Xorijiy firmalarning kabul kiluvchi mamlakatda faoliyat yuritish sharoitlariga moslashuvi - Iqtisodiyot - Referatlar

Xorijiy firmalarning kabul kiluvchi mamlakatda faoliyat yuritish sharoitlariga moslashuvi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83.5 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy firmalarning kabul kiluvchi mamlakatda faoliyat yuritish sharoitlariga moslashuvi Reja: 1.Xujalik faoliyatini baynalmilallashtirishni motivatsiyalash 2.Xorijda atrof-muxitga moslashish omillari 3.Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni kabul kiluvchi mamlakat sharoitlariga moslashtirish buyicha chora-tadbirlar

1.Xujalik faoliyatini baynalmilallashtirishni motivatsiyalash Xorijiy faoliyatning yukori tavakkalchiligi korxona oldida ochilayotgan chet elda xarakatlanishning keng imkoniyatlari bilan koplanadi. XX asr boshidayok “ishlab chikarish xarajatlari pastrok bulgan joyda ishlab chikarish” koidali ishlab chikarishning mutlak va nisbiy xarajatlari asosiy konsepsiyalariga amerika avtomobilsozligi asoschisi Genri Ford sotish bozori xakidagi “kayerda sotsam, shu yerda ishlab chikaraman” degan uz fikrini kushdi. Bu bilan u kabul kiluvchi mamlakatlarda chet elda ishlab chikarilgan kismlar va detallardan yigma ishlab chikarishga ega xalkaro ishlab chikarish majmualarini tashkil kilinishiga asos soldi. Zamonaviy sharoitlarda xorijiy tadbirkorlik stimullariga : -ichki milliy bozordagi faoliyatga nisbatan yukori foyda; -nisbatan yirik va kudratli firma ta’siri (masalan, uning subetkazib beruvchisi sifatida faoliyat yuritishi). Oddiy namuna sifatida AKShda yapon kompaniyalarining avtomobil korxonalari kurilishini keltirish mumkin. Bunda asosiy yapon avtomobil kompaniyalari ketidan ularning kichikrok firmalari- subetkazib beruvchilari, avtomobillarga,komplektlovchi detallarni ishlab chikaruvchi korxonalar AKShda urnasha boshladi; -xukumat va xalkaro tashkilotlar tashabbusi. Rivojlangan davlatlar xukumati yoki xalkaro moliyaviy tashkilotlar – Xalkaro rekonstruksiya va rivojlanish banki (XRRB), Xalkaro valyuta fondi (XVF), Xalkaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) va boshkalarning rivojlanayotgan davlatlarga kreditlari kupincha riojlangan mamlakatlarning xususiy sarmoyadorlariga kabul kiluvchi davlatlarda bevosita xorijiy investitsiyalar asosida korxonalarni kurish imkoniyatini beradi; -kompaniyalar faoliyatini chet elga kuchirishga majbur kiluvchi milliy bozordagi nokulay sharoitlar. Davlat tartibga solishi bilan boglik xarajatlar (masalan, federal va mintakaviy soliklar, atrof-muxit muxofazasi buyicha milliy meyerlarga muvofiklikka erishish uchun tabiatni ximoya kilishga sarflar) misol

bulib xizmat kilishi mumkin. Tabiiy resurslarning kamayishi yoki ularni kazib olish sharoitlarining yomonlashishi okibatida yukori ishlab chikarish xarajatlari, shuningdek milliy bozorda keskinlashayotgan rakobat, ichki bozorning bir turdagi maxsulot va xizmatlar ishlab chikarishva sotish sharoitlarini kiyinlashtiradi. Sigimli usib borayotgan bozor mavjud bulgan mamlakatda tovarlar va xizmatlar ishlab chikarishni tashkil kilishga intilish xarakatchan kompaniyalar strategiyasining “maxalliy bozor uchun maxalliy ishlab chikarishni tashkil kilish” prinsipiga asoslanadi; -kabul kiluvchi mamlakatda bozor sigimi, tabiiy resurslar va malakali arzon ishchi kuchi va “inson kapitali”-yukori malakali mutaxassislar, muxandislar, olimlarning mavjudligi; -eksport uchun proteksionistik tusiklar. Ular kabul kiluvchi mamlakatga tayyor maxsulotlar olib kelishdan kura u yerda tovarlar xizmatlar ishlab chikarishni tashkil kilish afzalrok buluvchi sharoitlarni yaratadi; -kabul kiluvchi mamlakatda kimmatli axborot mavjudligi; -tavakkalchiliklarning diversifikatsiyasi (masalan, bozorga yangi maxsulot bilan chikishda). Bunday xolda tavakkalchiliklarni xorijiy sherik bilan bulib olish maksadga muvofik, -xorijda yangi texnologiya, xorijiy kapital va ishlab chikarish xamda sotishni tashkil kilish tajribasini olish; -tez uzgaruvchan bozor konyunkturasi keltirib chikargan uzok muddatli talab va kupsonli tavakkalchiliklarning noanikligi sababli tovarlarni ishlab chikarish va xizmat kursatish diversifikatsiyasi; -tashki iktisodiy faoliyat soxasiga chikish yuli bilan rakobatbardoshlik darajasini saklab kolish; -kabul kiluvchi mamlakatda moliyaviy imkoniyatlardan (past bank foizi, maxalliy, chet el va xalkaro takshilotlar fondlari va kreditlaridan) foydalanish;

-jaxon bozorida kuchayib borayotgan rakobat sharoitlarida eksport tovarlari rakobatbardoshligini oshirishga imkon beruvchi chet elda imtiyozli solik solish. Xorijiy tadbirkorlikni rivojlantirishga undovchi motivlarning obzori shuni kursatadaki, dinamik kompaniyalar ishlab chikarishni chet elga utkazishi fakat yakuniy foydani maksimallashtirish maksadida amalga oshirilmay, balki ishlab chikarish kuchlarini takomillashtirish va zamonaviylashtirish zaruriyati bilan xam tushuntiriladi. Tashki iktisodiy faoliyat soxasiga kirish xakida karor kabul kilish jarayonining kiska sxemasi 1-rasmda kursatilgan. 1.Rasm. Firmani tashki iktisodiy faoliyat soxasiga chikishining maksadga muvofikligi xakidagi karorni kabul kilish sxemasi. Xorijda atrof-muxitga moslashish omillari Xorijiy firma chet elda faoliyat yuritish jarayonida odatda milliy xususiyatga ega bulgan sharoitlarga moslashishi kerak buladi. Bunda moslashish omillari ikki guruxga: subyektiv-xorijiy firma tashkiliy tuzilmasi va strategiyasiga boglik omillar va obyektiv-ularga firma ta’sir kursata olmaydi va fakat moslashishga majbur buluvchi omillarga bulinadi. -rasm. Xukukiy meyerlar. Xorijiy kompaniyaning chet elda samarali faoliyat yuritishining suzsiz sharti bulib, kabul kiluvchi mamlakat konunlariga rioya kilish xisoblanadi. Ularga federal, maxalliy va mintakaviy konuniy aktlar kiradi. Bunda xukukiy meyerlarning milliy xususiyatlari kuzga tashlanadi. Masalan, Yaponiyada biznesmenlar shartnomalarda konuniy aktlarga asoslanmaslik va muzokaralarga xukukshunoslarni jalb kilmaslikni xush kuradi. Bu esa ularning sherikka nisabatan ishonchini namoyon kiladi. Kompaniya personalining milliy mansubligi. Sayyoramizdagi etnik guruxlar urtasidagi madaniy, iktisodiy va siyosiy tafovutlar kabul kiluvchi mamlakatda menejment uslubiga, ishlab chikarish va sotishning moslashishiga, maxalliy

personal bilan munosabatlarga va pirovardida mexnat unumdorligiga bevosita ta’sir etadi. Chet elda uz millatidagi malakali ishchilar va xizmatchilarni, ya’ni bosh kompaniyaning shtab-kvartirasi joylashgan mamlakat fukarolarini ishlatish korxonani xorijdagi samarali faoliyati uchun ishonchlirok. Shu bilan birga kabul kiluvchi mamlakat mutaxassislarini yollash bir kator afzalliklarga ega. Ularning maxalliy mintakaviy va federal xukumat muassasalari bilan munosabat urnatishlari yengilrok, uz milliy bozori xususiyatlarini, iste’molchilarning didlari va talablarini yaxshi biladilar va pirovardida xorijiy kompaniyaning kabul kiluvchi mamlakat sharoitlariga tezrok va osonrok moslashishiga yordam beradilar. 90- yillarda kabul kiluvchi mamlakat mutaxassislari sonining TMK boshkaruvining xatto yukori darajalarida kupayishi tendensiyasi ana shu sabablar bilan tushuntiriladi. Maxalliy urf-odatlar. Kabul kiluvchi mamlakatlarning urf-odatlari ba’zan sanoati tarakkiy etgan davlatlarda kabul kilingan biznes yuritishning umumiy meyerlari ishga doir etikadan jiddiy fark kiladi. Ayrim rivojlanayotgan davlatlarda rasmiy shaxslarga pora bermasdan tadbirkorlik bilan shugullanish kiyin. Rasm. Xorijiy firmani kabul kiluvchi mamlakatdagi sharoitlarga moslashishining asosiy omillari. Ishlab chikarish munosabatlari. Chet elda xorijiy tadbirkorlik bilan shugullanishni boshlashdan oldin kabul kiluvchi mamlakatda urnatilgan ishlab chikarish munosabatlari prinsiplarini, kasaba uyushmalar faoliyatini va mexnat konunchiligi uz ichiga olgan xolda urganish maksadga muvofik. Aksionerlar uchun jozibali tomonlar. Kabul kiluvchi mamlakatda aksionerlarni birinchi navbatda albatta aksiyalarga yukori dividendlar kiziktiradi. Bundan tashkari kompaniya yillik xisobotlarida potensial aksionerlar uchun kompaniyaning texnologik yutuklari va faoliyat tavakkalchiligini kiskartirishga

karatilgan chora-tadbirlar xakida ma’lumotlar chop etiladi. Tarmokning birinchi beshligiga kiruvchi kompaniyalarning aksiyalari eng katta kizikishga ega buladi. Rakobat. Xalkaro toifali menejer jaxon bozoriga chikish milliy bozordagi faoliyatdan kura rakobatchilar soni usishi bilan boglik kushimcha ishlar paydo bulishini xisobga olishi zarur. Iste’molchilar. Turli mamlakatlarda iste’molchilar talabi va didlari jiddiy farklanadi. Xalkaro toifali menejerning asosiy muammolariga ana shu turli-tuman extiyojlarni kondirish yullarini topish kiradi. Bu muammo xal kilinishini turli davlatlarda maxsulot va xizmatlarni sotish uchun personalni tanlash, shu jumladan kabul kiluvchi mamlakatdagi maxalliy mutaxassislarni yollash ancha osonlashtiradi. Masalan, AKSH bozorining 20%dan ortigini egallagan yapon avtomobillarini sotish bilan Akshda odatda yaponlar emas, balki ular yollagan yukori malakali amerikalik menejerlar shugullanadi. Texnologiya. Xalkaro bozorada xarakatlanuvchi kompaniyalarning ilmiy- texnik tarakkiyoti darajasi eng yukori. Ular turli davlatlardagi eng yetakchi firmalar bilan texnologiyalar ayirboshlash xisrbiga uskunalarni, texnologiya va maxsulot assortimentini tezrok amalga oshiradilar. Tabiiyki, xalkaro kompaniya menejeriga turli davlatlarda mualliflik xukuklari va paiyentlarini ximoya kilish xakidagi konunlarni muntazam urganish zarur. Bunda texnologiyalar almashuvi kushma korxonalar yoki strategik alyanslar tashkil kilish shaklida sodir bulishini nazarda tutish lozim. Masalan, passajir samoletsozligi lideri-“Boing” korporatsiyasi (AKSH) 260 yulovchilik bortga ega 7000 milgacha uzluksiz parvoz kilishga muljallangan 767 laynerni yaratish uchun NIOKR ishlarini utkazishda Yaponiyaning “Kavasaki” va “Fudji” kompaniyalari bilan uz xatti-xarakatlarini birlashtirdi. Iktisodiyot. Chet elda atrof-muxitga iktisodiy jixatdan moslashishning asosiy kiyinchiligi-turli davlatlarda xalk xujaligi rivojlanishining notekis darajasi va

sur’atlari, ya’ni bir vaktning uzida bir mamlakatda tushkunlik, boshkasida - barkarorlik, uchinchisida esa-yuksalish bulishi mumkin. Jaxon bozorida muvaffakiyatga erishish uchun xalkaro menejer yukoridagi moslashish omillarini xisobga olgan xolda yangi bozorga chikishga tayyorgarlik buyicha jiddiy chora-tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Birinchi navbatda reklama kampaniyasini utkazish kerak. Xalkaro kompaniyaning kabul kiluvchi mamlakatdagi xorijiy filiali maxsulotining asosiy iste’molchilari va sheriklari shu maksadda nashr materiallari va maxsulot namunalarini oldindan olishi kerak, chunki ular maxsulotning texnik-iktisodiy xarakteristikalarini oldindan bilishni xoxlaydilar. Ularga xalkaro kompaniyaning jaxon bozorida ixtisoslashuvi, tarixi va xolati xakidagi ma’lumotlarni berish foydali. Bu materiallar buyicha kabul kiluvchi mamlakatdagi sheriklar va asosiy potensial xaridorlar xalkaro kompaniya tovarlari va xizmatlarining sotilish darajasi, shuningdek kompaniyaning barkarorligi va ishonchliligini dastlabki baxolash imkoniyatiga ega buladilar. Reklama materiallari sifati yukori bulishi kerak, chunki ma’lum darajada aynin ular buyicha potensial iste’molchilar ishlab chikarish va sotishga muljallangan tovarlar va xizmatlarga baxo beradilar. Axborot materiallari oson tushunarli bulishi va buning uchun matnning tugri tuzilishi va oddiyligi takozo etiladi (ularning kabul kiluvchi mamlakat tilida bayon etilishi maksadga muvofik). Kabul kiluvchi mamlakatda potensial sheriklar uchun reklama materiallarini mixalliy tilga tarjima kilish kiyinchiligi mavjud bulgan xoldla xech bulmaganda ingliz tilida tayyorlash kerak. Ular xalkaro kompaniyaning jaxon bozoridagi faoliyati xakida umumiy ma’lumotlar va ishlab chikarish va sotishga muljallangan tovarlar va xizmatlar xakida tula axborotni uz ichiga olishi kerak. Maxalliy tilda materiallarning mavjudligi kabul kiluvchi mamlakatda potensial sheriklar bilan muzokaralar davrida ayniksa katta afzallik xisoblanadi. Materiallarni maxalliy tilga tarjima kilishda bosh kompaniya mamlakatining kabul

kiluvchi mamlakatdagi elchixonasining tijorat bulimi yoki kabul kiluvchi mamlakatning savdo palatasi yaxshi kompyuter texnoologiyalariga ega malakali tarjimonlarni tavsiya kilishi mumkin. Muzokaralar boskichida xalkaro kompaniya tarixi, uning maxsuloti va ishlab chikarish jarayoni xakida ingliz tilida kiska kurgazmali videofilmni namoyish kilish maksadga muvofik. Nashriy axborot materiallari tarkibiga odatda kuyidagilarni kiritadilar: -xalkaro kompaniyaning aktivlari, boshkaruv strukturasi, xizmat kursatuvchi banklar, moliyaviy xolati, kompaniyani yaratish tarixi va faoliyati xakida anik va kiska axborot beruvchi firma broshyurasi; -ishlab chikarish va sotishga muljallangan tovarlar va xizmatlar, shuningdek ularni ishlab chikarishning yetakchi texnologiyalari xakida anik va ixcham axborot; -xalkaro kompaniyaning kabul kiluvchi mamlakatda xorijiy filialida ishlashga yuborilayotgan direktorlar, menejerlar va boshka shaxslarning kiska rezyumesi. Bunday materallar xalkaro kompaniyaning samimiyligi va barkarorligini tasdiklaydi, shuningdek kabul kiluvchi mamlakatda sheriklar va xaridorlarga xurmatni kursatadi. Xalkaro menejer va uning yakin xamkasblarining tashrif kogozlari bir tomonda ingliz tilida va ikki tomonida xam xalkaro kompaniya emblemasi bilan bulishi kerak. Tashrif kogozida ismi-sharifi, lavozim, manzil va telefon nomerining kursatilishi maxalliy kompaniya vakillariga kelajakda TMK xorijiy filiali bilan alokalarni rivojlantirishga yordam beradi. Tashrif kogozlarining eng tarkalgan razmeri 5,5 x 9,0 sm. Xalkaro menejer shuni nazarda tutish kerakki, kabul kiluvchi mamlakatda ilk faoliyat kadamlari tovarooborotning boshlangich kichik xajmi, past baxo

darajasi, shuningdek, yangi bozorda maxsulot ishlab chikarish va sotish barkarorlashguncha uzluksiz kapital kuyilmalar zaruriyati sababli ancha kamtar moliyaviy natijalar keltiradi. Amaliyot kursatishicha, yangi bozorga yangi maxsulot bilan chikkandan sung taxminan ikki yil mobaynida sotuvlar xajmi va baxolar darajasi kutilayotganidan kura birmuncha pastrok buladi. Bundan keyin yangi maxsulot yoki xizmatlarning iste’mol xususiyatlarini baxolagan xaridorlar tomonidan usib boruvchi talab rstida baxolarning usishi kuzatiladi. Bozorda urnashib olishga odatda 2-4 yil kerak buladi. Butun bu davrga yangi bozorda uz ulushini uzlashtirish uchun investitsion mablaglarga ega bulish kerak. Bunda firmaning yani bozorda moslashish strategiyasi va taktikasida xatolar va ularni yengib utishga urinishlar pul va ishchi kuchi resurslarining kushimcha xarajatlarini talab kiladi. Yangi bozorni uzlashtirish vaktida odatda xalkaro kompaniyaning xorijiy filiali doimiy shtatini bosh kompaniya mamlakatidan yuborilgan raxbarlar va maxalliy axoli orasidan malakali va tirishkok mutaxassislardan shakllantirish amalga oshadi. Bu davr mobaynida maxalliy bozor talablariga muvofik maxsulot ishlab chikarishva sotish tizimini egiluvchan moslashtirish zarur. Shu vaktda firmaning sotuvdan oldin reklama va maslaxatlarni, shuningdek sotilgan maxsulotga kafolatli xizmat kursatishni tashkil kilish kobiliyatiga karab u xakidagi axborot shakllantiriladi. Maxalliy sheriklar va iste’molchilar bilan yaxshi munosabatlarni urnatish va mustaxkamlash bozorni uzlashtirishni tezlashtiradi. Bunda mulokot muammolari, madaniy yoki til tusiklari vujudga kelish imkoniyatini xisobga olish zarur. Bu xolda xalkaro menejerga notanish shakllanayotgan muammolarni yengib utishda optimizm, tirishkoklik va sabr-tokat yordam beradi. Bozor xatolarni kechirmaydi-ular xakidagi mish-mishlar juda tez tarkaladi va firmaning bozordagi

mavkeini mustaxkamlash uchun keyingi barcha urinishlarni kiyinlashtirib yuborishi mumkin. 3.Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni kabul kiluvchi mamlakat sharoitlariga moslashtirish buyicha chora-tadbirlar Zamonaviy dunyoda texnologiya va uskunalarni import kilmaydigan mamlakat yuk, chunki xech bir davlat uz sanoati uchun barcha turdagi mashina va elektron-xisoblash texnikasini ishlab chikarishga kodir emas. Bu Uzbekistonga xam taalukli, bizning oldimizda eng yangi xorijiy texnologiya va uskunalarni jalb kilish orkali butun milliy moddiy-texnika bazani zamonaviylashtirish vazifasi turibdi. Xorijiy texnologiya va uskunalarni kabul kiluvchi mamlakat sharoitlariga moslashtirish muammolarini urganish bilan kupgina tadkikot markazlari shugullanadi. Angliya Iktisodiyot instituti olimlari shunday xulosaga keldilarki, import texnologiya va uskunalarni muvaffakiyatli va uz vaktida uzlashtirishning asosiy sharti buliboldindan zaruriy texnik-iktisodiy tadbirlarni utkazish xisoblanadi.Zamonaviy texnologiya va uskunalarni import kiluvchi kompaniyalar tajribasi kursatishicha, agregatlar va elektron-xisoblash tizimlarini yetkazib beruvchilarga kuyiladigan talablar maksimal mexnat unumdorligini, tejamkorlikni ta’minlashga, ekologik meyerlar va standartlarga rioya kilishga asoslanishi lozim. Xususan, yetkazib beriladigan uskunalarning texnik xarakteristikalari kuyidagilarni ta’minlashi kerak: davomli tuxtovsiz ekspluatatsiya (amortizatsiya meyerlarini kiritish kup davlatlarning sanoat siyosatlarining takibiy kismiga aylanmokda); kayta ishlash rejimlarini elektron-xisoblash tizimlari yordamida optimallashtirish yuli bilan jadal texnologik jarayonlarni kullash orkali mexnat unumdorligini oshirish; minimal chikindilar mikdori; sarflanadigan materiallarni keyinchalik ishlatish va ishlab chikarish chikindilari tula ishlatiluvchi texnologik

jarayonlarni kullash imkoniyati; ma’naviy eskirgan uskunalar turlariga nisbatan maxsulot birligiga energiya va xomashyo sarfini kiskartirish; ishlab chikarish maydonlarini kiskartirish. Bundan tashkari uzokni kuruvchi importerlarning xarid kilinayotgan texnologiya va uskunalarga kuyidagi talablarni kuyadi: 1.Texnologik jarayonlar sanoati rivojlangan mamlakatlarning zavodlarida patentlangan va sinalgan bulishi kerak. Uzatilayotgan texnologiyalar maxalliy sharoitlar, xususan maxalliy xomashyo resurslariga moslashtirishga karatilgan bulishi kerak. Bundan tashkari importer xarid kilingan texnologiya va uskunalarni keyinchalik takomillashtirish imkoniyatiga ega bulishi zarur. 3.Ishlab chikarish xarajatlari minimal, xech bulmaganda ma’naviy eskirgan uskunalar turlariga nisbatan past bulishi kerak. 4.Xarid kilinayotgan texnologiyalar va uskunalar, xaridor zavodida ilgari urnatilgan agregatlarga mos kelishi zarur. Uskuna yetkazib beruvchining taklifi tez yemiriluvchi detallarning ishchi chizmalarini (maxalliy korxonalarda ularni tayyorlash imkoniyatiga ega bulish uchun), shuningdek uskunani urnatish ishlatish uchun mos xizmatlar va texnologiyalar ruyxatini keltirishi kerak. Tajribali importerlar muzokaralarda narxlar, texnik shartlar va yetkazib berish muddatlarini muxokama kilish bilan bir vaktda moliyalashtirish shartlarini xam gaplashib oladilar. Xorijiy texnologiya va uskunalar muvaffakiyatli amal kilishining zaruriy sharti sifatida xaridor zavodida ishlab chikarish infrastrukturasi va yetarli texnik madaniyat darajasiga ega malakali mutaxassislarning ma’lum minimumining mavjudligi xizmat kiladi. Tajriba kursatishicha, yangi texnologiya maxsulot va xizmatlar ishlab chikarishyaxshi yulga kuyilgan va tajribali personalga ega

bulgan uzok vakt amal kilayotgan eski zavodlarda eng kiska muddatda uzlashtiriladi. Kup xollarda import texnologiya va uskunalarni uzlashtirishda jiddiy uzgarishlar yetkazib beruvchi va xaridor urtasida uzaro munosabatlarning yaxshi yulga kuyilmagani yoki xaridorning kontrakt imzolashdan oldin uz imkoniyatlarini tugri xisobga olmaganligi uchun resurslari yetarli emasligi sababli vujudga keladi. Bunday xolda importerning boshkaruv personalining ishlab chikarishni rivojlantirishning uzok muddatli yunalishlarini xisobga olmasdan kiska muddatli masalalarni xal kilishga urinishi va uning ishlab chikarishga umuman yangi texnologik jarayonlarni tatbik etish tavakkalchiligiga moyil emasligi natijasida import texnologiya va uskunalar uzok vakt davomida ishlatilmay turadi. Shu bilan birga yangi texnologiyalarni xarid kilishda oklanmagan shoshma- shosharlik kontrakt imzolash chogida importerning uskuna imkoniyatlarini tula anglamasligiga olib kelish xolatlari xam uchraydi. Natijada importer uzining yetarli bilimga ega emasligini kursatadi va ushalmagan umidlar ogushida koladi. Import texnologiya va uskunalarni kabul kilish, montaj va ekspluatatsiyaga tushirish ishlariga jalb kilingan personal soni kafolatli sinovlar yakinlashishi bilan kiskaradi. (3.rasm). Birinchi boskichda shartnoma imzolangandan sung sotib olingan texnologiya va uskunalarni maxalliy sharoitlarga moslashtirish ishlariga, xaridor kadrlarini ukitish, uskunalarni kabul kilish va montaj uchun maydon tayyorlash ishlariga, maxalliy va chet el tadkikot institutlari va universitetlaridan muxandislar, loyixachilar va texnologlar, kurilish kompaniyalari mutaxassislari maksimal mikdorda jalb kilinadi. (3.rasmdagi uchburchak asosi). Bu davrda odatda uskuna ishlab chikaruvchilar xaridor personalini ukitishda asosiy rol uynaydi, ilmiy-tadkikot institutlari, universitetlar, loyixa va kurilish tashkilotlari esa xorijiy uskunani kabul kilishga tayyorgarlik kurishga

xizmat kursatadilar. Sunggi yillarda texnologik jarayonlar va kompyuterlashtirilgan agregatlar konstruksiyalarining murakkablashuvi sababli tajribali importerlar sotib olingan uskunalarni ishlatishga mutaxassislarni ukitish va uni kabul kilish ishlarini uskuna ishlab chikarilgan joyda amalga oshirishga katta e’tibor bermokdalar. Ukitish agregatlarni urnatish joyida, shuningdek xorijiy ishlab chikaruvchi korxonalarda xam utkaziladi. Ukitish kursiga terotexnologiya- uskunalarga xizmat kursatish va ta’mirlash tizimini, agregatlarni boshlangich materiallar, energiya, extiyot kismlar bilan uzluksiz ta’minlashni tashkil kilishni uzlashtirish kiradi. Importer mutaxassislari xavfsizlik texnikasi, atrof-muxit muxofazasi meyerlarini, maxsulot sifatini nazorat kilish usullarini urganadilar. Yetkazib berish xajmiga sifatni buzmaydigan nazorat uskunalari-rentgen, izotop, ultratovush urnatmalari va spektral analiz uskunalari kiritish maksadga muvofik bular edi. Buyurtmachi korxonaga uskuna yetkazib berishdan ancha oldin agregatlarni ekspluatatsiya kilish joyida mavjud infrastruktura, maxalliy xomashyo materiallari, iklim sharitlari, personalning texnik savodliligini xisobga olgan xolda xorijiy texnologik jarayonlarni maxalliy sharoitlarga moslashtirish buyicha ilmiy- texnik izlanishlar utkaziladi va chora-tadbirlar ishlab chikiladi. Utkazilgan tadkikotlar xamda texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchining asosiy agregatlarni yetkazib berish muddatidan ilgari takdim etgan texnik xujjatlar asosida xomashyo materiallari, maxsulot nomenklaturasi va sifatiga texnik talablarni umumlashtiruvchi texnologik instruksiyalar tuziladi. Shu bilan bir vaktda kontrakt shartlari asosida uskuna ishlab chikaruvchi zavodlarga uskunalarni ularni ishlab chikarish joyida kabul kilish uchun buyutmachining inspektorlari yuboriladi. Shu inspektorlarning uskunalarni loyixalashtirishda xam ishtirok etishi maksadga muvofik, chunki ular sungra uz

korxonasida import agregatlarni zamonaviylashtirish va takomillashtirishda katnashish imkoniyatini kulga kiritadi. Importer uz inspektorlarini uskunalar ishlab chikaruvchi zavodlarga uz vaktida yuborish xakida kaygurishi lozim. Import uskunaning ekspluatatsiyaga tushirish muddati yakinlashgan sari jalb kilingan korxonalar va mutaxassislar doirasi kiskaradi. Va ishga tushirish vaktida fakat ukitilgan personal va uskunalar yetkazib bergan xorijiy firmaning kam sonli mutaxassislari koladi (3.rasmga karang-uchburchak chukkisi-kafolatli sinovlar utkazish nuktasi). Tajriba shuni kursatadiki, importer korxonasida import texnologiyalar va uskunalarni ishlatishni boshlash davrida yetkazib beruvchi firma vakillari bulishi kerak, negaki kafolatli sinovlar arafasida import uskunaning ayrim zaruriy kismlari bilan komplektlanmaganligi va mexanizmlar xamda elektron tizimlarda kamchiliklar mavjudligi ayon bulish xollari kup uchraydi. Bu kupincha yordamchi agregatlar, yuklash kurilmalari va transport tizimlariga tegishli buladi. Shu yerda darxol yetkazib beruvchi firma vakillariga- yetishmovchiliklar va kamchiliklar tugrisida e’tirozlar bildirish zarur. Shu bilan birga kafolatli sinovlar davrida uskunalardagi va texnologik jarayonlardagi kamchiliklar xorijiy uskunali obyektning texnik xizmat raxbarlari ularni yetkazib berish kontraktlari va kelishuvlarni imzolashda xorijdan va maxalliy yetkazib beruvchilardan komplektlovchilarniyetkazib berish muddatlarini kelishib olishga yetarli e’tibor bermaganligi va kuzda tutilmagan kamchiliklar va kontrakt muddatlarini bajarmaslikni oldini olish sifatida kismlar va detallarning kushimcha mikdoriga buyurtma berishni nazarda tutmaganligidan dalolat beradi. Import agregatlarni ekspluatatsiya kilishning birinchi boskichida odatda texnik xizmat kursatish kamchiliklari, extiyot kismlar yetishmasligi, ayrim buginlar, shuningdek tizimlar va mexanizmlarning ishdan chikish sabablarini aniklashning yomon tashkil kilinganligi aniklanadi.

Kup xollarda importerning xorijda ukitilgan mutaxassislarining bir kismi uskunalarni ishlab chikaruvchi korxonalarda ishlashga koladi, boshka kismi yukori ish xakiga kizikib, boshka milliy korxonalarga utib ketadi. Bunday vaziyatni oldini olish uchun uskunani yetkazib berish konraktida agregatlarni ishlab chikaruvchi zavodlarda va shunday agregatlarni ekspluatatsiya kiluvchi korxonalarda ukitishni, kuzda tutilmagan vaziyatlarni xisobga olgan xolda mutaxassislarni ukitishni nazarda tutish kerak. Xorijiy texnologiyalar va uskunalarni ekspluatatsiya kilishning birinchi boskichida maxalliy yetkazib beruvchilar bilan shartnomalarda belgilangan muayyan sifatli xomashyo, komplektlovchi maxsulotlar, materiallar, extiyot kismlar yetkazib berish muddatlariga rioya kilish muxim. Xorijiy texnologiya va uskunalarni yetkazib beruvchi va xaridor urtasidagi ziddiyatli vaziyatlarni taxlil shuni kursatadiki, uskunalarni yetkazib berish buyicha shartnomalarni imzolashda ikkala tomon vakillarining kul kuygan kuyidagi kamchiliklari ziddiyatlarni keltirib chikaradi: -shartnoma matnida yetkazib beruvchining uskunalar va texnologiyalarning texnik kursatkichlari buyicha kafolatlarining noanik ifodalanishi; -uskunani loyixalashtirishda xaridor mamlakatida agregatni ishlatishning maxalliy sharoitlarini yetkazib beruvchi tomonidan xisobga olmaganligi; -ishlab chikarishning xakikiy xarajatlari yetkazib beruvchining shartnoma imzolash vaktida kafolatlagan kursatkichlaridan oshib ketadi; -shartnomalarda sotuvchi zavodlarida xaridorning ta’lim olayotgan mutaxassislari soni va ularni ukitish sifati mezonlari xakidagi noanik shartlar. Litsenziatlar-litsenziya xarid kiluvchilarning texnologiya va uskunalar importiga shartnomalar imzolashda xatolari mikdorini kamaytirish uchun xalkaro tashkilotlar (YUNIDO, YUNKTAD) ishlab chikarish vrsitalarini import kiluvchi rivojlanayotgan davlatlar uchun kator tavsiyanomalar tayyorladilar. Xususan,

texnologiyalarga litsenziyalarni import kiluvchilar litsenziyaviy shartnomalarda litsenziar (litsenziya yetkazib beruvchi)dan turli materiallar va komponentlarni majburiy xarid kilish; ishlab chikarish xajmini, maxsulotlar sotish xajmini, baxolar darajasini, ishlab chikarilayotgan maxsulotlar assortimentini cheklash; litsenziar bilan kelishmay turib boshka texnologik jarayonlarni kullash yoki mavjudlarini takomillashtirishni ta’kiklash; fakat litsenziarning sotish tarmogi orkali majburiy maxsulot eksporti kabi shartlardan voz kechishlari zarur. YUNIDO ekspertlari zaif iktisodiyotli davlatlar xukumatlari iltimoslariga kura u yoki bu mamlakatning import texnologiyalarni uzlashtirishdagi imkoniyatlarini taxlili bilan chet elda texnologiya va uskunalarni xarid kilishning texnik-iktisodiy asoslarini tayyorlaydilar; import texnologiya va uskunalar komplektini (majmuasini) uzlashtirish uchun zarur texnik va moliyaviy mablaglar xajmini xisoblaydilar; import texnologiya va uskunalar negizida obyektlarni kurish, montajva ishga tushirishning keng dasturlarini tayyorlaydilar; milliy mutaxassislarni ukitishga kumaklashadilar; turli davlatlarning manfaatdor korxonalari urtasida kooperatsiya va bevosita ilmiy ishlab chikarish alokalarini yulga kuyadilar. Jaxon texnolgiyalar va uskunalar bozori ishtirokchilari tajribasining kursatishicha eksporterlar va importerlar urtasidagi kelishmovchiliklar kupincha uskunalarni komplektlash, kafolat sinovlarini utkazish metodikasi, yetkazib berilgan uskunalardagi defektlar uchun javobgarlik, maxalliy xomashyo materiallarining sotib olingan texnologiyaning texnik talablariga nomuvofikligi masalalari yuzasidan vujudga keladi. Kup xollarda tomonlar orasidagi ziddiyatlarning shartnomada ikkala tomonning bir-biriga xar kanday texnologik yangiliklar kiritish tugrisida axborot berish majburiyati xakidagishart kursatilishi bilan oldini olish mumkin. Importerlar bu xolda yetkazib beruvchilarning texnologik jarayonlarning takomillashtirilishidan unumli foydalanish imkoniyatiga, uskunalar va texnologiyalarni yetkazib

beruvchilar esa xaridorlarning ularga xabar bermasdan xech kanday texnik yangiliklar kiritmasligi kafolatimga ega buladilar. Va, uskuna va texnologiya importerlari uchun asosiy koida: xar kanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlardan sung xam yetkazib beruvchilar bilan dustona xayrlashish zarur, negaki kelajakda ularga maslaxatlar, extiyot kismlar, texnik yordamlar buyicha murojaat etish zaruriyati tugilishi mumkin. Xulosalar 1.Xorijiy tadbirkorlik yukori tavakkalchiligi bilan xarakterlanadi, ular milliy bozordagi faoliyatga nisbatan yukori foyda, nisbatan kudratli firma ta’siri, xukumatlar va xalkaro tashkilotlar tashabbusi; ichki bozordagi nokulay vaziyat, chet elda past ishlab chikarish va sotish xarajatlari, eksport yulida proteksionistik tusiklar, kabul kiluvchi mamlakatda kimmatli axborotning mavjudligi, kabul kiluvchi mamlakat moliyaviy imkoniyatlaridan foydalanish, xorijda imtiyozli solik solish kabi kiziktiruvchi motivlar bilan koplanadi. Xorijiy sharoitlarga moslashishning obyektiv omillariga (ularga chet el firmasi ta’sir kursata olmaydi) xukukiy meyerlar, personalning milliy mansubligi, maxalliy urf-odatlar, ishlab chikarish munosabatlari, rakobat, iste’molchilar, texnologiya, kabul kiluvchi mamlakat iktisodiyoti kiradi. 3.Kabul kiluvchi mamlakatda ilk faoliyat odatda kamtar moliyaviy natijalarga olib keladi. Tovar aylanishining kichik xajmi, baxolarning past darajasi, xalkaro kompaniya xorijiy filiali maxsulotini ishlab chikarish va sotish yangi bozorda barkarorlashtirilmaguncha kapitalni uzluksiz kiritish zaruriyati buning asosiy sabablaridir. 4.Zamonaviy dunyoda texnologiya va uskunalarni import kilmaydigan mamlakat topilmaydi, negaki xech bir mamlakat uz sanoati uchun barcha turdagi uskunalar va elektron xisoblash texnikasini samarali ishlab chikarish kuvvatiga ega emas.

5.Tajribali importerlar olinadigan uskunalar va texnologiyalarga kuyidagi talablarni kuyadi: texnologik jarayonlar, sanoati rivojlangan davlatlar zavodlarida sinalgan va patentlangan bulishi kerak, uzatiluvchi texnologiyalar xaridor sharoitlariga (xususan maxalliy xomashyo resurslariga) moslashishga muljallangan bulishi kerak; xarid kilinayotgan texnologiyalar va uskunalar xaridor korxonasida ilgari urnatilgan agregatlarga mos kelishi kerak, uskuna yetkazib beruvchining taklifi tez yemiriluvchi detallarni maxalliy korxonalarda ishlab chikarish imkoniyatini beruvchi ishchi chizmalarni uz ichiga olishi kerak. 6.Importerlar yetkazib beruvchilar bilan muzokaralarda baxolar, texnik shartlar uskuna va texnik xujjatlarni yetkazib berish muddatlari bilan birga ba’zi xollarda importerlar uchun muximrok sanalgan bitimlarni moliyalashtirish shartlarini kelishib olishi zarur. 7.Eksporterlar va importerlar urtasidagi kelishmovchiliklar kupincha uskunalarni komplektlash, kafolat sinovlarini utkazish metodikasi, yetkazib berilgan uskunalardagi defektlar uchun javobgarlik, maxalliy xomashyo resurslarining sotib olingan texnologiyaning texnik talablariga mos kelmasligi kabi sabablardan kelib chikadi. 8.Xar kanday kelishmovchiliklar va ziddiyatlar yetkazib beruvchi bilan dustona xayrlashishga xalakit bermasligi lozim, chunki kelajakda unga maslaxat, extiyot kismlar, texnik yordamlar va boshkalar buyicha murojaat kilish zaruriyati vujudga kelishi mumkin.

O'xshashlar

Tashki iqtisodiy faoliyat soxasiga chikish sharoitlarini tanlash metodologiyasi

Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi

Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari

Boshkaruv karorlarini kabul kilish.

Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish