҳужжатларига, уни бошқариш органларининг қарорларига риоя қилиш; - мунтазам аъзолик бадалларини ўз вақтида тўлаш; - тижорат сирларини сақлаш ва ўз мижозлари, контрагентлар ва биржа ҳақидаги махфий ахборотни ошкор этмаслик; - ишдаги одоб – ахлоқ меъёрларига риоя этиш; - биржага ўзининг юридик манзили ёки турар жойи ўзгарганлиги ҳақида ўз вақтида хабар қилиш. Биржа аъзоларининг сафидан чиқариш брокерлик жойининг унинг эгаси томонидан сотилиши, бошқа шахсга ўтказилиши, совға қилиниши ваш у каби ҳолларда амалга оширилади. Биржа аъзолари томонидан биржанинг Устави, биржани бошқариш органларининг қарорлари, биржа савдоларининг қоидалари қўпол бузилган, ҳар чораклик аъзолик бадаллари белгиланган муддатларда тўланмаган, улар томонидан тижорий номуносиб ҳаракатларга йўл қўйилган, брокерлик жойидан бир йил давомида қимматли қоғозлар билан савдо операцияларини амалга оширишда фойдаланилмаган ҳолларда улар Кузатувчи кенгашнинг қарори билан ва кейинчалик Акциядорлар

www.arxiv.uz умумий йиғилиши тасдиқланган ҳолда биржа аъзоларининг сафидан чиқарилиши мумкин. БИРЖАДАГИ БРОКЕРЛИК ЖОЙИ Биржадаги брокерлик жойи деганда, фонд биржаси ўзининг тўла ҳуқуқли азосига яратиб бериши мумкин бўлган имкониятлар йиғиндиси тушунилади. Шулардан энг асосийси – биржа майдончасида қимматли қоғозларни ўз номидан ва ўз ҳисобидан ёки мижозлар ҳисобидан ҳамда уларнинг топшириғига кўра харид қилиш ёхуд сотиш имкониятидир. Сўзсиз, бундан ташқари, брокерлик жойларининг эгалари қимматли қоғозлар бозорининг қолган иштирокчиларидан фарқли равишда, бошқа кўпгина имкониятларга эга бўлишади. қимматли қоғозлар, улранинг эмитентлари, нархалари, брокер – контрагентлар ҳақида турли хил ахборотларни олиш, биржа фаолиятининг айрим жиҳатлари бўйича маслаҳатлар (масалан, баҳсларни ҳал этида Низолар бўйича комиссия мутахассисларининг маслаҳатларини) олиш имкониятлари, зарур ҳужжатлардан нусхалар кўчириш, шартномаларни тўлдириш ва расмийлаштириш бўйича биржа хизматларидан фойдаланиш шулар жумласидандир. «Тошкент» РФБдаги брокерлик жойи номаълум муддатга сотиб олинади, яъни брокерлик жойини сотиб олиб (бир карралик бадални тўлаган ҳолда) унинг эгаси биржа томонидан унга қўйиладиган талабларга риоя қилган ҳолда биржа хизматларидан чегараланмаган муддатда фойдаланиш мумкин. Брокерлик жойига эгалик қилишнинг бутун вақти давомида биржа аъзолари унчалик катта бўлмаган суммадаги мунтазам аъзолик бадаллари тўлашади. Аъзоликнинг бундай тизими брокерлар учун жуда тежамли саналади. Бошқа мамлакатларда биржадаги аъзоликни сақлаб туриш учун ҳар ойда ёки ҳар йили рамзий эмас, балки жуда катта миқдордаги бадал тўланади. Брокерлик жойи сотиб олиниши, бегоналаштирилиши (сотилиши, совға қилиниши, мерсо қилиниши, устав фондига ўтказилиши ва ҳ.к.), ижарага берилиши мумкин. У бўлинмайди. Унинг эгаси брокерлик жойининг бир

www.arxiv.uz қисмини бериши ёки сотиши мумкин эмас. Бир шахс фақат бита брокерлик жойига эгалик қилиши мумкин. Брокерлик жойлари учун усул билан сотиб олиниши мумкин: бевосита фонд биржасидан, биржа савдолари орқали, биржа савдоларисиз. Брокерлик жойини бевосита фонд биржасидан сотиб олиш. Мазкур усул харидор томонидан брокерлик жойини сотиб олиш истаги тўғрисидаги аризанинг берилишини назарда тутади. Биржа ушбу аризани 10 кунлик муддатда кўриб чиқади. Бошқарув ижобий қарор қабул қилган ҳолларда биржа ва харидор ўртасида шартнома тузилади. Шартномада томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, битимнинг айрим бошқа шартлари келишиб олинади. Брокерлик жойи уни харид қилиш вақтида бошқарув томонидан белгиланган нархда сотиб олинади. «Тошкент» биржасининг фонд бўлими ва «Тошкент» РФБнинг вужудга келиши даврида аксарият кўпчилик ҳолларда брокерлик жойлари бевосита биржадан сотиб олинди. Брокерлик жойини биржа савдолари орқали сотиб олиш. Бундай ҳолатда брокерлик жойини сотиб олишни истовчи шахс биржа савдоларига рухсат этилган брокер билан брокерлик жойини биржа савдоларида сотиб олиш тўғрисида топшириқ шартномасини тузади. Брокер томонидан брокерлик жойини харид қилиш тўғрисидаги топшириқ бажарилганидан сўнг харидор брокерга (келишувларга кўра) ва фонд биржасига воситачилик ҳақини тўлайди. Брокерлик жойларини биржа савдолари орқали сотиш умумий асосларда «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар билан операцияларни бажаришнинг қоидаларига мувофиқ амалга оширилади. Брокерлик жойини биржа савдолари орқали сотишни ҳоҳловчи шахс фонд биржасига жойни савдоларга қўйиш ҳақидаги аризани, унинг нархи тўлиқ тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжат (брокерлик жойига сертификат), мазкур жой замирида гаров мажбуриятларини йўқлиги ҳақида кафолатномани тақдим этиши, шанингдек, фонд биржасини ўзининг олдидаги Бирон-бир бажарилмаган мажбуриятларнинг (бажарилган битимлар бўйича воситачилик ҳақлари, жарималар, пеняла рва ҳ.к.) йўқлигини тасдиқлаш зарур. Ушбу вазиятда

www.arxiv.uz брокерлик жойининг нархи сотувчи томонидан ихтиёрий равишда белгиланади. Брокерлик жойининг нархига қўшимча қиймат солиғи ҳам қўшилади. Брокерлик жойини биржа савдоларисиз харид қилиш. Агар сотувчи ва харидор бир-бирини мустақил равишда топса, олди-сотди битимини расмийлаштириш учун брокерлик жойининг биржа савдоларига қўйилиши талаб этилмайди. Улар ўртасида биржа томонидан тасдиқланган намунавий шакл бўйича брокерлик жойининг олди-сотди шартномаси тузилади. Ушбу шартнома рўйхатга олиш ва брокерлик жойини қайта расмийлаштириш учун биржага топширилади. Бунда биржага шартномани биржада рўйхатга олиш вақтида биржанинг Бошқаруви томонидан белгиланган брокерлик жойи қийматининг беш баробари миқдорида рўйхатга олиш тўланади. Рўйхатга олиш йиғими биржага келишувларга кўра ё сотувчи томонидан, ё бўлмаса, харидор томонидан тўланади. Ушбу ҳолат шартномада акс эттирилади ва бунда рўйхатга олиш йиғимининг суммаси брокерлик жойининг қийматига киритилиши мумкин. Фонд биржасининг Бошқаруви инвестиция муассасаси сифатида фаолият кўрсатиш учун лицензияга эга бўлмаган ёки таркибида қимматли қоғозлар бўйича I ва II тоифали мутахассисга эга бўлмаган шахсга, шунингдек, аввал фонд биржаси аъзоларининг сафидан чиқарилган шахсларга, агар чиқарилгандан буён бир йилдан ортиқ вақт ўтмаган бўлса, брокерлик жойини сотиб олишга рухсат бермаслиги мумкин. Брокерлик жойининг бир шахсдан иккинчисига олди-сотди билан боғлиқ бўлмаган (ўтказиш, алмашиш, совға қилиш, мерос қолдириш) асосларда ўтказилишида унинг Янги эгаси жойни ўз номига қайта расмийлаштириши шарт. Брокерлик жойини қайта расмийлаштиришда унинг янги эгаси биржага ариза, аввалги эгасининг брокерлик жойига эгалик қилиш ҳуқуқларини ўтказиш асосларини (олди-сотди, алмашиш, совға қилиш, устав фондига ўтказиш шартномасининг нусхасини), биржага рўйхатга олиш йиғимини ўтказганлик тўғрисида тўлов топшириқномасининг нусхасини

www.arxiv.uz тақдим этиши лозим. Брокерлик жойининг нархини тўлиқ тўлаган харидор биржага аъзо бўлади. Брокерлик жойининг аввалги эгаси биржа аъзоси ҳуқуқларини йўқотади. Брокерлик жойининг эгаси фонд биржасига убу жойни биржанинг ўзи сотиб олиши ҳақидаги илтимос билан мурожаат этиш ҳуқуқига эга. Биржа мазкур жойни келишилган нархда сотиб олган ҳолда унинг илтимосини қондириши, ё бўлмаса, сабабини изоҳламаган ҳолда илтимосини қондирмаслиги ҳам мумкин. Брокерлик жойини ижарага бериш. Брокерлик жойи бир йилдан ортиқ муддатга узайтириш билан ижарага берилиши мумкин. Бунда ижарачи (ижарага олувчи) биржанинг вақтинчалик аъзоси мақомига эга бўлади. Бу шуни англатадики, ижара даври мобайнида ижарачи биржа аъзоларининг йиғилишларида ва биржанинг Бошқаруви олдида фақат брокерлик жойи эгасининг ишонч қоғози орқали фонд биржаси аъзосининг манфаатларини ифода этиши мумкин. Ижарага берувчи ва ижарачи бир-бири билан биржанинг бошқаруви томонидан тасдиқланган намунавий шакл бўйича брокерлик жойининг ижараси ҳақида шартнома тузади. Унга кўра ижарачи қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги амалдаги қонун ҳужатларига, биржа қоидаларига риоя қилиши, биржа билан хизматлар кўрсатилиши учун шартнома тузиши, тузилган битимлар бўйича воситачилик йиғимларини биржага ўз вақтида ўтказиши шарт. Ижара ҳақининг миқдори томонлар ўртасидаги келишувларга мувофиқ белгиланади. У қаътий ўзгармас миқдорда (масалан, ойига 5 минг сум), ёки нисбий миқдорда - ҳар бир тузилаётган битим суммасига нисбатан фоиз ҳисобида (масалан, ҳар бир битим бўйича воситачилик йиғими суммасининг 7 фоизи), ёҳуд икала усулнинг уйғйнлигида белгиланиши мумкин. Бунда мунтазам аъзолик бадалларини тўлаш ижарачи зиммасига юклатилади. Ижара шартномаси биржа томонидан рўйхатга олинади.

www.arxiv.uz Фонд биржаси аъзоларига савдоларга рухсат бериш фақат уларда қимматли қоғозлар билан операциялар қилиш учун лицензия мавжуд бўлиб, улар инвестиция муассасаси мақомига эга бўлган, шунингдек, брокерлик идораси биржада рўйхатга олинган ҳолларда амалга оширлади. Биржада брокерлик жойини сотиб олган ва қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи малака шаҳодатномасига эга бўлган жисмоний шахс фақат у жойлардаги давлат бошқаруви идорасида рўйхатга олинганидан ҳамда банкда ҳисоб-китоб рақами очилганидан кейин савдоларга қўйилиши мумкин. Бунда биржа аъзолари бўлган юридик шахсларнинг ишонч қоғози ва биржа Малакка комиссиясининг рухсатномасини олган брокерлар биржа савдоларида битимлар тузиш ҳуқуқига эга бўлади. Биржа аъзоси бўлган жисмоний шахс, агар у мустақил равишда фаолият кўрсатса, брокерлик идораисни рўйхатдан ўтказиш учун қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи берувчи лицензия ва малака шаҳодатномасига, биржа малака комиссиясининг рухсатномасига эга бўлиши керак. РАСМИЙ ДИЛЕРЛАР (МАРКЕТ-МЕЙКЕРЛАР) Биржа листингига кирувчи қимматли қоғозларнинг доимий котировкасини ва уларнинг фонд биржасидаги ликвидлигини таъминлаш учун маркет-мейкерлар ташкилоти фаолият кўрсатади. Расмий дилерлар биржа томонидан қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари сафидан тайинланади. Расмий дилер мақомини олиш учун инвестиция муассасаси муайян талабларга жавоб бериши, чунончи: қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш учун лицензияга, қимматли қоғозлар бозорида камида бир йил иш тажрибасига эга бўлиши; расмий дилернинг биржа залида иш юритувчи ходимлари «Тошкент» РФБнинг автоматлаштирилган иш ўринларида махсус ўқитилиши ва биржа малака комиссиясининг шаҳодатномасига эга бўлиши лозим.

www.arxiv.uz Расмий дилер листинг корхоналарининг қимматли қоғозлари билан операцияларни амалга оширш учун ўз активларига эга бўлиши керак. Унинг энг кам миқдори биржанинг бошқаруви томонидан белгиланади. Листинг майдончасида операциялар ўтказиш учун расмий дилер қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширишга рухсат этиш ҳақидаги гувоҳнома асосида биржанинг тегишли рўйхатга олиш рақамини олади. Бу рақам у берилган кундан бошлаб то тақвим йили тугагунга қадар амал қилади. Инвестиция дилерлари сифатида инвестиция воситачилари, инвестииця компаниялари, акциядорлик – тижорат банклари, шу жумладан, Ўзбекистон Республикасининг норезидентлари иштирок этииши мумкин. ҳар йили январ ойи мобайнида биржа дилерлар рўйхатини қайта кўриб чиқади ва расмий рўйхатга янги дилерларни киритиш (киритимаслик) ёки амалдагиларни рўйхатга чиқариш тўғрисида қарор қабул қилади. қуйидаги ҳолатларда биржа инвестиция муассасасининг расмий дилерлар рўйхатидан чиқариши мумкин: - инвестиция муассасаси сифатида фаолият кўрсатиш лицензиясида маҳрум бўлиш; - маркет – мейкер тўғрисидаги низом, биржанинг ички ҳужжатлари қоидаларининг бузилиши; - давлат нозири дилер томонидан қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги қонун ҳужжатлари бузилганлиги ҳақида ҳисобот берган ҳолларда; - биржа малака комиссиясининг қарорига кўра. Брокерларнинг биржа савдоларига киритилиши Брокерлар, маркет-мейкерлар вақилларининг масакасини ва уларга операциялар залида қимматли қоғозлар билан операцияларни ўтказишга рухсат этилиши мумкинлигини аниқлаш учун «Тошкент» РФБда малака комиссияси тузилган. Малака комиссияси раиси ва фонд биржасининг юқори

www.arxiv.uz малакали мутахассиси бўлган камида иккита аъзодан таркиб топади. Унинг мажлиси камида бир ойда бир марта ўтказилади. Комиссиясининг асосийси вазифаси – биржа аъзолари ва маркет-мейкерлар вақилларига биржа савдоларига рухсат этилиши мумкинлигини аниқлашдан иборат. Бу махсус имтиҳон ўтказиш йўли билан амалга оширлади. Бу махсус имтиҳонларга, бинобарин, биржа савдоларига рухсат олишга даъвогарлик қилувчи шахслар зарур ҳужжатларга эга бўлиши ва қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: - фонд бозорини тартибга солувчи органнинг қимматли қоғозлар бозорида фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини берувчи малака шаҳодатномаси; -фонд биржасининг электрон савдо тизимидаги автоматлаштирилган иш ўринда ўқиганлиги ҳақида гувоҳнома (қисқа муддатли олти кунли ўқиш ё фонд биржасининг ўзида, ё бўлмаса, ТошДИУ қошидаги қимматли қоғозлар бозори мутахассисларини тайёрловчи миллий марказда ўтказилади); - қимматли қоғозлар бозорининг иштирокчиси сифатида зарур касбий билим даражасига эга бўлиши; - қимматли қоғозлар мақомини белгилаб берувчи, қимматли қоғозларнинг муомалада бўлишини ва «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар билан операциялар қилиш шартларини тартибга солувчи асосий меъёрий ҳужжатларни билиши; - биржа фаолиятини тартибга солувчи биржанинг ички низом ва йўриқномаларни билиши; Имтиҳонларни муваффақиятли топширган шахсларга биржанинг малака комиссияси тасдиқланган шаклда комиссия томонидан белгиланган муддатда, лекин камида бир йилгача биржа савдоларига рухсат этилиши ҳақидаги гувоҳномани беради. Малака гувоҳномасига эга бўлган брокер гувоҳноманинг амал қилиш муддати тугаши билан биржага худди биринчи марта топширилгандаги каби ҳужжатларни тақдим этиши лозим. Малака комиссияси қуйидаги ҳолларда брокерни қайтадан имтиҳон топширишига мажбур этиш ҳуқуқига эга:

www.arxiv.uz - биринчи марта имтиҳон топширишда салбий натижага эга бўлган бўлса; - мижозлар, инвестиция муассасалари ёки биржанинг ўзи томонидан брокерга нисбатан асосли даъвогар қилиниши; - қонунчилик талабларининг бузилиши; - брокер томонидан биржа савдолари, хусусан, электрон савдолар тизимида қимматли қоғозлар олди-сотдиси қоидаларининг бузилиши; - махфий ахборотдан ноқонуний фойдаланганлиги фош этилган бўлса. Агар брокер имтиҳонни такроран топшира олмаса, малака комиссияси қимматли қоғозлар бозорини назоарт қилувчи органга қимматли қоғозлар бозорида фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини бервчи шаҳодатноманинг бекор қилинганлиги тўғрисида маълумот беради. Янги савдо майдончалари, шунингдек, янги молиявий воситалар билан савдо қилиш бўйича қўшимча савдо сессияларини очишда малака комиссияси савдо майдончалари ва киритилаётган янги молиявий воситаларнинг муомаласи шартлари ва киритилаётган янги молиявий воситаларнинг муомаласи шартлари бўйича қўшимча синов ўтказиши шарт. Қимматли қоғозларнинг биржа савдоларига қўйилишига рухсат этиш. листинг тадбири. Қимматли қоғозлар котировкаси тушунчаси Юқорида таъкидлаганидек, фонд биржаси ҳақли равишда энг яхши қимматли қоғозларнинг бозори саналади. Анъанавий тарзда фонд биржасига фақат эмитентлари қатор йиллар мобайнида зарарсиз ишлаб келиши, барқарор молиявий аҳволи, катта айланма маблағлари, муомалага чиқариладиган қимматли қоғозларнинг миқдори ва ишдаги шу каби кўрсаткичлар билан бошқалардан фарқ қилувчи қимматли қоғозларга рухсат этилади. Албатта, бу барча фонд биржаларида биржа савдоларига киритиладиган қимматли қоғозлар танлаб олишнинг бир хил сифат ва миқдорий мезонлари мавжудлигини англатмайди. Ҳатт о Америка Қўшма Штатларидек мамлакатда Нью-Йорк фонд биржасининг қимматли қоғозларга

www.arxiv.uz қўядиган талаблари катталиги ва аҳамияти жиҳатидан иккинчи ўринда турадиган Америка фонд биржаси талабларидан анча фарқ қилади. Иккинчи томондан, жаҳон амалиёти эмитентлар фаолиятининг анъанавий бўлиб қолган бир қатор кўрсаткичларини ишлаб чиқди. Бу кўрсаткичлар, одатда, биржа савдоларига қўйиладиган энг яхши қимматли қоғозларни танлаб олишда қўлланилмоқда. «Тошкент» Республика фонд биржасига амалдаги қонун ҳужжатлари талабларини қондира оладиган ва қимматли қоғозларнинг биржа расмий рўйхатига киритилган қимматли қоғозларга рухсат этилади. қимматли қоғозлар биржа рўйхатида уларнинг ликвидлилик даражаси ва эмитентларнинг молиявий аҳволи, улар фаолиятининг муддатларига қараб ўзгариш чегараларига эга. қимматли қоғозлар экспертизаси ва уни ўтказиш жараёнида қўлланиладиган мезонлар улар эмитентларнинг ташкилий - ҳуқуқий шакли ҳамда фонд бозоридаги фукнционал фаолиятини инобатга олган ҳолда табақаланади. Биржа расмий рўйхатида фонд бойликлари олтита асосий гурурҳларга бўлинган: 1. Экспертизадан ўтган ва эксперт – котировка комиссияси томонидан «листинг» тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 2. Экспертизадан ўтган, лекин айрим кўрсаткичларига кўра листинг талабларини қондира олмайдиган ва «листинг арафасида» тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 3. Экспертизадан ўтмаган ва «листингдан ташқари» тоифасига киритилган қимматли қоғозлар. 4. Экспертиза қилинмасдан биржа савдоларига рухсат берилган Ўзбекистон Республикасининг давлат қимматли қоғозлари. 5. Листингдан ташқари экспертиза қилинмасдан биржа савдоларига рухсат берилган хусусийлаштирлаётган корхоналарнинг акциялари. Брокерлик жойи тўғрисидаги низомда белгиланган тартиб ва шартларда сотиладиган брокерлик жойлари.

www.arxiv.uz Хорижий эмитентларнинг қимматли қоғозлари ҳам биржа расмий рўйхатига киритилиши мумкин. қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш ва ундан чиқариш тўғрисидаги қарор Экспорт – котировка комиссияси томонидан экспертиза ўтказиш натижалари асосида қабул қилинади. қимматли қоғозларни экспертизадан ўтказиш ва уларни биржа расмий рўйхатига киритиш учун эмитент биржага ариза ва биржа томонидан белгиланган қатор ҳужжатларни топширади. ҳужатлар корхона томонидан, молиявий ҳисобот кўрсаткичлари эса, мустақил аудиторлик ташкилоти томонидан тасдиқланиши зарур. Эмитентлар томонидан тақдим этилган маълумотларни таҳлил қилиш жараёнида ҳужжатларда молиявий барқарорлик, ликвидлилик, бозор фаоллиги аниқланади, эмитентнинг иш юзасидан обрўси, унинг ишончлилиги ваш у кабилар кўриб чиқилади. Таҳлил эксперт – таҳлилилй бошқарма томонидан ўтакзилади, шундан кейин таҳлил натижалари қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига тегишли тавсияномалар билан бирга Эксперт-котировка комиссиясига топширилади. Мазкур комиссия якуний қарорни қабул қилади. қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш ҳақида салбий қарор қабул қилинган ҳолларда эмитент фақат давлат солиқ назорати идораисга кейинги ҳисобот даври балансини топширганидан кейин ҳужжатларни кўриб чиқиш учун такрор тақдим этиши мумкин. Эксперт-котировка комиссияси ижобий қарор қабул қилганда эса, эмитентнинг қимматли қоғозларига биржа савдоларига қўйилишига рухсат этилади. Бироқ, эмитент корхона биржага ҳар чораклик ҳисоботни ҳақдим этиши шарт, Ушбу ҳисобот биржа томонидан таҳлил қилинади. Бунда зарур ҳолларда биржа эмитентдан қўшимча ахборотни талаб қилиши мумкин. Биржага ахборотни тақдим этмаслик мазкур эмитентнинг қимматли қоғозлари бўйича савдоларнинг тўхтатилишига, унинг бошқа тоифага ўтказилишига ёки биржа расмий рўйхатидан бутунлай чиқарилишига олиб келади. Шу тариқа, сармоядолар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида биржа

www.arxiv.uz томонидан эмитент молиявий молиявий аҳволининг кейинги назорати амалга оширилади. Биржа корхонанинг биржа расмий рўйхатига киритилиши учун тақдим эган ҳужжатларни ёпиқ равишда кўриб чиқилишини таъминлайди. Агар ҳужжатлар рўйхатга киритилса, у ҳолда биржа топширлган ҳужжатлардаги мавжуд ахборотни ошкор этиш ҳақидаги қонунчилик талабларида кўзда тутилган ҳажмда, шунингдек, эмитент билан келишилган ҳолда у тўғрисидаги бошқа ахборотни тарқатиш ҳуқуқига эга. Фонд бойликларининг биржа расмий рўйхатини оммавий ахборот воситаларида мунтазам равишда эълон қилади ва уни манфаатдор шахслар ўртасида тарқатади. Қимматли қоғозлар листинги тадбирини ўтказиш учун «Тошкент» РФБга тақдим этиладиган ҳужжатлар рўйхати 1. Листинг тадбирини ўтказиш ҳақида ариза. 2. Таъсис ҳужжатлари (ўзгартириш ва қўшимчалар билан). 3. Корхонанинг давлат рўйхатига олинганлиги ҳақидаги гувоҳноманинг тасдиқланган нусхаси. 4. Давлат мулки қўмитасининг буйруғи (агар АЖ давлат корхонасининг негизида ташкил этилган бўлса). 5. Лицензияни талаб этадиган ишларни бажариш ва хизматлар кўрсатиш учун лицензия. қимматли қоғозларнинг қўшимча нашри тўғрисида қарор қабул қилинганлиги ҳақида акциядорлар умумий йиғилиши баённомасидан кўчирма. 7. Депозитар хизматлар кўрсатилиши ҳақидаги шартноманинг нусхаси. 8. қимматли қоғозларнинг рўйхатга олинган эмиссия проспект ива аввалги нашрлар қимматли қоғозларининг эмиссияси проспектлари. 9. АЖ қимматли қоғозларининг аввалги эмиссиялари тўғрисида маълумотнома.

www.arxiv.uz 10. Сўнгги учта тугалланган молия йили учун ёки ташкил этилган вақтдан бошлаб ҳар бир тугалланган молия йили учун изоҳли ёзувлар билан бухгалтерлик баланслари. 11. Сўнгги учта тугалланган молия йили учун ёки ташкил этилган вақтдан бошлаб ҳар бир тугалланган молия йли учун молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот. 12. Сўнгги молия йили учун асосий воситалар ҳаракати тўғрисида ҳисобот. 13. Сўнгги молия йили учун пул оқимлари тўғрисида ҳисобот. 14. Сўнгги молия йили учун ўз сармояси тўғрисида ҳисобот. 15. Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари тўғрисда маълумотнома – сўнгги молия йили учун ва ариза берилган вақт ҳолатига кўра балансга илова. 1 Биржа расмий рўйхатига киритиш ҳақида аризани бериш олдидан сўнгги чоракнинг якуний ҳолатига бухгалтерлик баланси. 17. Биржа расмий рўйхатига киритиш ҳақида аризани бериш олдидан сўнгги чоракнинг якуний ҳолатига кўра молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот. 18. Сўнгги тугалланган молия йили ва жорий йилнинг ҳисобот даври учун аудиторлик ҳулосалари. 19. қимматли қоғозларни жойлаштириш йўли билан сафарбар этиладиган маблағлардан фойдаланишнинг йўналишлари ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олган бизнес-режа ёки техник-иқтисодий асос лойиҳаси (қўшимча эмиссия ҳолларида). 20. Реестр сақловчи ҳақида маълумотлар. 21. Акциядорлар реестри ҳақида умумий маълумотлар. 22. Акциядорлар жамияти бошқаруви органларига кирувчи шахсларнинг устав сармоясидаги иштирокининг улуши кўрсатилган рўйхати. 23. Энг йирик акциядорлар рўйхати (устав фондининг 5 фоиздан ортиқ улушига эгалик қилувчи).

www.arxiv.uz 24. Давлат идораси томонидан тасдиқланган қимматли қоғозларни чиқариш якунлари ҳақида ҳисобот. 25. Давлат идораси томонидан тасдиқланган сўнгги молия йили учун қимматли қоғозлар бўйича йиллик ҳисобот. 2 Тақдим этилган ҳужжатларни экспертизадан ўтказиш бўйича кўрсатилган хизматларнинг ҳақи тўланганлиги тўғрисида тўлов топшириқномасининг нусхаси. 27. Эмитентнинг ҳоҳишига кўра бошқа ҳужжатлар ва маълумотлар. 28. Биржанинг эксперт-таҳлил бошқармасига кўриб чиқиш учун амалда тақдим этилган ҳужжатлар рўйхати. қимматли қоғозларни ликвидлилик, бозор фаоллиги, эмитентнинг барқарор молиявий-хўжалик аҳволи билан тавсифланувчи қимматли қоғозлар тоифасига киритиш қимматли қоғозлар листинги, деб номланади. ўз навбатида листинг корхонаси деб қимматли қоғозлари листинг тадбиридан ўтган, листинг талабларини қондирадиган ва биржа расмий рўйхатига листинг тоифаси бўйича киритилган корхоналарга айтилади. қимматли қоғозлар листинги қимматли қоғозларни биржа савдоларига киритилиши тадбирлари ичида муҳим ўрин тутади. қимматли қоғозлар биржа расмий рўйхатига листинг корхоналари тоифаси бўйича киритиш учун эмитент ёки ваколат берган воситачи листинг комиссиясига листинг тўғрисида белгиланган шакл бўйича ариза беради. Доимий фаолият кўрсатувчи листинг комиссияси листинг корхоналарининг қимматли қоғозларини танлаб олиш ва листинга киритиш учун махсус ташкил этилган. Ариза бирламчи листинга ҳам, шунингдек, қўшимча эмиссия листингига ҳам берилиши мумкин. Бирламчи листинг ҳақидаги аризага эмитент биржа томонидан тасдиқланагн рўйхатга мувофиқ ҳужжатлар ва ахборотларни илова қилиши зарур. Қимматли қоғозлар листинги ва унга илова қилинадиган ҳужжатлар биржанинш листинг комиссияси томонидан 30 тақвим кунида кўриб чиқилади. Комиссия биржанинг ходимларидан таркиб топган бўлиб, унга

www.arxiv.uz бошқарув аъзолари сафидан сайланган раис етакчилик қилади. Листинг комиссияси эмитентнинг молиявий аҳволини экспертиза қилдаи ва қимматли қоғозларни у ёки бу тоифа бўйича биржа расмий рўйхатига киритиш мумкинлиги ҳақида хулоса чиқаради. Облигациялар ва вексельлар, коорпоратив қимматли қоғозлар, шунингдек, ҳосила қимматли қоғозлар листинги ҳақидаги ариза фақат биржа расмий рўйхатида мазкур акциядорлик жамиятининг акциялари мавжуд бўлган ҳолларда кўриб чиқилади. Биржа расмий рўйхатига листинг корхоналари тоифаси бўйича эмиссияни тўлиқ жойлаштирган эмитентларнинг қимматли қоғозлари киритилади. Фақатгина барча чиқарилган қимматли қоғозларнинг қиймати тўлиқ тўланганидан кейин қимматли қоғозларнинг эмиссияси жойлаштирилган ҳисобланади. қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш тўғрисидаги қарор листинг комиссиясининг хулосасидан сўнг биржанинг бошқаруви томонидан қабул қилинади. Листинг комиссияси унга келиб тушган ҳужжатларни биринчи марта текшириб чиққандан сўнг, уларни экспертизадан ўтказиш учун эксперт – таҳлил бошқармасига топширади. Ушбу бошқарма эмитентнинг молиявий- хўжалик фаолиятини таҳлил қилади. Экспертиза биржанинг экспертлари томонидан ўтказилади, аммо зарур ҳолларда ташқи экспертлар, шунингдек, мустақил аудиторлик ташиклотлари ҳам жалб этилиши мумкин. ўтказилган экспертизалар асосида эмитентнинг молиявий аҳволи тўғрисида расмий хулоса тайёрланади ва у кўриб чиқиш учун листинг комиссиясига топширилади. Листинг комиссияси расмий хулосани кўриб чиқади ва биржанинг Бошқарувига мазкур эмитентнинг қимматли қоғозларини биржа расмий рўйхатига киритилиши мумкинлиги ҳақида тавсиялар беради. Листинг комиссияси бошқарувга эмитентнинг қимматли қоғозларини биржа расмий рўйхатига листинг, листинг арафаси, листингдан ташқари тоифалар бўйича киритиш ёки уларни биржа расмий рўйхатига киритишдан бош тортишни

www.arxiv.uz тавсия қилиши мумкин. Листинг комиссиясининг тавсиялари асосида Бошқарув бир ҳафта ичида мазкур масала бўйича якуний қарор қабул қилади. Эмитентни биржа расмий рўйхатига листинг тоифаси бўйича киритиш тўғрисидаги қарор қабул қилинганидан кейин биржа ва эмитент ўртасида махсус шартнома тузилади. Ушбу шартнома имзоланганидан сўнг эмитент листинг корхонаси мақомига эга бўлади. қимматли қоғозларни биржа расмий рўйхатига киритиш бўйича барча харажатлар эмитентни ўзининг зиммасида бўлади. Корхона листинг тоифасига киритилиши биланоқ, биржа бу ҳақдаги хабарни оммавий ахборот воситаларида эълон қилди. Листинг корхоналарининг акциялари бўйича савдолар махсус секциястда ўтказилади. қимматли қоғозлари листинг тоифаси бўйича киритилган эмитент ҳар чоракда биржага молиявий ҳисоботни тақдим этиши зарур. Листинг корхонаси тегишли натижаларга эришган ҳолатда листинг комиссияси унинг қимматли қоғозларини бир гурҳдан (А,В,С,Д) бошқасига ўтказиши мумкин. Расмий биржа рўйхатининг тегишли секциясида бўлган қимматли қоғозларга нисбатан қуйидаги чоралар кўрилиши мумкин: - қимматли қоғозларнинг биржа расмий рўйхатида бўлишини тўхтатиш; - делистинг – эмитентнинг қимматли қоғозларини биржа расмий рўйхатининг тегишли тоифасидан чиқариш ёки бутунлай рўйхатдан чиқариш. Делитсингнинг уч хил тури мавжуд: муваққат делистинг, доимий делистинг ва мутлоқ делистинг. Биржа қуйидаги сабабларга кўра эмитентнинг қимматли қоғозларини биржа расмий рўйхатида бўлишини вақтинчалик тўхтатиб қўйиши мумкин: - давлат органининг корхоанни ёпиш тўғрисидаги қарори; - Д гуруҳи кўрсаткичларидан бирининг пасайиши; - молиявий аҳволнинг ёмонлашуви ва зарар кўриб ишлаш аломатларининг пайдо бўлиши; - биржа билан тузилган шартнома шартларининг литсинг корхонаси томонидан бузилиши;

www.arxiv.uz - листинг арафасида турган корхона томонидан биржа билан келишувларнинг бузилиши; - листинга киритилмаган корхона томонидан биржа савдоалри қоидаларининг бузилиши; - расмий биржа рўйхатидаги корхона томонидан реестрини юритиш қоидаларини бузилиши. Листинг корхоналари қимматли қоғозларининг делистинги муваққат, доимий ва мутлақ бўлиши мумкин. Муваққат делистинг ҳолатида эмитентнинг қимматли қоғозлари листинг арафаси тоифасига ўтказилдаи. Доимий делистинг чоғида эмитентнинг қимматли қоғозлари листингдан ташқари тоифага ўтказилади. Мутлақ делистинг ҳолатида эса, эмитентнинг қимматли қоғозлари орқали расмий рўйхатидан ўчирилиши лозим. Листинг корхонасининг муваққат делистинги шуни англатадики, эмитентда қисқа муддат ичида бартараф этилиши мумкин бўлган муаммоларнинг пайдо бўлганлиги сабабли унинг қимматли қоғозлари расмий биржа рўйхатидан листинг корхоналари тоифаси бўйича вақтинча чиқарилади. Листинг корхонал а рининг қимматли қоғозларига нисбатан доимий делитсинг қуйидаги сабабларга кўра амалга оширилиши мумкин: - корхона молиявий аҳволининг қониқарсиз ҳолатда бўлиши; - ҳисобот даври якунларига кўра зарарларнинг мавжуд бўлиши; - сармоядорлар учун муҳим бўлган ахборотни ошкор қилмаслик ёки ўз вақтида ошкор қилмаслик; - биржа олдидаги молиявий мажбуриятиларнинг бажарилмаслиги; - корхонанинг узоқ муддатли активлари суммасидан ортиқ суммадаги активлари замирида гаров ёки кафолатлар бериш; - қилинган суд даъвогарлари бўйича хўжалик судининг қарори; - акциялар бўйича белгиланган дивидендларни ва облигациялар бўйича фоизларни тўламаслик, облигацияларни сўндирмаслик; - биржа томонидан сўралган ахборотни бермаслик;

www.arxiv.uz - биржага нотўғри, тўлиқ бўлмаган ахборотни бериш; - акциялар биржа расмий рўйхатига киритилган вақтдан бошлаб уларнинг бозор нархини 50 фоиздан ортиқ миқдорда камайтириш; - облигациялар биржа расмий рўйхатига киритилган вақтдан бошлаб уларнинг бозор нархини 20 фоиздан ортиқ миқдорда камайтириш; - Ушбу қимматли қоғоз биржа расмий рўйхатига киртилагндан кейин учинчи ойдан бошлаб биржа савдоларида у билан тузилган битимлар ҳажми бир тақвим ойи мобайнида 0,5 млн. сумдан камни ташкил этса. Листинг корхонасининг қимматли қоғозларига нисбатан мутлақ делитсинг қуйидаги сабабаларга кўра ўтказилиши мумкин: - қимматли қоғозлар эмиссиясини давлат рўйхатидан ўтказмасдан, ахборотни ошкор қилмасдан амалга ошириш; - давлат органининг қимматли қоғозлар эмиссиясини бекор қилиш тўғрисидаги қарори; - давлат органининг мажбурий санация ва банкротлик тўғрисидаги қарори; - устав фаолиятининг қайта ташкил этилиши ва ўзгариши ҳолларида; - фаолиятни тўхтатганлик ёки ўз операцияларининг катта қисмини қисқартиганлик ҳолларида; - листинг корхоансининг листинг талабларига мос келмаслиги; - активларни ва операциялар кўламини катта ҳажмда қисқартириш; - биржа билан тузилган шартнома мажбуриятларининг мунтазам бузилиши; - биржа қоидаларига ва меъёрларига риоя қилмаслик; - корхонанинг асосий фаолияти учун берилган лицензиялардан бирортасининг бекор қилиниши ёки ҳақиқий эмас, деб тан олиниши, асосий фаолиятини тегишли лицензиясиз амалга ошириш; - муҳим махфий ахборотдан ноқонуний фойдаланиш ва ҳ.к. Листинг арафасида турган корхоанлар қимматли қоғозларининг делистинги доимий ёки мутлақ бўлиши мумкин. Доимий делистинг чоғида

www.arxiv.uz эмитентнинг қимматли қоғозлари листингдан ташқари корхоналар тоифасига ўтказилади. Листинг арафасида турган корхонанинг мутлақ делистинги ҳолатида эса, унинг қимматли қоғозлари биржа расмий рўйхатидан ўчирилиши лозим. Листинга киритилмаган корхона қимматли қоғозларининг делитсинги фақат мутлақ бўлиши мумкин ва ушбу ҳолатда эмитентнинг қимматли қоғозлари биржаси расмий рўйхатидан ўчирилиши керак. Қимматли қоғозлар нархининг котировкаси Эксперт-котировка комиссияси ишининг муҳим қисми қимматли қоғозлар нархини котировкалаш саналади. Фонд биржасида котировкалаш – бу биржада тузилган битимлар, шунингдек, бозор коньюктурасини тавсифловчи бошқа бозор ахборотининг (талаб ва таклифнинг ўзаро нисбати) нархини аниқлаш ва белгилашдир. Котировка биржа кунининг натижалари бўйича ҳамда савдо жараёнида (жорий ва оралиқ котировка) амалга оширилиши мумкин. Бу биржа савдоларининг тезлигига, қимматли қоғозлар айланмасининг ҳажмига боғлиқ. Битимлар кам тузилганда фақат якуний котирвка амалга оширилади, йирик биржа савдолари бажарилганда эса, нархлар даражасини биржа куни мобайнида аниқлашга зарурат туғилади. Фонд биржасида котировканинг роли битимларининг турига қараб ҳар хил бўлади. Битимлар, юқорида таъкидлаганидек, касса битимларига ёки муддатли битимларга бўлинади. ҳозирги кунда «Тошкент» РФБда реал қимматли қоғозлар билан савдолар қилинмоқда. Бунда Ушбу қимматли қоғозлар нархини котировкалаш маълумотнома хусусиятига эга бўлиб, биржа савдолари иштирокчилари учун сотилаётган ва харид қилинаётган қимматли қоғозлар нархи даражасини аниқлашда мўлжал бўлиб хизмат қилади. Котировка фонд биржасининг Эксперт –котровка комиссияси томонидан аввалги биржа савдосининг (масалан, кечаги куннинг) натижасига кўра амалга оширилади. Шундай қилиб, котировка нархи мазкур биржа савдоси учун олдиндан белгиланмаган бўлиб, бозорнинг кечаги ҳолати ҳақида

www.arxiv.uz ахборот беради. Бу сотувчилар ва харидаорларнинг биржадаги бозор ҳолатини (сотилаётган ва харид қилинаётган қимматли қоғозлар нархи даражасини) тўғри аниқлаш учун жуда зарур. Котировка ўрнини қуйидаги чизма орқали номаойиш этиш мумкин: 1. ўтган биржа куни нархларининг даражаси 2. Ўтган биржа куни бозор коньюктураси (талаб ва таклифнинг ўзаро нисбати) 3. Бугунги нархалр даражаси 4. Жорий биржа куни бозор коньюктураси (талаб ва таклифнинг ўзаро нисбати) Яъни, агарда биз ўтган биржа кунининг нархлари ва улар шаклланган шароитлар тўғрисида маълумотларга эга бўлсак, у ҳолда бугунги нархларнинг тахминий даражасини етарли даражада аниқ белгилашимиз мумкин бўлади. Чизманинг айнан бирнчи ва иккинчи сектори фонд биржасининг бугунги котировкаси моҳиятини ташикл этади. Нархлар котировкасининг аҳамияти муддатли битимлардан бирмунча фарқ қилдаи. Муддатга тузиладиган шартномаларда (шартномани маълум келажак вақт мобайнида ижро этиш билан) битимлар нархлари ҳар доим ҳам кўрсатилмайди. У ҳолда Ушбу шартномалар шартнома шартларига кўра битим ижро этилиши лозим бўлган кунда юзага келган нархлар бўйича ижро этилдаи. Шундай қилиб, Ушбу кун котировкасининг нархлари брокерлар учун нафақат мўлжал, балки бундай битим учун белгиланган нарх бўлиб қолади. Шуни назарда тутиш керакки, нархлар котировкаси тушунчасига нафақат талаб ва таклифнинг таъсири остида юзага келадиган бозор нархини аниқлаш киради (тор манодага котировка). Котировка тушунчаси унга талаб нархи, таклиф нархи, биржа куни бошидаги нарх ва биржа куни якунидаги нарх, муайян даврдаги нархларнинг энг юқори ҳамда энг паст даражаси ваш у кабиларнинг киритилишини назарда тутади.

www.arxiv.uz Фонд биржаларидан ташқари қимматли қоғозлар нархларининг котировкаси дилерлар томонидан биржадан ташқари бозорда амалга оширилиши мумкин. Нархларни эмитентларнинг ўзлари томонидан котировка қилиниши тақиқланади.

www.arxiv.uz Адабиетлар руйхати : 1. «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрис и да» Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 1992 йил 2 июлда (янги тахрирда 2001 йил 29 августда) қабул қилинган. 2. «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. 2008 йил 2 2 июл. 3. Ўзбекистон Республикаси Президент и И. А. Каримовнинг “Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида” ги 1994 йил 21 январда қабул қилган фармони . 4. «Тошкент» Республика фонд биржасининг самарали фаолият кўрсатишни таъминлаш ва қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 8 июндаги 285-сонли қарори. 5. «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга ошириш қоидлаари. «Тошкент» РФБ Бошқарувининг 1998 йил 6 мартдаги қарори билан тасдиқланган. «Тошкент» РФБда расмий дилер (маркет-мейкер)нинг мақоми тўғрисида низом. «Тошкент» РФБ Бошқарувининг 1998 йил 6 мартдаги қарори билан тасдиқланган. 7. «Тошкент» РФБда қимматли қоғозлар листинги тўғрисида низом. «Тошкент» РФБ Бошқарувининг 1998 йил 6 мартадги қарори билан тасдиқланган. 8. Хорижий инвесторларга хусусийлаштирлаётган корхоналарнинг акцияларини «Тошкент» Республика фонд биржасининг савдо майдончаси орқали эркин муомаладаги валютага остиш тартиби. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 30 декабрда 583-рақам билан рўйхатга олинган.

O'xshashlar

Фонд бозори тизимидаги фонд биржалари

Биржа савдоларини ўтказиш механизми. Нобиржавий операциялар ва электрон савдо тизимлари

Молия бозори инструментлари ва улар асосидаги иктисодий-ҳуқуқий муносабатлар

Биржа ва биржалар фаолияти

Кимматли когозлар бозори