Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197 KB

Ko'chirib olish

Савдо корхоналарида чакана савдо айланмаси Режа 1. Чакана савдо айланмаси тушунчаси, таркиби ва аҳамияти 2. Савдо корхонаси чакана савдо айланмасининг таҳлил қилишнинг асосий йўналишалри. 3. Савдо корхонасининг безарар ишлаши учун зарур бўлган минимал товар айланмаси ҳажмини ҳисоблаш Савдо корхонаси чакана савдо айланмаси умумий ҳажмини режалаштириш 5. Савдо корхонаси чакана савдо айланмасини чорак ва ойлар бўйича режалаштириш 6. Савдо корхонаси товар айланмаси таркибини режалаштириш

1. Чакана савдо айланмаси тушунчаси, таркиби ва аҳамияти Савдо корхоналари ривожланишнинг бозор концепциясига ўтиши уларнинг мақсадли функцияларини ўзгартириб юборди ва бу хўжалик жараёнини тавсифловчи иқтисодий кўрсаткичлар тизимида ўз аксини топди. Бу аввало чакана савдо айланмаси кўрсаткичларига тааллуқли. Хўжалик юритишнинг бозор усуллари товар айланмаси приматидан воз кечишга олиб келди ҳамда иқтисодий регуляторлар (нврх, солиқлар ва ҳоказо) асосида савдо жараёнини бошқаришга тилишига имкон берди. Ҳозирги кунда савдо корхоналарининг асосий мақсади максимал даражада фойда олиш бўлиб, товар айланмаси бу мақсадга эришишнинг энг муҳим ва зарур шарти вазифасини бажармоқда. Савдо корхоналари сотилаётган товарнинг ҳар бир сўмидан маълум миқдорда даромад олиши сабабли фойдани максималлаштириш вазифаси фойда ва даромадни ўстириш, муомала харажатлари ва меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларини нисабатан пасайтиришда асосий омил сифатида товар айланмаси ҳажминини доимий равишда оширишни талаб қилади. Чакана савдо айланмаси деганда аҳолига сотиш каналларидан қатъий назар нақд пулга истеъмол товарларини сотиш тушунилади. У қуйидагилар томонидан амалга оширилиши мумкин:  савдо фаолияти асосий фаолият тури ҳисобланувчи чакана савдо ва умумий овқатланиш корхоналари бўлган ҳуқуқий шахслар (магазинлар, умумий овқатланиш корхоналари ва ҳоказо);  савдо фаолияти асосий фаолият тури ҳисобланмаган ҳуқуқий шахслар томонидан (фирма магазинлари, саноат корхоналари қошидаги магазинлар ва ҳоказо);

 буюм бозори, аралаш бозор ва саноат бозорида товарлар билан савдо қилувчи жисмоний шахслар томонидан. Жисмоний шахслар томонидан буюм бозори, аралаш бозор ва саноат бозорида сотувчи товарлар ҳажми минтақавий статистика органлари томонидан амага оширилувчи махсус тадқиқотлар асосида аниқланади. Шундай қилиб, чакана савдо айланмасининг моҳиятини аҳолининг нақд пул маблағларини харид қилинган товарларга айирбошлаш билан боғлиқ иқтисодий муносабатлар акс эттиради. Бироқ чакана савдо айланмаси таркибига қуйидагилар ҳам киритилиши мумкин:  ижтимоий соҳада ҳуқуқий шахсларга (касалхона, санаторий, болалар боғчаси ва ҳоказолар) нақдсиз ҳисоб-китоб йўли билан саноат маҳсулотларини сотиш;  ҳуқуқий шахсларга товарларни фақат касса аппаратларидан фойдаланган ҳолда нақд пулга сотиш. Чакана савдо айланмаси бошланғич товар-пул ҳисоботи ва унга илова қилинувчи ҳужжатлар асосида ҳисобот давридаги амалдаги нархларда ҳисобга олиб борилади. Чакана савдо айланмаси ҳисоби аҳолига товар билан бирга сотилган шиша идиш-товоқнинг қийматини ҳисобга олган ҳолда, аҳолидан қайтариб олинган идиш-товоқлар қийматини, шунингдек, аҳолидан қабул қилинган шиша идишлар қийматини чиқариб ташлаб юритилади. Товар айланмаси умумий овқатланиш чакана савдо айланмасига тақсимланади. Чакана савдо товар айланмаси таркибига қуйидагилар киради:  аҳолига сотилган истеъмол товарлари қиймати: а) нақд пулга; б) кредит карточкаларига; в) банкларнинг ҳисоб чекларига;

г) қўйилма эгасининг ҳисоб рақамидан пул ўтказиш ҳисобига.  почта орқали нақдсиз ҳисоб-китоб йўли билан сотилган товарлар қиймати;  товарнинг тўлиқ қиймати ҳажмида кредитга сотилган товарлар қиймати;  комиссияга берилган товарлар қиймати;  намуналар бўйича сотилган узоқ муддат фойдаланилувчи товарлар қиймати;  аҳолининг айрим қатламларига чегирма билан сотилган товарларнинг тўлиқ қиймати;  обуна бўйича сотилган даврий матбуот нашрлари қиймати;  товар нархига кирмайдиган, лекин сотув нархига эга бўлган упаковка қиймати;  сотилган бўш идишлар қиймати. Чакана савдо айланмаси таркибига кафолат муддати давомида ишдн чиққан товарлар ҳамда барча турдаги транспорт учун талон ва йўл чиптлари қиймати киритилмайди. Умумий овқатланиш айланмаси таркибига ошхона, ресторан ва кафе каби умумий овқатланиш корхоналарида тайёрланган ва сотилган ошхона маҳсулотлари (таомлар, ярим тайёр маҳсулотлар ва ҳоказо), нон ва нон маҳсулотлари, қандолатчилик маҳсулотларини киритиш мумкин. Умумий овқатланиш айланмасида шунингдек, аҳолининг буюртмаси бўйича уйга жўнатилган ошхона маҳсулотлари ва харид қилинувчи товарлар ҳам ҳисобга олинади. Умумий овқатланиш айланмаси таркибига шунингдек, ташкилот ходимларига иш ҳақидан ушлаб қолиш шарти билан берилган маҳсулотлар қиймати, аҳолининг айрим қатламларига (мактаб ўқувчилари, нафақахўрлар

ва ҳоказо) берилувчи ва тўлалигича ижтимоий таъминот органлари томонидан қопланувчи маҳсулотлар қиймати, озиқ-овқатларнинг амалдаги қиймати миқдорида талон ва абонентлар бўйича берилган маҳсулотлар қиймати ҳам киритилади. Чакана савдо айланмаси ва умумий овқатланиш айланмаси чакана нархларда - қўшилган қиймат солиғи, акциз ва савдо наценкасини ўз ичига олувчи амалдаги савдо нахларида ҳисобга олинади. Чакана товар айланмаси савдо корхонасининг куч-қувватини белгилаб берувчи кўрсаткичлардан бири сифатида намоён бўлиши мумкин, чунки унинг ҳажмига қараб корхона фаолияти ҳажми тўғрисида фикр юритиш мумкин. Чакана товар айланмаси корхонанинг ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги ва товарларни сотиш учун сарфланувчи жами харажатларни тавсифлаш учун фойдаланилиши мумкин. Товар айланмаси савдо корхонаси хўжалик фаолиятининг якуний натижасини акс эттирувчи кўрсаткич эканлиги сабабли уни сарфланган (моддий, меҳнат ва молиявий) ресурслар билан солиштириш улардан фойдаланишнинг самарадорлиги тўғрисида тасаввурга эга бўлиш имконини беради, чунки самарадорлик кўрсаткичи умумий кўринишда натижалар ва харажатларнинг нисбатидир. Чакана товар айланмаси ресурсларнинг меҳнат сиғими, фонд сиғими, харажатлар сиғими ва капитал сиғимини аниқлашда фойдаланилиши мумкин. Бу кўрсаткичлар ёрдамида корхонанинг товар айланмасини ўстиришни таъминлаш учун қўшимча ресурсларга эҳтиёжини аниқлаш мумкин. Чакана товар айланмаси талаб, товарларнинг келиб тушиши, товар заҳиралари, фойда, ходимлар сони, меҳнатга зақ тўлаш харажатлари каби кўрсаткичлар билан узвий боғлиқ бўлиши лозим. Бунда мазкур

кўрсаткичларнинг нисбати товар айланмасини стратегик тартибга солиш моделларида акс эттирилган тарзда бўлиши энг оптимал ҳисобланади. Чакана товар айланмасини стратегик тартибга солишнинг биринчи модели товар талаб ва таклифининг мувозанатланганлигини таъминлайди. Бунга қуйидаги шартларга амал қилинганда эришиш мумкин: I П > I Т > I ТЗ > I С , бу ерда I П – товар келиб тушишининг ўсиш индекси; I Т – товар айланмаси ҳажмининг ўсиш индекси; I ТЗ – товар заҳиралари суммасининг ўсиш индекси; I С – аҳоли талаби ҳажмининг ўсиш индекси. Чакана товар айланмасини стратегик тартибга солишнинг иккинчи модели савдо корхонаси хўжалик фаолияти самарадорлигини оширишни таъминлайди. Бунга қуйидаги шартларга амал қилинганда эришиш мумкин: I ПР > I Т > I ФОТ > I Ч , бу ерда I ПР – фойда миқдоринингўсиш индекси; I Т - товар айланмаси ҳажмининг ўсиш индекси; I ФОТ – меҳнатга ҳақ тўлаш фондининг ўсиш индекси; I Ч – ходимлар сонининг ўсиш индекси. Ёки: I Р > I ПТ > I З , бу ерда I Р – рентабеллик даражасининг ўсиш индекси (айланмага нисбатан % да); I ПТ – битта ходимнинг меҳнат маҳсулдорлиги ўсиш индекси; I З – битта ходимнинг ўртача иш ҳақи ўсиш индекси.

2. Савдо корхонаси чакана товар айланмасини таҳлил қилишнинг асосий йўналишлари Савдо корхонасининг чакана товар айланмасини таҳлил қилиш унинг ҳажми динамикасини ўрганиш ва режа мавжуд бўлган ҳолларда унинг бажарилиш даражасини баҳолашдан бошланади. Чакана товар айланмаси ҳажми динамикасини таҳлил қилиш ўсишнинг занжирли ва базис суратлари, шунингдек, товар сотишнинг ўртача йиллик суратининг ўзгариши ҳисобга олиш ёрдамида амалга оширилади. Инфляция шароитларида товар айланмаси ҳажмининг ўзгариш суратларини ҳам амалдаги, ҳам солиштирма нархларда, яъни базис йил нархларида ҳисоблаш керак: Т с.ц қТ ф.ц / I ц , бу ерда Т с.ц - солиштирма нархларда товар айланмаси ҳажми; Т ф.ц - амалдаги нархларда товар айланмаси ҳажми; I ц - нарх ўзгариши индекси. В процессе анализа розничного товарооборота целесообразно определить его изменение как в стоимостном, так и в натуральном вўражении, которое характеризует изменением физического объема товарооборота. Для этого необходимо рассчитать индекс изменения товарооборота: I T қ I ц * Iq , где I T - индекс изменения объема товарооборота; I ц - индекс изменения цен; Iq - индекс изменения физического объема товарооборота.

Приведения формула позволяет определить, в какой мере развитие товарооборота в стоимостном вўражении зависело от изменения цен, а в какой-от изменения количества реализуемўх товаров. Чакана товар айланмасини таҳлил қилиш жараёнида унинг қиймат ва натурал кўринишда ўзгаришини аниқлан мақсадга мувофиқ бўлиб, уни товар айланмаси табиий ҳажмининг ўзгариши билан тавсифлаш мумкин. Бунинг учун товар айланмасининг ўзгариш индексини топиш зарур: I T қ I ц * Iq , бу ерда I T - товар айланмасининг ўзгариш индекси; I ц - нарх ўзгариши индекси; Iq - товар айланмаси табиий ҳажмининг ўзгариш индекси. Юқорида келтирилган формула товар айланмаси ривожланиши қай даражада нарх ўзгаришининг қиймат кўринишига ва қай даражада сотилган товарлар миқдорининг ўзгаришига боғлиқ эканлигини аниқлашга имкон беради. Агар корхонада чакана товар айланмасини режалаштириш амалга ошириладиган бўлса, у ҳолда савдо корхонаси режасини бажариш даражасини айрим таркибий бўлинмалар бўйича алоҳида муддат бўйича ҳисоблаш зарур. Чакана товар айланмаси таҳлилини фақат унинг ҳажмига қараб эмас, балки айрим товар гуруҳлари, яъни товар ассортименти бўйича амалга ошириш зарур. Товар айланмаси таркибининг ўзгаришини тавсифлаш учун абсолют таркибий ўзгаришлар коэффициентидан фойдаланиш мумкин: К с.с. қ  ( f i 1 - f i 0 ) 2 / n , бу ерда

К с.с – товар айланмаси таркибининг абсолют ўзгариш коэффициенти; f i 1 – ҳисобот даври учун жами товар айланмасида i -товар гуруҳининг улуши (%); f i 0 – аввалги давр учун жами товар айланмасида i -товар гуруҳининг улуши (%); n – товар гуруҳлари сони. Режанинг бажарилиши ва чакана товар айланмаси динамикасига таъсир кўрсатувчи бир қатор омиллар мавжуд бўлиб, уларни уч гуруҳга бирлаштириш кенг тарқалган:  товар реурслари билан боғлиқ омиллар;  ходимлар сони ва уларнинг меҳнат самарадорлиги билан боғлиқ омиллар;  савдо корхонасининг моддий-техника базасидан фойдаланиш самарадорлиги ва корхонанинг иш режими билан боғлиқ омиллар. Товар айланмаси муваффақиятли ривожланишининг асосий омили савдо корхонасининг товар ресурслари билан таъминланганлиги ва улардан оқилона фойдаланишдир. Чакана товар айланмаси ҳажми товарларнинг келиб тушиш даврийлиги ва товар заҳиралари ҳолатига боғлиқ бўлади. Бу боғлиқликни қуйидаги формула ёрдамида ифодалаш мумкин: ТқЗ н -П-В-З к , бу ерда Т-чакана товар айланмаси ҳажми; З н -давр бошига товарлар заҳираси; П-товарларнинг келиб тушиши; В-товарларнинг чиқиб кетиши;

З к - давр охирига товарлар заҳираси. Занжирли постановка ёки фарқлаш усулидан фойдаланган ҳолда қайд этилган кўрсаткичлардан ҳар бирининг савдо корхонаси чакана товар айланмаси ҳажмига кўрсатувчи таъсирини аниқлаш мумкин. Чакана товар айланмаси ҳажмига савдо корхонасининг меҳнат ресурслари билан таъминланганлиги ва улардан фойдаланишнинг самарадорлиги сезиларли таъсир кўрсатади. Бу боғлиқликни қуйидаги формула ёрдамида ифодалаш мумкин: ТқП*Ч, бу ерда Т-чакана товар айланмаси ҳажми, сўм; Ч-ходимларнинг ўртача рўйхатдаги сони, киши; П-битта ходимнинг меҳнат маҳсулдорлиги, сўм. Интеграл таҳлил усулидан фойдаланган ҳолда мазкур кўрсаткичларнинг товар айланмаси ҳажмига кўрсатуви таъсирини аниқлаш мумкин:  Т ч қП п *  Ч+(  Ч*  П)/2, бу ерда  Т ч – товар айланмаси ҳажмининг ходимларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг ўзгариши ҳисобига ўзгариши, сўм;  Ч – ҳисобот даврида ходимларнинг ўртача рўйхатдаги сонининг ўтган даврга нисбатан ўзгариши, киши; П п – ўтган йилда битта ходимнинг меҳнат маҳсулдорлиги, сўм;

 П – ҳисобот даврида битта ходимнинг меҳнат маҳсулдорлиги ўтган йилга нисбатан ўзгариши, сўм;  Т ч қЧ п *  П+(  Ч*  П)/2, бу ерда  Т ч – товар айланмаси ҳажмининг битта ходимнинг меҳнат маҳсулдорлиги ўзгариши ҳисобина ўзгариши, сўм; Ч п – ўтган йилда ходимларнинг ўртача рўйхатдаги сони, киши. Чакана товар айланмаси динамикасига савдо корхонаси асосий фондларининг ҳолати, ривожланиши ва самарадорлиги ҳамда корхонанинг иш режими ҳам катта таъсир кўрсатади. Савдо корхонаси чакана товар айланмаси ҳажми қуйидаги формула ёрдамида аниқланиши мумкин: Тқ S *К см *Д*В s , бу ерда Т-чакана товар айланмаси ҳажми, сўм; S -корхона савдо залининг майдони, м 2 ; К см -корхона ишининг сменалилик коэффициенти; Д-корхона фаолиятида иш кунлари сони; В s -бир сменада савдо залининг ҳар 1м 2 га тўғри келувчи товар айланмаси, сўм. Келтирилган формулада аввалги йилдаги кўрсаткичларни ҳисобот давридаги кўрсаткичлар билан алмаштириш ва олинган натижадан аввалги натижаларни айириб ташлаш йўли билан савдо корхонаси моддий-техника базасидан фойдаланиш самарадорлиги ва унинг иш режими билан боғлиқ

бўлган, чакана товар айланмаси ҳажмига таъсир кўрсатувчи омилларни аниқлаш мумкин. Бу усул занжирли подстановка усули деб аталади. Таҳлилий ишлар савдо корхонасининг чакана товар айланмаси ҳажмини оширишнинг аниқланган заҳираларидан фойдаланиш чора-тадбирлари режасини тузиш билан якунланади. 3. Савдо корхонасининг безарар ишлаши учун зарур бўлган минимал товар айланмаси ҳажмини ҳисоблаш Савдо корхонаси чакана товар айланмасини режалаштиришни корхонанинг зарарсиз ишлашини таъминаши мумкин бўлган минимал товар айланмасини аниқлашдан бошлаш мақсадга мувофиқ. Бундай товар айланмаси ҳажми критик товар айланмаси деб аталади. Ушбу ҳажмни аниқлаш бўйича барча ҳисоб-китоблар корхонанинг зарасизлик нуқтасини аниқлашга олиб келади. Хўжалик фаолиятини амалга оширишда корхона олдида вужудга келувчи харажатлар қуйидагича:  доимий харажатлар, уларинг миқдори узоқ вақт мобайнида ўзгармайди (ижара, амортизация, бино ва иншоотларга қараб туриш харажатлари, коммунал харажатлар ва ҳоказо). Бу харажатларни қоплаш учун корхона савдо фаолиятини амалга ошириши, яъни товарларни сотиши лозим;  ўзгарувчан харажатлар, яъни товарларни харид қилиш, транспортировка қилиш, сақлаш, қайта ишлаш, навларга ажратиш, ўраш ва қадоқлаш, сотиш билан боғлиқ харажатлар. Ўзгарувчан харажатлар товар айланмаси ҳажми билан бир суратда ва йўналишда ривожланади деб тахмин қилинади.

Бироқ жами харажатларнинг ўзгариш сурати уларнинг таркибига ўзгаруван харажатлардан ташқари доимий харажатларни ҳам киритиши сабабли товар айланмаси ҳажмининг ўзгариш суратиларидан фарқ қилади. Натижада товар айланмаси ҳажми ўз критик нуқтасида доимий ва ўзгарувчан харажатларни қоплаши мумкин бўлади. Бунда зарур бўлган минимал товар айланмаси ҳажми корхонанинг зарарсиз ишлашини таъминлайди. Зарур бўлган минимал товар айланмаси ҳажмини товара йланмасини таркибий қисмларга тақсимлаб ҳисоблаш мумкин. Чакана товар айланмаси сотилган ёки сотиш уяун мўлжалланган товарларнинг чакана нархи йиғиндисини ифодалайди. Ўз навбатида, чакана нарх савдо корхонасининг товарни харид қилиш нархи ва савдо надбавкасидан иборат бўлади. Харид нархлари суммаси садо корхонасининг харид нархлари бўйича товар айланмасини ифодалайди. Савдо надбавкалари муомала харажатларини қоплаш ва корхонанинг фойда олиши учун белгиланади. Шундай қилиб, қуйидагиларга эга бўламиз: Т р.ц қТ п.ц. +ТН, бу ерда Т р.ц – чакана нарх бўйича товар айланмаси ҳажми, сўм; Т п.ц – харид нархлари бўйича товар айланмаси ҳажми, сўм; ТН- савдо надбавкалари миқдори, сўм. Ўз навбатида: ТНқИО+П, бу ерда

П-фойда миқдори, сўм; ИО-муомала харажатлари миқдори, сўм. ИОқИО нер +ИО ност , бу ерда ИО нер -ўзгарувчан муомала харажатлари суммаси, сўм; ИО ност ,-доимий муомала харажатлари суммаси, сўм. Т р.ц. қТ н.ц. +ИО нер +ИО ност +П. Бироқ зарур бўлган минимал товар айланмаси ҳажми фақат харажатларни қоплаши ва фойда олишни таъминламаслиги сабабли, товар айланмаси критик ҳажмини аниқлаш формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлади: Т р кр .ц қТ н.ц. +ИО нер +ИО пост , Т р кр .ц -чакана нархлар бўйича товар айланмасининг критик ҳажми, сўм; Харид нархлари бўйича товар айланмаси харид қилинган товарлар ҳажмини ёки корхонанинг товар харид қилиш бўйича харажатларини уларнинг қиймат кўринишида ифодалайди. Бу харажатлар миқдори ўзгарувчан бўлиб, критик товар айланмаси ҳажмини қуйидаги тарзда ифодалаш мумкин: Т р кр .ц қЗ пер. +ИО пост , бу ерда З пер -ўзгарувчан харажатлар.

Ҳосил бўлган тенгламани критик товар айланмаси ҳажмига бўлиш ёрдамида қуйидагига эга бўламиз: Т р кр .ц / Т р кр .ц қЗ пер / Т р кр .ц +ИО пост / Т р кр .ц . З пер / Т р кр .ц қД- ўзгарувчан харажатларнинг чакана товар айланмаси улушини 1 га тенг деб олиб, қуйидагига эга бўламиз: 1қД+ ИО пост / Т р кр .ц , бундан: Т р кр .ц қ ИО пост /(1-Д). Корхонанинг зарарсиз ишлашини таъминлаши мумкин бўлган минимал товар айланмаси ҳажми аниқлангач, режадаги йилда юзага келиши мумкин бўлган товар айланмаси ҳажмини ҳисоблашга киришилади. Савдо корхонаси чакана товар айланмаси умумий ҳажмини режалаштириш Савдо корхонаси чакана товар айланмаси умумий ҳажмини режалаштиришда қуйидаги усуллар қўлланиши мумкин:  тажриба-статистика;  иқтисодий-статистик;  иқтисодий-математик моделлаштириш;  савдо корхонаси хўжалик фаолиятининг асосий кўрсаткичларини комплекс боғлаш усули.

Бироқ бу усулларнинг исталган биридан фойдаланишда товар айламаси реажсини тузиш ҳисобот (режадан аввалги) даври учун амалдаги товар айланмаси тўғрисида маълумотлар бўлмаган пайтдаёқ бошланишини ёддан кўтармаслик жоиз. Шу сабабли режалаштиришда аввал кутилаётган товар айланмаси аниқланиб, бунда одатда реал, амалга ошириш мумкин бўлган катталик тушунилади. Одатда кутилаётган товар айланмаси йилнинг қолган даври учун режада кўзда тутилгандан кам бўлмаслиги лозим: Т ож қТ ф.9м +Т ож. IV кв , бу ерда Т ож -ҳисобот даври учун кутилаётган товар айланмаси ҳажми, сўм; Т ф.9м -ҳисобот даврининг 9 ойи учун амалдаги товар айланмаси ҳажми, сўм; Т ож. IV кв ,-ҳисобот даврининг 4-чораги учун товар айланмаси ҳажми, сўм. Бунда: Т ож. IV кв ,  Т .ил. IV кв , бу ерда Т .ил. Iv кв -ҳисобот даврининг 4-чораги учун режадаги товар айланмаси ҳажми, сўм; Товар айланмасини режалаштиришда унинг ҳажмини савдо корхонаси моддий-техника базасидаги ўзгаришлар (дўкон, раста, филиал ва бошқа таркибий бўлинмаларнинг очилиши ёки ёпилиши,) нуқтаи назаридан унинг ҳажмини солиштиришни таъминлаш муҳим шарт ҳисобланади: Т сонс қТ ож +К ув -К ум , бу ерда Т сонс -ҳисобот даври учун товар айланмасининг солиштирма ҳажми, сўм; К ув - ҳисобот йили даврида таркибий бўлинмалар ишламаган, бироқ келаси йил ишлаб бериши лозим бўлган давр учун товар айланмаси ҳажмининг ўсишига доир корректировка, сўм;

К ум - ҳисобот йили даврида таркибий бўлинмалар ишлаган, бироқ келаси йил ишламайдиган давр учун товар айланмаси ҳажмининг камайишига доир корректировка, сўм. Тажриба-статистика усули савдо корхонаси товар айланмасининг келаси йил учун режадаги ҳажмини ҳисобот йили учун товар айланмаси солиштирма ҳажми ва сўнгги 3-5 йил учун ўртача товар айланмаси ўзгариши суратидан келиб чиққан ҳолда аниқлашга имкон беради: Т н.г қ(Т сонс *Т%)/100, бу ерда Т н.г -режалаштирилаётган йил учун товар айланмаси ҳажми, сўм; Т сонс -ҳисобот йили учун товар айланмаси солиштирма ҳажми, сўм; Т%- товар айланмаси ҳажмининг ўртача ўзгариш сурати, %. Савдо корхоначи чакана товар айланмаси умумий ҳажмини ҳисоблашнинг асосий усулларидан бири иқтисодий-статистик усул бўлиб, у режалаштирилаётган йилдан олдинги бир неча йил учун товар айланмаси ўсши тўғрисидаги маълумотларнинг текислаштиришга асосланади. Буни мсол ёрдамида кўриб чиқамиз (1-жадвал). Текислаштириш сўнгги уч йил учун ўртача скользяҳий ёрдамида аниқланади: К 1 қ(К 1 +К 2 +К 3 )/3қ(4,8+4,2+6,0)/3қ5,0%; К 2 қ(К 2 +К 3 +К 4 )/3қ(4,2+6,0+3,1)/3қ4,4%; 1-жадвал Товар айланмаси ҳажми ўсишини текислаштириш учун бошланғич маълумотлар. йиллар Товар айланмаси ўсиши Шартли белгилар ўтган йилга нисбатан фоизда

t t+1 t+2 t+3 t+4 К 1 К 2 К 3 К 4 К 5 4,8 4,2 6,0 3,1 5,4 К 3 қ(К 3 +К 4 +К 5 )/3қ(6,0+3,1+5,4)/3қ4,8%. Ҳосил бўлган қатор товар айланмаси ўртача йиллик ўсишининг ўзгаришини аниқлашга имкон беради:  қ(К n -К 1 )/( n -1), бу ерда  - товар айланмаси ўртача йиллик ўсишининг ўзгариши, %; К n -ички ўрта кўрсаткичлар қаторида сўнгги кўрсаткич, %; К 1 - ички ўрта кўрсаткичлар қаторида биринчи кўрсаткич, %; n -қатордаги кўрсаткичлар сони. +уйидагига эга бўламиз:  қ(4,8-5,0)/(3-1)қ-0,1%. Режалаштириаётган йил учун (К 6 ) товар айланмасининг ўсиш қиймати ўртача кўрсаткичлар қаторини 2 қадам илгари суриш, яъни ( t +3) ўтган йилдан ҳисобот йили ( t +4) орқали режалаштирилаётган йилга ( t +5) ўтиш орқали аниқланади: К 6 қК 4 +2  қ3,1+2*(-0,1)қ2,9%. Шундай қилиб, савдо корхонасининг товар айланмаси режалаштирилаётган йилда аввалги йилга нисбатан амалдаги нархларда 2,9% ўсиши лозим. Агар савдо корхонасининг товар айланмаси кутилаётган солиштирма ҳажми 159,1

млн. сўмга тенг бўлса, режалаштирилаётган йилда товар айланмаси қуйидагига тенг бўлади: Т 5 қ(159,1*102,9)/100қ163,8 минг сўм. Товар айланмаси ривожланишининг асосий тенденциясини аниқлаш учун таҳлилий аниқлаш (тренд усули) усули қўлланади. Текислаштиришда энг муҳим момент товар айланмаси башорати натижалари боғлиқ бўладиган эгри чизиқ турини танлаш ҳисобланади. График таҳлилда акс эттирилган ёндашувни энг асосли деб ҳисоблаш мумкин. Y минг сўм 160 150 140 130 0 1 2 3 4 5 X , йиллар 1-расм. Савдо корхонаси чакана товар айланмаси ҳажми динамикаси Чакана товар айланмаси ҳажми динамикасига мисолни кўриб чиқамиз (1- расм). Тасаввур қилайлик, савдо корхонасининг чакана товар айланмаси чизиқли функция асосида ривожланади: y қ a + bt , бу ерда y -чакана товар айланмаси ҳажми, сўм; t -вақт омили, йил;

а, b -модель парметрлари. Параметрлар қуйидаги нормал тенгламани ечиш ёрдамида энг кичик кадрлар усули билан топилади:  қan+b  t  ytқa  t+b  t 2 Олинган модель ва қ т омили 1 йилга ўсганда савдо корхонаси чакана товар айланмаси ҳажми ўртача 6,58 минг сўмга ўсишини кўрсатади . 2-жадвал. Модель параметрлари ҳисоби . Йиллар Чакана товар айланмаси хажми, минг сум (у) Вакт, йил ( t ) yt t 2 Хисоблан ган товар айланмас и хажми, минг сум ( қ t ) [ (у- қ /у ] * 100% t t+1 t+2 t+3 t+4 132,6 138,2 146,5 151,0 159,1 1 2 3 4 5 132,6 276,4 439,5 604,0 795,5 1 4 9 16 25 132,3 138,9 145,5 152,1 158,6 0,23 0,51 0,68 0,73 0,31 nқ 5  у қ 727,4  tқ15  ytқ 2248 , 9  t 2 қ55  њ tқ727 ,4 2,46/5 қ0 49% Савдо корхонаси чакана товар айланмасини чорак ва ой бўйича режалаштириш

Савдо корхонасининг ойлик ва чораклик товар айланмаси динамикаси йиллик динамикасидан фарқ қилади. Бу аввало, йиллик товар айланмаси ҳажмининг ривожланиши бир хил характерга эгалиги, худди шу товарларнинг йил мобайнида ой ва чораклардаги товар айланмаси ўзгаришларининг кескинлиги, тебранувчанлигида намоён бўлади. Ҳозирги кунда ойлик ва чораклик товар айланмаси ҳажмини таҳлил қилиш ва башорат қилишга хизмат қилувчи турли хил усуллар мавжуд. Улардан энг содда ва ишончлиси нисбатан ўртача усулдир. Бу усулда товар айланмасини фақат бир йил давомидагина солиштириш мумкин. Ҳисоб-китоб учун камида 3 йил учун чораклик (ойлик) айланма тўғрисидаги маълумотлардан фойдаланиш лозим. Бунда ҳисоб-китобларнинг қандай (солиштирма ёки амалдаги) нархларда олиб борилаётганлиги ва бу усулда нарх индексининг таъсир кўрсатиш услубиятининг текисланиши аҳамиятга эга эмас. Ҳисоб-китоблар кетма-кетлигини чораклик товар айланмасини аниқлаш мисолида кўриб чиқамиз. Дастлаб ҳар бир йил учун ўртача чорак айланмаси аниқланади: Т кв j қ T j /4, бу ерда Т кв j - j -йил учун ўртача чорак товар айланмаси,сўм; T j - j -йилдаги чакана товар айланмаси ҳажми, сўм Кейин ҳар бир йил учун чорак бўйича мавсумий тебранишлар ҳисобланади ва уларнинг суммаси аниқланади: C ij қ ( T ij / T кв j ) 100,

бу ерда С ij - j -йилнинг i чораги учун товар айланмасининг мавсумий тебранишлари,%; кўрсатилган формулалар асосида товар айланмасининг чорак бўйича мавсумий тебранишалрини ҳисоблаймиз (3,ва 4-жадваллар). 3-жадвал Чорак бўйича товар айланмаси мавсумий тебранишларини ҳисоблаш учун бошланғич маълумотлар (минг сўм). йил/чорак t+2 t+3 t+4 I II III IV 35 ,9 36,5 36,8 37,3 37,2 36,7 38,0 39,1 36,3 37,9 41,7 43,2 T j 146,5 151,0 159,1 T кв j 36,6 37,8 39,8 4-жадвал Чорак бўйича товар айланмаси мавсумий тебранишлари ҳисоби (%). Йил/чорак t+2 t+3 t+4 E c1 I II III IV V 98 ,1 99,7 100,5 101,9 98,4 97,1 100,5 103,4 91,2 95,2 104,8 108,5 287,7 292,0 305,8 313,8 Тасодифий омиллар таъсирини йўқотиш мақсадида ҳисобланган мавсумий тебранишлар асосида товар айланмаси мавсумийлик индекси аниқланади. I c ез.нерв i қ  ci / n ,

бу ерда I c ез.нерв i –товар айланмаси мавсумийлигининг бошланғич индекси; i -чорак, %; n -йиллар сони. 6. Савдо корхонаси товар айланмаси таркибини режалаштириш Товар айланмасини режалаштиришнинг энг муҳим вазифаларидан бири унинг таркибини, яъни айрим товар гуруҳларини реализация қилиш ҳажмини аниқлашдир. Савдо корхоналари харажатлар миқдори турлича бўлган пайтда товарларни сотишда савдо надбавкаларини мустақил белгилаётган шароитларда алоҳида товар гуруҳлари бўйича товар айланмасини тартибга солиш олинадиган фойда миқлаорини ҳам тартибга солиш имконини беради. Ҳозирги кунда савдо корхонаси товар айланмаси таркибини режалаштиришнинг қуйидаги асосий усуллари қўлланмоқда: 1) иқтисодий-статистик; 2) эластиклик коэффициентини ҳисоблашга асосланган; 3) иқтисодий-математик моделлаштириш; 4) босқичма-босқич. Товар айланмаси таркибини режалаштиришнинг иқтисодий-статистик усули моҳияти бир қатор йиллар давомида савдо корхонаси товар айланмаси ҳажмида айрим товарлар улушини текислаштиришга асосланади. Ҳисоб- китоб усули савдо корхонаси товар айланмаси ҳажмини режалаштиришнинг иқтисодий-статистик усул ёрдамида ҳисобланишига ўхшаб кетади. Савдо корхонаси товар айланмаси таркибини режалаштириш учун эластиклик коэффициенти ҳисоб-китобларига асосланувчи, савдо корхонаси

товар айланмаси умумий ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ ҳолда айрим товарлар бўйича айланманинг ўзгаришини акс эттиради: Э i қ  T i / T , бу ерда Э i - i -товар бўйича эластиклик коэффициенти, %;  T i -ҳисобот йилида i -товар бўйича товар айланмаси ҳажмининг аввалги йилга нисбатан ўсиши, %;  T -ҳисобот йилида савдо корхонаси товар айланмаси умумий ҳажмининг аввалги йилга нисбатан ўсиши, %; Эластиклик коэффициенти савдо корхонаси товар айланмаси умумий ҳажми 1 фоизга ўзгарганда i -товар гуруҳи бўйича товар айланмаси қанчалик ўзгаришини кўрсатади. Товар гуруҳлари қанчалик катта бўлса, ҳисоб- китоблар шунчалик ишончли бўлади. Режалаштирилаётган йилда товар гуруҳлари бўйича товар айланмаси ўсиши эластиклик коэффициентини (Э i ) савдо корхонаси бўйича жами товар айланмаси ҳажмининг ўсишига кўпайтириш йўли билан аниқланади:  Т i н. r қ  T н. r *Э i . Режалаштирилаётган йилда i -товар гуруҳи бўйича товар айланмаси ҳисоб- китоб қиймати қуйидагидан иборат: T i .н. r қ T i o . r +( T i o . r *  T i н. r )/100, бу ерда T i .н. r -режалаштирилаётган йилда i -товар гуруҳи бўйича товар айланмаси, сўм; T i o . r -ҳисобот йилида i -товар гуруҳи бўйича чакана айланмаси, сўм;  T н. r -режалаштирилаётган йилда савдо корхонаси товар айланмаси умумий ҳажмининг ҳисобот йилига нисбатан ўсиши, %;  T i н. r - режалаштирилаётган йилда i -товар гуруҳи бўйича товар айланмаси умумий ҳажмининг ҳисобот йилига нисбатан ўсиши, %.

5-жадвалда юқорида келтирилган формулалар бўйича ҳисобланган товар айланмаси таркибини режалаштириш маълумотлари келтирилган. Савдо корхонаси товар айланмаси таркибини ҳисоблаш учун турли хил иқтисодий-математик моделлар қўлланиши мумкин бўлиб, улардан энг асосийлари тренд, авторегрессия ва омиллар усули ҳисобланади. Кўриб чиқилган усулларнинг барчаси ҳар бир товар гуруҳи бўйича алоҳида ҳисоб-китоблар ва келгусида режалаштирилаётган товар айланмаси умумий ҳажмига чиқилишини назарда тутади. бироқ товар айланмаси таркибини товар гуруҳлари бўйича бундай ҳисоблаш усуллари бир қатор камчиликларга ҳам эга. Биринчидан, товар гуруҳлари бўйича ҳисобланган товар айланмаси йиғиндиси илгари белгиланган миқдорга мос келмаслиги ва ва тўғирлаш коэффициентлари киритишни талаб қилиши мумкин. Иккинчидан, кўриб чиқилган усуллар истеъмол хусусиятига кўра бир-бирига ўхшан ва турдош товарларнинг бир-бирини алмаштиришини ҳисобга олмайди. Айтиб ўтилган камчиликларни аниқлаш учун иқтисодий-математик моделлаштиришнинг босқичма-босқич усулидан фойдаланиш мумкин. Бунда катта товар гуруҳлари бўйича ҳисоб-китоблар тўғри ва ишончлироқ бўлишидан келиб чиқиш лозим. Шу сабабли товар айланмасини катта товар гуруҳлари бўйича ҳисоблашдан майда товар гуруҳлари, ҳатто айрим товарлар бўйича ҳисоблашга ўтиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Биринчи босқичда барча товарлар йириклаштирилган товар гуруҳларига тақсимланиб, бундай гуруҳлар бўйича товар айланмасининг савдо корхонаси товар айланмаси умумий ҳажмига боғлиқлиги қуйидагича аниқланади: Z i қ a + by ,

5-жадвал. Савдо корхонаси товар айланмаси таркибини режалаштириш Товар гуруҳлари Ўтган йилдаги товар айланмаси, минг сўм Ҳисобот йилдаги товар айланмаси, минг сўм Режала штирила ётган йилда товар айланма сининг ўсиши, минг сўм Эастик лик коэффи циенти, % (Э i ) Товар айланм аси ўсиши, % (  Т i н. r ) Режалашт ирилаётга н йилда товар айланмас и ҳажми, минг сўм (Т i н. r ) Матолар Кийим- кечак Трикотаж Пойафзал Атторлик моллари Маданий моллар Хўжалик моллари бошқа товарлар 10,4 43,9 13,3 15,0 12,7 18,9 15,7 21,1 10,9 46,0 13,8 16,3 13,2 20,5 16,9 21,5 3,38 3,38 2,66 6,12 2,74 5,97 5,36 1,33 0,89 0,89 0,70 1,61 0,722 1,57 1,41 0,35 4,8 4,8 3,8 8,7 3,9 8,5 7,6 1,9 11,3 47,6 14,2 17,3 13,6 21,7 17,7 21,8 Жами 151,0 159,1 3,8 - 5,4 165,2 бу ерда Z i - i -йириклаштирилган товар гуруҳи бўйича товар айланмаси, сўм;

у-савдо корхонаси товар айланмаси умумий ҳажми, сўм; Сўнгра йириклаштирилган гуруҳлар алоҳида кичик гуруҳларга тақсимланади ҳамда бу гуруҳлар бўйича товар айланмасининг йириклаштирилган товарлар гуруҳи бўйича товар айланмасига боғлиқлиги қуйидагича топилади: K j қ a + bZ i , бу ерда K j - j -кичик гуруҳи бўйича товар айланмаси, сўм; Ва ниҳоят, айрим товарлар бўйича товар айланмаси кичик гуруҳлар бўйича аниқланади: L f қ a + bK j ? бу ерда L f - f -товар бўйича товар айланмаси, сўм; Товар айланмаси таркибини босқичма-босқич ҳисоблаш усулида барча товарлар массасини бир қатор товар гуруҳларига тақсимлаш зарурати юзага келади. Бу гуруҳларга сифати, биологик хусусияти, истеъмол қилиш усули, эҳтиёжларни қондириш даражаси бўйича ўхшаш ҳамда бир-бирини тўлдирувчи товарларни бирлаштириш лозим. Дастлабки босқичда озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари ажратиб олинади. Сўнгра озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотлари бир қатор йириклаштирилган гуруҳларга ьўлинади (бу босқичда ҳеч қайси йириклаштирилган гуруҳга кирмайдиган маҳсулотлар ҳам ажратилиши мумкин, масалан, тамаки маҳсулолари, чой, туз ва ҳоказо). Озиқ-овқат маҳсулотларини қуйидаги гуруҳларга тақсимлаш мумкин:

 ҳайвонлардан олинувчи маҳсулотлар;  қанд-шакар ва қандолат маҳсулотлари;  нон ва нон маҳсулолтари;  мева ва сабзавотлар;  спиртли ва спиртсиз ичимликлар. Ноозиқ-овқат маҳсулотларининг қуйидаги гуруҳларини ажратиб кўрстаиш мумкин:  кийим-кечак (жумладан, мато ва пойафзал);  маданий-маиший ва хўжалик моллари;  санитария ва гигиена предметлари;  атторлик моллари;  бошқа ноозиқ-овқат товарлари. Кейинги босқичда ҳар ир йирик гуруҳни янада майда гуруҳларга бўлиш зарур бўлиб, бунда уларни бир-бирига боғлиқлигига катта эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ. Масалан, укрупненная группа продуктов животного происхождения может ҳайвонлардан олинувчи маҳсулотлар гуруҳини гўшт ва сут маҳсулотлари, балиқ маҳсулотларига тақсимлаш мумкин. Худди шу тарзда йирик ноозиқ-овқат гуруҳлари ҳам майда гуруҳларга тақсимланади. Масалан, кийим-кечаклар гуруҳини матолар, ички кийим, трикотаж маҳсулолари, поайзал кабиларга бўлиш мумкин. Товар гуруҳларини шу тарзда кетма-кетликда кичиклаштириш якуний ҳисобда алоиҳида муайн товарларнинг ажратилишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. “Тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқий ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 2. “Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни янада эркинлаштириш соҳасидаги устувор йўналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони, 2005 йил 14 июн. 3. И.А.Каримов "Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак". Т. 10-Т.: "Ўзбекистон", 2002 й. 4. И.А.Каримов Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этишдир. Т.: Ўзбекистон 2005 й. 5. Уколлов В.Ф. Теория управления. М.:ЗАО «Экономика», 2004 6. Грузинов В. Г. Экономика предприятия. М.: «Юнити Дана», 2003 7. Грибов В.Д., Грузиков В.П. Экономика предприятия. Практикум. 3-е изд. перераб. и доп. М.: ФиС, 2004 8. М.Мухамедов,Р.Алтўнбаев,А.Кутбиддинов «Экономика торгового дела», Самарканд-1998гг. 9. www . rea . ru – Российская экономическая академия им. Г.В.Плеханова 10. www . uzbussines . unitech . uz

O'xshashlar

Улгуржи ва чакана савдо

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.

Савдо корхоналарида фойдани бошқариш.

Савдо корхоналарида иқтисодий ишни ташкил қилиш

Савдо корхоналарида товар айланишининг Иқтисодий асослари.