Савдо воситачилик тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо воситачилик тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1.Муомала сохаси ва унинг иқтисодиётдаги ўрни 2.Бозорнинг турлари ва таркиби. 3.Савдонинг турлари ва усуллари. 4.Савдо х ўжалик тармоги сифатида. 5.Товар хом ашё биржаси ва аукционлар фаолиятининг асосий жиҳатлари. 6.Лизинг компаниялдари ва улар фаолиятининг асосий жиҳатлари. 7.Савдо воситачилик корхона ва ташкилотларининг асосий молиявий иқтисодий фаолияти 1

www.arxiv.uz Муомала сохаси ва унинг иқтисодиётдаги ўрни Маҳсулотнинг юк сифатида ишлаб чиқариш жараёнидан истеъмолчига етиб келишгача – ташиш, сақлаш ва қўшимча (қадоқлаш, ўраш, тамғалаш каби) ишларни бажариш билан боғлиқ бўлган жараён товар ҳаракати дейилади. Уни ташкил этишда фирманинг асосий мақсади, биринчидан маҳсулотни тезда, яқин масофа орқали ва самарали усул билан ўз ҳаридорларига етказиш; иккинчидан, товарнинг ҳаридори билан «учрашишига» энг қулай шароит яратишдан иборат бўлиши шарт. Товар ҳаракатини режалаштиришда, корхоналар танлаган товар сотиш услубларига асосланилади. Улар қуйидаги уч услубдан бири бўлиши мумкин: - товар ишлаб чиқарувчи воситачиларсиз, тўғридан-тўғри ўзиниг истеъмолчиси билан боғланиши; - товарларни мустақил воситачи (фирма) лар орқали сотиш; - аралаш усул, ишлаб чиқарувчи фирма ва воситачи савдо ташкилоти сармоялари қатнашиши орқали. Товарларнинг тўғридан-тўғри ишлаб чиқарувчи томонидан сотилишининг яхши томонлари ва камчиликлари ҳам бор. Фирма ўз маҳсулоти савдосини тўла назорат қилади. Бундай усул билан оддий ассортиментли товарлардан кўмир, ўтин, нефть маҳсулотлари, тез бузулувчан нон, сут, гўшт ва ҳоказолар сотилиши афзалроқ ҳисобланади. Аммо қолган товарларнинг сотилишида мустақил воситачи – улгуржи ёки чакана савдо фирмаларининг қатнашиши жаҳон тажрибасида синалган самарали йўлдир. Фирма товар ҳаракатини «Маркетинг микс» жараёнида режалаштиришда қуйидагиларга аҳамият беради: - сотиш сиёсатини товар ҳаракатига боғлаган ҳолда аниқлаш; - товар ҳаракати усулларидан ва турларидан барча товарлар ва бозор сигментларига мосини танлаш; - товар ҳаракати бўғинлари ва умумий масофани топиш; 2

www.arxiv.uz - товар ҳаракати занжирида қатнашувчилар – мустақил воситачиларни аниқлаш; - товар ҳаракатига раҳбарлик тизимини яратиш; - товар ҳаракатини ташкил этувчи бош бўғинини топиш; - товар ҳаракати турларидан энг самаралисини танлаш ва бир неча хилини боғлаб, бир-бирини тўлдиришини кўзда тутиш. Товар ҳаракати қатнашувчилари қуйидаги вазифаларни бажаради: ишлаб чиқарилган маҳсулотни тақсимлаш ва сотиш; ишлаб чиқаришга керакли хом ашё ва материаллар тайёрлаш; маркетинг тадқиқотлири ўтказиш; товарлар истеъмолчилари билан тўғридан-тўғри алоқа ўрнатиш; олди-сотди қилиш учун шартномалар тузиш жараёнини тайёрлаш; товарнинг истеъмолчига етиб боришини рағбатлантирувчи сиёсат юрғизиш; товар ассортиментини режалаштиришда қатнашиш ва ёрдамлашиш, товар ҳаракатини молиявий таъминлаш; сотилган товарларга қўшимча хизмат уюштириш; товарларни ташиш; товарларни сортларга ажратиш; кичик ўрамаларга қадоқлаш, тамғалаш, ўз савдо битимини тузишга таваккал қилиш, сотилган товар баҳосини аниқлашда қатнашиш ва бошқалар. Ана шу кўп қиррали вазифаларни махсус савдо фирмаларининг бажариши, товар ҳаракатидаги сарф-харажатларнинг анча юқори самара беришини таъминлайди. Бозорнинг турлари ва таркиби Бозорга ғоят хилма-хил товар ва хизматлар чиқарилади, улар бозор объектини, аниқроғи у ердаги олди-сотди объектини ташкил этади. Ўз объекти жиҳатидан бозорни қуйидаги турларга бўлиш мумкин: 1. Истеъмол товарлари бозори , яъни истеъмолчилар бозори кишиларнинг, тирикчилиги учун зарур бўлган товарларва хизматлар бозоридир. Бу бозорда кенг истеъмол буюмлари, маданий, маиший ва коммунал хизматлари олди-сотдиси олиб борилади. Бу бозорда деярли барча фуқаро иштирок этади. Бу бозорнинг Ўзбекистонда аниқ кўринишлари бор: 3

www.arxiv.uz магазинлар, савдо уйлари, фирмалар, супермаркет, дўкон (шоп), ошхона, нонвойхона, ҳар хил устахоналар, сартарошхоналар, салонлар, ниҳоят, деҳқон бозорлари ва буюм бозорлари. 2. Ишлаб чиқариш воситалари ва ресурслар бозори — ишлаб чиқариш учун зарур бўлган нарсалар бозори. Бу бозорда улгуржи савдо- сотиқ юз беради. Мазкур бозор савдо фирмалари, савдо уйлари, биржалар фаолиятида, ер ва бошқа кўчмас мулк савдосида намоён бўлади. Бундай бозорда ресурсга талабгорлар ресурс етказувчилар билан коитракт- шартномалар асосида алоқа қиладилар. Ресурс бозорининг бош бўғини товар биржаси ҳисобланади. Товар биржаси улгуржи савдо билан шугулланувчи тижорат корхонасидир. Биржадаги савдо-сотиқ опсрациялари қуйидаги белгиларга эга: а) биржада товарларни етказиб бериш ҳақида битим тузишиб, уларнинг пулини тўлаш биржадан ташқарида юз беради; б) биржада сотиладиган товарларнинг ўзи эмас, уларнинг намунаси ва нақдлигини тасдиқловчи хужжат қўйилади; в) биржада ҳали йўқ товарларни сотиш ҳақида ҳам битим тузидади, бу қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига тааллуқлидир. Бўлғуси ҳосил юзасидан савдо битими илгарироқ тузилиб, товарни етказиб бсриш ҳосил йиғилганидан кейии юз беради; г) биржа уюшган бозор бўлиб, бу ердаги савдо-сотиқ операциялари белгиланган тартибда ўтказилади. Универсал биржалар ҳар хил моллар билан савдо қилса, ихтисослашган биржалар айрим товарларни (дон, пахта, металл ва ҳоказо) сотади. 3. Иш кучи ёки меҳнат бозори — иш кучи олди-сотди қилинадиган бозор. Иш кучи махсус товар бўлганидан унинг бозори ўз хусусиятига эга. Иш кучи инсоннинг ишлаш қобилияти. Агар оддий товар сотилганда унинг эгаси ўзгарса, иш кучи неча марта сотилмасин, ўз эгаси билан бирга қолади. Чунки,б уни инсон жисмидан ажратиб бўлмайди. 4

www.arxiv.uz Меҳнат бозори меҳнат биржалари, ишчи ёлловчи воситачи фирмалардан ва ниҳоят, кишиларни бевосита ишга жалб этувчи корхоналарнинг ўзидан иборат. Шарққа хос бўлган тартибснз меҳнат бозори - бу мардикор бозоридир. 4. Молия бозори ҳам бозорнинг махсус тури. Молия бозори деганда молия ресурсига (воситасига) айланган пул маблағлари ва уларга тенглаштирилган қимматбаҳо (қийматли) қоғозлар бозорини тушуниш керак. Молия бозори таркибан кредит (қарз пули) бозори, қимматбаҳо қоғозлар бозори ва валюта бозоридан иборат (бу масала кейинги бобларда батафсил ёритилади). Валюта аукциони, кредит пуллари аукциони, банклар, молия компаниялари, фонд биржалари (қимматли қоғозлар биржаси) ва бошқаларнинг фаолияти бу бозорнинг яққол кўринишидир. 5. Интелектуал товарлар бозори — ақлий меҳнат маҳсули бўлган товарлар ва хизматлар бозори. Бу бозорда илмий ишланмалар, ғоялар, техникавий лойиҳалар ва чизмалар, ахборот, санъат, адабиёт ва илмга тегишли асарлар, ижрочилик хизмати ва турли томоша хизматлари сотилади. Бу бозорнинг муҳим унсури лицензия бозори ва ҳозирги кунда шоу-бизнес ва кино бозорларидир. 6 .Қурол-аслаҳа бозори бозорнинг алоҳида турини ташкил этади, бу ердаги товарлар истеъмол буюмлари ҳам эмас, ресурслар ҳам эмас. Бу ерда хавфизликни таъминловчи қурол-яроғлар сотилади. Бу бозор салонлар ва кўргазмалар шаклида бўлади. Майда қуроллар магазин орқали сотилади. Бозор ўзининг қамров доираси жиҳатидан маҳаллий, ҳудудий, миллий ва жаҳон бозорларига бўлинади. Бозор қанчалик турга бўлинмасин, ихтисослашмасин, барибир, у олди-сотти орқали кишилар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни ўрнатишга ҳизмат қилади. Савдонинг турлари ва усуллари Товар ҳаракатининг умумий занжирида чакана савдонинг технология жараёнлари муҳим халқа ҳисобланади. Чунки халқ истеъмоли истеъмоли 5

www.arxiv.uz товарларини ишлаб чиқариш корхонасидан истеъмолчиларга етказиб бериш жараёнида товарларни танлаш ва аҳолининг шу товарларга ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондириш учун энг зарур шарт – шароитлар худди ана шу чакана савдо корхоналарида яратилиши лозим. Аҳолига савдо хизмати кўрсатишнинг сифати, яъни савдо сотишни ташкил этиш даражасига боғлиқдир, шу сабабли чакана савдо корхоналарининг бутун савдо оператив фаолияти шу вазифага бўйсундирилади. Савдо маданияти – кенг тушунчадир. Истеъмолчи тўғрисида чинакам чуқур, ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш унинг асоси ҳисобланади. Ҳаридорларга юксак маданиятли хизмат кўрсатиш учун савдони аҳолининг товарларга бўлган эҳтиёжини тўлароқ даражада қондирадиган ва муомала чиқимларини қисқартирадиган, яъни товар сотиб олишга кетадиган вақтни камайтирадиган қилиб ташкил этиш лозим. Савдо маданияти, яъни аҳолига савдо хизмати кўрсатиш сифати кўпгина омилларга боғлиқ. Бу омиллар биринчи навбатда аҳолига зарур бўлган кенг ассортиментдаги ва юқори сифатли товарларнинг дўконларда бўлишини, шунингдек савдо-технология жиҳозлари билан яхши таъминланган йирик, замонавий дўконларнинг кенг тармоғи бўлишини билдиради. Савдо маданияти дейилганда ҳаридорга хушмуомалада бўлишни ҳам, хизмат кўрсатишнинг илғор усулларини жорий этишни ҳам, савдо майдонини безаш, дид билан жиҳозлашни ҳам, дўконларнинг аҳоли учун қулай иш вақтларини ҳам тушунмоқ керак. Савдо хизмати сифатини ошириш, ҳаридорларга маслаҳатлар бериш, товарларнинг намуналарини ҳаракатда кўрсатиш, реклама ва ахборотнинг турли шаклларини ривожлантириш йўли билан товар танлаб олишда ҳаридорларга ёрдам беришни ҳам тақозо этади. Молларни уйга етказиб бериш, буюртма қабул қилиш, газламаларни бичиб бериш ва шу каби қўшимча хизматлар кўрсатиш ҳам савдо маданиятининг даражасини белгилайди. Чакана савдо технологияси ҳеч қачон доимий бўлмайди, шу сабабли уни фан техника ютуқларига мувофиқ равишда такомиллаштириб бориш зарур. Савдо технология жиҳозларини доимо такомиллаштириб бориш барча янги 6

www.arxiv.uz технология ечимларини бажариш имконини беради. Аммо чакана савдо технологиясининг фан-техника тараққиётининг ривожланиш даражасига мувофиқ бўлиши учун тобора такомиллаштириб борилаётган жиҳозларнинг технологияни ривожлантиришга таъсир ўтказишигина эмас, шу билан бирга ривожланиб бораётган технологиянинг жиҳозларни яхшилашга таъсири ҳам зарурдир. Технологияни ўзгартиришда жиҳозларнинг ўзгариши ҳал қилувчи рол ўйнайди, яхши жиҳозлар эса технология талаблари таъсири остида вужудга келади. Энг замонавий жиҳозлардан фойдаланишнинг самарадорлиги биринчи навбатда савдо жараёнида қабул этилган технологияда мазкур жиҳозлардан нақадар самарали фойдаланиш имконини беришга боғлиқ эканлигини тажриба кўрсатиб турибди. 1. Чакана савдода товар сотиш жараёни. Чакана савдо жараёни – аҳолининг товар харид қилишини таъминлайдиган усуллар йиғиндисидан иборат. Товар сотиш чакана савдодаги асосий технология жараёни ҳисобланади. Ҳозирги вақтда чакана савдода товар сотишнинг қуйидаги усуллари қўлланилмоқда: товарни пештахта орқали сотиш; товарни ҳаридорлар ўзига ўзи хизмат қиладиган усулда сотиш; товар намуналарини кўрсатиб сотиш; товарни аҳолининг буюртмасига мувофиқ сотиш. Товарни пештахта орқали сотиш – товар сотишнинг одатдаги усули бўлиб, унда ҳаридорларга хизмат қилиш жараёнининг деярли ҳамма асосий элементлари, чунончи: товарларни кўрсатиш ва унинг ассортименти билан таништириш, ҳисоб-китоб қилиш ва ҳақи тўланган товарни топшириш ишларини пештахта ёнида турган сотувчи бажаради. Ҳаридорлар ўзига-ўзи хизмат қилиши асосида товар сотиш усулида савдо майдони деворлари ёнига ёки ўртасига териб қўйилган ҳамма товарлар ёнига ҳаридорлар бемалол бориб, мустақил танлаб олиб, инвентарь корзиналар ёки аравачаларга ўзлари солишлари мумкин, товарнинг ҳақи дўкондан чиқаверишдаги ягона ҳисоб-китоб жойида тўланади. Бу усул кесиш ва тортишни талаб қиладиган товарларни ҳаридорлар кўз олдида, ўзига-ўзи хизмат кўрсатиш майдонидаги хизмат пештахтаси ёнида сотувчилар томонидан муайян миқдорда 7

www.arxiv.uz сотишни истисно қилмайди. Бунда ҳам сотиб олинган ҳамма товарнинг ҳақи ягона ҳисоб-китоб жойида тўланиши лозим. Ҳаридорлар ўзига-ўзи хизмат қиладиган дўконларда товарларни жиҳозлар устига қўйиб алоҳида эътибор берилиши керак. Товарларни пирамида, жиҳозларга безак тарзда териб қўйишдан иборат оддий дўконларда қўлланиладиган усулни ўзига-ўзи хизмат қиладиган дўконларда қўллаб бўлмайди. Ҳаридорлар турли пирамидалар шаклида териб қўйилган товарларни олишга журъат этмайдилар, чунки уни безак деб ўйлайдилар. Бундан ташқари декоратив пирамидалар тарзида териб қўйилган товарлар кўп жойни беҳуда эгаллайди. Ҳаридорлар ўзига-ўзи хизмат қиладиган дўконларда товарларни териб қўйиш ёки уюб қўйишда уларни чаққон сотиш мумкинлигини Ватанимиздаги ва чет эллардаги илғор тажриба кўрсатиб турибди. Бу усулда жиҳозлар ҳажмидан тўла-тўкис фойдаланилади. Маркетингнинг энг муҳим ва ажралмас таркибий қисми маҳсулотни режалаштириш, сотиш ва тақсимлаш ҳисобланади. Бу жараёнда ташкилий нуқтаи назардан энг мураккаб вазифа – ишлаб чиқарилган маҳсулотни истеъмолчига етказиш ҳал этилади. Хўжалик раҳбарлари ўзларининг кундалик иш фаолиятларида товар истеъмолчига турли йўллар билан етказиб берилиши мумкинлиги ҳақида ҳам бош қотирадилар. Аксарият ҳолларда пировард истеъмолчи ишлаб чиқарувчининг диққат марказида турмайди, аксинча, унинг ўрнини маҳсулотни сотиб оладиган фирма эгаллайди. Аммо айирбошлаш жараёни шу бир босқичли сотиш билан якунланмайди. Аксарият ҳолларда тармоқ ва бўғинлари кўп, узун ҳамда хилма-хилдир. Савдо маркетинги сиёсати истеъмол товарларини етказиб беришнинг эҳтимол тутилган вариантлари таҳлили ва унинг маҳсулот тақсимотининг ҳамма шохобчаларида энг юксак хўжалик самарасига эришишни таъминлайдиган мақбул вариантини ишлаб чиқиш билан шуғулланади. Фирма танлаган тақсимот йўли маркетинг бўйича қолган жами бошқа ечимларга таъсир кўрсатади – нархлар, транспорт ташкилотлари билан шартнома тузиш, режалаштириш, реклама хизмати, ўз савдо нуқталарини очиш ва ҳоказолар шу жумлага киради. Шу сабабли раҳбарият тақсимот йўлини танлашда бугуннигина 8

www.arxiv.uz эмас, балки эртанги тижорат муҳитини ҳам кўзлаб иш тутиши лозим. Ҳозирги даврда режалаштириш ва тақсимот жараёни маҳсулот тайёрлашнинг табиий равишда давомига айланиб кетган. Аммо бу жараённи тарихий жиҳатдан қараб чиқадиган бўлсак, унинг шаклланиши учун зарур шарт-шароитлар вужудга келиши учун инсоният қатор иқтисодий тараққиёт босқичларини ўташи лозим эканлиги аён бўлади. Ибтидоий жамоа даврида ҳар бир қабила ўз тирикчилигини ўтказиш учун зарур бўлган жами маҳсулотни фақат ўз эҳтиёжларини қондириш учун ишлаб чиқарган. У пайтда бирон-бир кўринишда бўлсада, айирбошлаш бўлмаган. Тараққиётнинг кейинги босқичида ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви оқибатида айирбошлаш майдонга келади. Ҳар бир қабила энди ўзига керакли ҳамма маҳсулотни ўзи тайёрламайди, балки улардан айримларини ўз эҳтиёжи билан бирга бошқа қабилалар эҳтиёжига ҳам етадиган миқдорда тайёрлашга ўтади. Иқтисодий тараққиётнинг кейинги босқичида ишлаб чиқарувчи айирбошлашни бир жойда ва келишилган вақтда ўтказиш маъқулроқ эканлигини тушуниб етади, жами ишлаб чиқарувчилар учрашишлари мумкин бўлган марказий «бозор» нинг жорий этилиши айирбошлашда навбатдаги такомил бўлди, сабаби у вақтни тежаш имконини берарди. 2. Тақсимот йўлининг таркибий қисмлари . Тақсимот йўлининг таркибий қисмлари бир қатор вазифаларни бажаради: - товар (хизмат) ни бир жойдан бошқа жойга кўчириш; - товар (хизмат) га ёки ундан фойдаланиш учун мулк эгаси ҳуқуқини бериш; - ундовчи фаолият; - товарлар буюртмаси; - хавф-хатарни гарданга олиш; - музокаралар олиб бориш; - бозор маълумоти таҳлили. Тақсимот йўлининг жами вазифаларига уч умумий хусусият хос: улар тақчил ресурсларни сарфлайди, ихтисослашган шароитларда гоҳида яхшироқ бажарилиши мумкин, турли иштирокчилар томонидан амалга оширилиши 9

www.arxiv.uz мумкин. Агар вазифаларнинг кўп қисмини ишлаб чиқарувчи бажарадиган бўлса, унинг чиқимлари ортиб кетади, демак, маҳсулот нархи ҳам баланд бўлади. Агар вазифани воситачи бажарса, ишлаб чиқарувчи белгилаган нарх пастроқ бўлади, чунки воситачи ишни ташкил этишга сарфланган харажатларини чиқариш учун қўшимча пул ундиради. Тақсимот каналининг улар даража кўрсаткичларини ҳисобга олган ҳолда ўзига хос босқичлари бор. Тақсимот канали босқичи – бу товар ва унга эгалик ҳуқуқини пировард ҳаридорга яқинлаштириш йўлида у ёки бу ишни бажарадиган ҳар қандай воситачидан иборатдир. Тақсимот каналининг қуйидаги босқичлари бор: 1. Ноль босқичли канал ёки бевосита маркетинг канали ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчидан иборат. Ишлаб чиқарувчи истеъмолчиларга ўз товарларини жойма-жой ташиб юриб (кўчма савдо), жўнатиш йўли билан ёки ўз фирма дўконлари орқали сотади. 2. Бир босқичли канал ўзига ишлаб чиқарувчи, воситачи ва истеъмолчини қамраб олади. Истеъмол бозорида, одатда, бу воситачи чакана савдогар (дўкондор), саноат маҳсулотига оид товарлар бозорида эса савдо агенти ёки брокер ҳисобланади. 3. Икки босқичли канал ўзига ишлаб чиқарувчи, икки воситачи, истеъмолчини қамраб олади. Истеъмол товарлари бозорида улгуржи ва чакана савдогарлар шундай воситачилар ҳисобланади. Саноат маҳсулотлари бозорида улар саноат дистрибьютери ва дилерлар деб аталади. 4. Уч босқичли канал ўзига ишлаб чиқарувчи, учта воситачи ва истеъмолчини қамраб, кўп ҳолларда улгуржи ва чакана савдогарлар ўртасида майда улгуржи (кўтарафуруш) фаолият кўрсатади. У йирик улгуржи савдогардан товар сотиб олиб, сўнгра йирик улгуржи савдогар хизмат кўрсатмайдиган кичик чакана савдо корхоналарига сотади. Босқичлари кўп бўлган каналлар жуда кам. Ишлаб чиқарувчи кўзи билан қараганда, тақсимот каналида босқичлар қанчалик кўп бўлса, уларни назорат қилиш имконияти шу қадар тораяди. 10

www.arxiv.uz 3. Тақсимот каналларини назорат қилиш. Тақсимот каналларини назорат қилиш ва бу каналдаги ўз мақсадинигина ўйлайдиган унинг айрим аъзолари ўртасидаги можароларнинг олдини олиш учун кейинги пайтда вертикал маркетинг тизими (ВМТ) пайдо бўлди. Вертикал маркетинг тизими (ВМТ) бир ёки бир неча воситачи ва улар билан ҳамжиҳат, ягона тизим тарзида ишлайдиган ишлаб чиқарувчидан ташкил топади. Бундай ҳолда канал аъзоларидан бири қолган бошқа шерикларига эгалик қилади ёки уларга савдо имтиёзлари беради, ёхуд уларнинг тўла ҳамкорлигини таъминлайдиган устунликка эга бўлади. Масалан, корпаратив вертикал маркетинг тизими (ВМТ) доирасида ишлаб чиқариш ва тақсимотнинг кетма-кет босқичлари ягона эгаликда бўлади. Шартнома асосидаги вертикал маркетинг тизими (ВМТ) шартнома муносабатлари билан боғланган мустақил фирмалардан иборатдир. Умумий ишда муваффақиятни таъминлаш учун фаолият дастурларини ҳамкорликда ўзаро мувофиқлаштиради. Улгуржилар раҳбарлик қиладиган чакана сотувчиларнинг кўнгилли бирлашмалари. 1. Улгуржи мустақил чакана сотувчилар фаолияти учун ягона дастур ишлаб чиқади, бу дастур эса уларнинг йирик тақсимот тармоқлари билан рақобат курашида ўз кучларини бирлаштиришга ёрдам беради (масалан, АқШ да «Мустақил баққоллар уюшмаси» бор). 2. Чакана сотувчилар ширкати. Чакана сотувчилар ҳамкорликда янги мустақил хўжалик бирлашмаси тузишлари мумкин, бу бирлашма улгуржи савдо ишлари билан, айрим ҳолларда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш билан ҳам шуғулланиши мумкин. Бирлашма иштирокчилари ўзларининг асосий харидини ширкат орқали ўтказади, реклама ва режалаштириш ишларини ҳам биргаликда ташкил этади. Олинган фойда кооператив аъзолари ўртасида уларнинг қилган харидларига мутаносиб равишда тақсимланади. 3. Шартнома асосидаги вертикал маркетинг тизими (ВМТ)нинг учинчи типи имтиёз ҳуқуқига эга бўлганларнинг ташкилотидир. Имтиёзлар эгаси деб номланадиган аъзо ишлаб чиқариш ва тақсимот жараёнларининг қатор кетма-кет 11

www.arxiv.uz босқичларини ўз қўлида тўплаши мумкин. Ўз навбатида бундай ташкилотларнинг уч кўриниши бор. Биринчиси – ишлаб чиқарувчи хомийлигида чакана имтиёз эгалари тизими. Иккинчиси – ишлаб чиқарувчи хомийлигида улгуржи имтиёз эгалари тизими. Учинчиси – хизмат кўрсатадиган фирма хомийлигида чакана имтиёз эгалари тизими. Биз тақсимот каналларининг кўринишларини вертикал кесимда кўриб чиқдик. Унинг горизонтал кўриниши маҳсулотнинг бир неча воситачилар ўртасида тақсимланиши билан ажралиб туради. Фирмалар молиявий маблағ, ишлаб чиқариш қувватини тежаш, режалаштириш, техникавий билим ёки маркетинг ресурсларини жамлаш мақсадида янги очилаётган бозорларни ҳамкорликда ўзлаштириш йўлида ҳаракатларни бирлаштиришни афзалроқ кўради. Фирмалар биргина ёки ҳар хил сотиш бозорларини эгаллаш учун кўп йўлли маркетинг тизимларидан фойдаланадилар. 12

www.arxiv.uz Лизинг компаниялдари ва улар фаолиятининг асосий жиҳатлари. Қишлоқ хўжалигини юқори самарали замонавий техника воситалари билан бутлашни рағбатлантириш, соҳа машинасозлик заводлари ва қўшма корхоналарини янада ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни шакллантириш, қишлоққа етказиб берилаётган тракторлар ва ўрим-йиғим техникаси ҳажмларини ошириш ҳамда улар учун ҳисоб-китоб қилиш механизмини такомиллаштириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 2 ноябрдаги "Қишлоқни лизинг шартларида қишлоқ хўжалиги техникаси билан таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида"ги П1 424-сонли қарорининг қабул қилиниши айни муддао бўлди. Дарҳақиқат, мазкур ҳужжатга асосан вазирлик мақомидаги "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси ташкил этилди, унинг тузилмаси тасдиқланди, энг муҳими, 2001-2007 йиллар мобайнида, тажриба тариқасида "Ўзқишлоқхўжаликмашхолдинг" компания си заводлари ва қўшма корхонлари томонидан ишлаб чиқарилаётган қишлоқ хўжалиги машиналарини (биринчи навбатда тракторлар ва ўрим-йиғим техникасини) машина-трактор паркларига, қишлоқ хўжа лиги кооперативлари (ширкатлар)га ва фермер хўжаликларига 7 йил муддатга лизингга беришнинг ташкилий, иқтисодий ҳамда техникавий механизмлари аниқ ва равшан белгилаб қўйилди . Лизинг операцияларда "Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг" компанияси (лизинг берувчи), TTП вилоят ҳудудий бирлашмалари, муқобил маши на- трактор парклари, қишлоқ хўжа лиги кооперативлари (ширкатлар), фермер хўжаликлари (лизингга олувчилар), қишлоқ хўжалиги машинасозлиги заводлари ва қўшма корхоналари (техника воситаларини иш лаб чиқарувчилар) билан бир қаторда Молия вазирлиги ҳузуридаги қишлоқ хўжалигини техника би лан таъминлашни давлат томони дан қўллаб-қувватлаш жамғармаси, "Пахтабанк" ва "Ўзагросуғурта" компанияси фаолият кўрсатмоқда. 13

www.arxiv.uz Мазкур субъектларнинг ҳар бирига лизинг операциялари моҳиятидан келиб чиқадиган қуйидаги аниқ вазифалар юклатилган (чизмага қаранг). Лизинг компаниясига: - республикада қишлоқ хўжали ги техникаси лизинг сиёсатини олиб бориш ва уни такомиллаштириш бўйича асосланган таклифлар ишлаб чиқиш; - ўзининг минтақавий филиаллари орқали ижарачилар (машина-трактор парклари ҳудудий бирлашмаси, муқобил машина-трактор парки, ширкат хўжалиги, фермер хўжалиги) билан лизинг шартномаларини тузиш (чизмадаги 5-тадбир; кейинги ўринларда бундай ифода чизмадаги рақам орқали қайд этилади); - Молия вазирлиги ҳузуридаги махсус жамғарма маблағларига бўлган ўз эҳтиёжини аниқлаш; - жамғарма билан молиявий ресурслар ажратиш, "Пахтабанк" би лан молия агенти вазифаларини, "Ўзагросуғурта" компанияси билан эса суғурта агенти вазифаларини бажариш юзасидан тегишли шартномаларни тузиш; - жамғарманинг кафолат хатлари асосида зарур техника воситала рини ишлаб чиқариш юзасидан ма шинасозлик корхоналарига буюртмалар бериш ва уларни етказиб беришга доир шартномаларни тузиш; - ижарачилар томонидан шартномаларга илова қилинган лизинг тўловлари жадваллари асосида бундай тўловлар ўз вақтида бажарилишини назорат қилиш; - «Пахтабанк» даги операция ҳисоб рақамидан машинасозлиж корхонасига навбатдаги чорак учун жойлаштирилган буюртма умумий ҳажминннг 30 %и миқдорида аванс пулини тўлаш (8); - ижарачиларга техникани суғурта полиси мавжуд бўлгандагина бериш; - техника воситасини ижарачи томонидан олиб кетилгани тасдиқлангандан кейин машинасозлик корхонасига қолган 70 фонз маблағни ўтказиб, узил-кесил ҳисоб-китоб қилиш (10); 14

www.arxiv.uz - ижарачилардан олинган суммадан компаниянинг хизмат ҳақлари ундириб қолингандан кейин қол ган қисмини уч кун муддатда жамғарманинг банкдаги ҳисоб рақамига ўтказиш( 12); - жамғарма маблағларидан мақсадли фойдаланиш, ҳисоб-китоблар тартибига қатьий риоя этиш. 15

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1.Ануфриев,А.И.,Фаттахов А.А.«Стратегии развитии оптов ы х рынков»Т,2002,ТГЭУ. 2.Волошук Г.А «Инфрастуктура торговли» Киев,Вўш.школь.,1989 3.Солиев А.,Усмонов А. «Маркетинг»,Т, «Укитувчи»,1997 4.Фатаххов Тижорат воситачи ташкилотлар иқтисодиёти Т,2002 5.Чжен В.А «Хусусийлаштириш асослари» Т,1996 6.Расулов М «Бозор иқтисодиёти асослари»,Т,Узбекистон, 1999 7. www.ziyonet.uz 16

O'xshashlar

Ўзбекистонда электрон савдо тизими

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Тижорат банкининг воситачилик операциялари ва молиявий хизматлари

Савдо фаолиятининг турлари

Савдо менежментининг стратегияси.