Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Xalkaro kompaniya va TMK tushunchasi, ularni boshkarish tizimi Reja: 1.Milliy kompaniyaning xalkaro kompaniya statusiga utish evolyutsiyasi 2.TMK-xalkaro tadbirkorlikning samarali shakli TMK millatini aniklash

Kirish Xalkaro kompaniyalar - bu milliy kapitalni boshka davlatlarga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish maksadida olib chikuvchi tashkilotlardir. Zamonaviy xalkaro kompaniyalarning kupchilik kismi transmilliy korporatsiyalarni, tashkiliy shakli buyicha esa konsernlarni ifoda etadi. Ular ilgarigi turli davlatlar kapitalining oddiy birlashuvi va ishtirokchilari uz kapitallarining mulkdori bulib kolgan kartellar, sindikatlar, trestlardan ma’lum darajada farklanadi. Ularga teskari xolda XX asrning tipik konserni-bu odatda turli tarmoklar va xududlar buyicha diversifikatsiyalangan kapitalning yagona mulkdori. Zamonaviy xalkaro kompaniyalar transmilliy, ya’ni uz millatiga ega bulgan yoki kupmillatli bulishi mumkin. Transmilliy korporatsiyalar bosh kompaniya (odatda u kompaniya millatini aniklaydi) va uning xorijiy filiallarini uz ichiga oluvchi korxonalar tizimini ifodalaydi. Bosh kompaniya boshka davlatlardagi uzining xorijiy filiallari aktivini nazorat kiladi va odatda ularning kapitalida uz ulushiga ega. Kup millatli kompaniyalarda xar xil millatlar kapitallarining birlashuvi vujudga keladi. Birinchi kup millatli kompaniya “Yunilever” 1929 yili “Margarin Yuni” (Daniya) va “Lever Brazerz” (Buyuk Britaniya) firmalarining birlashishi natijasida vujudga keldi. Shu davrdan boshlab u deyarli 60ta davlatda 500dan ortik xorijiy filiallari bulgan eng yirik xalkaro kompaniyalardan biri darajasigacha usib ketdi. “Yunilever” kompaniyasi ikkita shtab-kvartiraga ega - biri Londonda, boshkasi - Rotterdamda joylashgan. 1.Milliy kompaniyaning xalkaro kompaniya statusiga utish evolyutsiyasi. Milliy kompaniyalarning xalkaro kompaniyalar statusiga utishi uchun uchta asosiy stimulni ajratib kursatish mumkin: 1.Tovarooborotning va shu bilan birga daromadning usishi. Bunda kompaniya ishlab chikarish kuvvatlarini kuchaytirish va masshtab effektini ishlatish

imkoniyatiga ega. Bundan tashkari u tavakkalni kamaytirish uchun xorijiy xamkorlar bilan bulgan alokalardan foydalanishi mumkin. 2.Kabul kilayotgan davlatda xomashyo va ishchi kuchining nisbatan arzonligi xisobiga ishlab chikarish va sotish xarajatlarini kamayishi. Bundan tashkari, maxalliy korxonalar bilan kushma korxonalar tuzish yuli bilan savdo-sotik bozorini vayangi samarali texnologiyalarga erishish imkoniyatlarini kengaytirish. Kabul kilayotgan mamlakatning sanoati, moliya-kredit tizimi, savdo kanallari va infrastrukturasidan foydalanish. Kupchilik xalkaro kompaniyalar uchun milliy firmalardan transmilliy korporatsiyalarga utish yulida ularning tashki iktisodiy faoliyatining muayyan ketma-ketligi odatiy xol bulib koldi (1. rasm). Birinchi boskich - bir martalik eksport-import bitimlarida aks etuvchi, turli davlatlardan bulgan xamkorlar orasidagi shartnoma munosabatlari. Bu boskichda xamkorlar xali yetarli darajada bir-birlarining moliyaviy imkoniyatlari, ilmiy- sanoat potensiali va ishbilarmonlik uslubini bilmaydilar. Ikkinchi boskich yulida xar xil davlatlardan bulgan xamkorlar orasidagi munosabatlarning keyingi kengayishi va chukurlashuvining kursatkichi bulib ikki yil va undan ortik muddatga bulgan uzok muddatli kontraktlarni tuzish xizmat kilishi mumkin. Bir kator xollarda bunday shartnomalar kapitalning kredit shaklida olib chikilishi, asbob-uskunalarni yetkazib berilishi, texnologiyalarni utkazilishi, shuningdek ilmiy-texnikaviy xamkorlikni kuzda tutadi. Uzok muddatli kontraktlar sifati sotib oluvchiga ayon bulgan tovarlar va xizmatlarning savdo bozorlari barkarorligini ta’minlash nuktai nazaridan eksporter uchun jalb etuvchandir. Bundan tashkari eksporterlar transport kompaniyalari bilan uzok muddatli doimiy kelishuvlar tuzish yuli bilan transport xarajatlarini kiskartirish xisobiga uz mablaglarini tejaydilar. Bularning xammasi

reklama,xaridorlar kidirish, kup sonli bir martalik kontraktlarni tayyorlash xarajatlarisiz tijorat xarajatlarini pasaytirish imkonini beradi. Importerlar uchun uzok muddatli shartnomalar yaxshi ma’lum bulgan va uzini yaxshi tomondan tavsiya kilgan tovarlar va xizmatlar yetkazib berilishi barkarorligini ta’minlaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlardan xomashyo tovarlari import kilingan xolatda importerlar eksporterlarga kapitalni ssudaga berish, sungra esa ma’lum darajadagi foizlar bilan uzok muddat mobaynida uzining yokilgi- xomashyo materiallariga bulgan talablarini barkaror ta’minlash uchun, uni maxsulot shaklida kaytarish imkoniyatiga egadir. Xamkorlikning keyingi boskichi - bu tugridan-tugri xorijiy investitsiyalar, litsenziyaviy kelishuvlar, konsorsiumlar (ma’lum bir maksadlarni amalga oshirish, kupincha tashki bozorga birgalikda kirish uchun uzaro konfidensial kelishuvlar bilan boglangan xamkor-ishtirokchilarning vaktinchalik birlashuvi)dir. Bu boskichda xar xil mamlakatlardan bulgan xamkorlar bir-birlariga baxo berishgan, bir-birlarining ishonchliligiga va ish yuzasidan shartnomalarni tuzishni davom ettirishning maksadga muvofikligiga ishonch xosil kilishgan. O‘zbekistonda Vazirlar Mahkamasining 12.12.2000 y. 473-sonli «Xalqaro shartnomalar loyihalarini tayyorlash va O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarini bajarish tartibi to‘g‘risida» +aroriga muvofiq xalqaro shartnomalar loyihalarini ekspertlar darajasida ishlab chiqish va xalqaro shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash quyidagi O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari zimmasiga yuklangan: - tashqi iqtisodiy faoliyat, shu jumladan savdo-iqtisodiy xamkorlik, investitsiyalarni rag‘batlantirish va o‘zaro ximoya qilish xamda texnik yordam ko‘rsatish masalalari bo‘yicha – Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (agentligi), Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi;

- Investitsiya va valyuta-moliya xamkorligi masalalari bo‘yicha - Moliya vazirligi, Tash є i iqtisodiy aloqalar vazirligi, Markaziy bank, Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi; - Soliq solish va soliq qonunchiligiga rioya qilishdagi xamkorlik masalalari bo‘yicha - Davlat soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi; - Davlat mulkini begonalashtirish va ulardan foydalanish, huquqlarni e’tirof etish va mulkiy munosabatlarni tartibga solish masalalari bo‘yicha - Davlat mulki qo‘mitasi, Adliya vazirligi; - Ilmiy-texnikaviy xamkorlik, shuningdek xuquqiy muxofaza va intellektual mulk obyektlaridan foydalanish shartlari masalalari bo‘yicha - Fan va texnika davlat qo‘mitasi, Fanlar akademiyasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi, Adliya vazirligi Litsenzion bitimlarning imzolanishi, texnologiyalar bilan almashinuv, xalkaro ilmiy-texnik kooperatsiya bir birlarining sanoat, tijorat, tadkikot potensiallaridan tulikrok foydalanish imkonini beradi. Bunda litsenzion bitimlar texnologiyalar bilan almashinish, barter va kompensatsiya bitimlari uchun qurol sifatida keng ishlatiladi. Uchinchi davlatlar bozorlarida konsorsium tarkibida birgalikda uz tovar va xizmatlari bilan ishtirok etish xamkorlarga turli buyumlar va komplekt uskunalarning birmuncha keng assortimentini taklif etish, risklarni uzaro taksimlash, yangi bozorlarni uzlashtirish buyicha, texnologiyalar va nou-xaular bilan uzaro almashuv buyicha imkoniyatlarni kengaytirish, shuningdek moliyaviy resurslarni birlashtirish xisobiga uz faoliyati uchun zaruriy moliyalashtirishni ta’minlash imkonini beradi. Kupincha konsorsiumlarga yakka uzi tashki bozorga chikish imkoniyatiga ega bulmagan yoki eksport sanoati uchun zarur uskunalar bilan jixozlanmagan, katta bulmagan kompaniyalar birlashadi. Bu muammolarni ular birgalikda tashki

iktisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun mamlakat ichki bozorida uziga uxshash kompaniyalar uz kuchi va resurslarini birlashtirish yuli bilan xal etadilar. Ba’zan uz tovarlari sotilishi uchun birlashgan martketing guruxini tuzadilar. Meva, gusht, sut maxsulotlari savdosi buyicha agrar sektor korxonalari uyushmalari eng keng tarkalgan. Uchinchi boskich - bu kushma korxonalardir(KK). Ular xar xil davlatlardan bulgan xamkorlarni amal kilayotgan sanoat yoki tijorat korxonalariga ega bulgan xamkor mamlakatida, zarur bulgan binolarni kurish va ularda uskunalarni urnatishlarsiz, darrov birgalikdagi faoliyatini boshlashi mumkinligi bilan jalb etadi. Lekin, kushma xalkaro tabbirkorlikning kupchilik ustunliklari va ochilayotgan imkoniyatlariga karamasdan xamkorlar uz mustakilligining bir kismini yukotadi va barcha xatti-xarakatlarini bir birlari bilan kelishib amalga oshirishlariga tugri keladi. Bu esa karor kabul kilish jarayonini kiyinlashtiradi va chuzib yuboradi. Bundan tashkari kushma korxona xalkaro xamkorlikning vaktinchalik shakli. Kushma tadbirkorlik soxasida ish yurituvchi konsultatsion firmalar izlanishlari kushma korxona faoliyatining urtacha muddati turt yil ekanligini kursatadi. Kushma korxonalar faoliyati jarayonida odatda bir xamkor nisbatan kuchlirok bulib boradi va kuchsizini yutib boradi. Lekin rasmiy xujjatlarda “yutib yuborish” emas, balki “firmalar kushilishi” ta’rifi kullaniladi, chunki bunday ibora kuchsiz firmalarning gururini kamsitishi mumkin. Bir kator konsultatsion firmalar fikriga kura kompaniyalarning birlashuvini sanoatdan emas, balki injiniring, marketing va tijorat operatsiyalaridan boshlash maksadga muvofik. Bunda bu soxalar kushilishining samaradorligi sanoat kuvvatlari kushilishi samaradorligi kushilishidan ikki barobar oshishi mumkin. Firmalar kushilishi xakidagi karor oylab davom etadigan puxta xisob-kitoblar va muzokaralardan sung kabul kilinadi. Birlashishni uzaro kelishib olish kuyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi:

1.Xarakatlarning strategik rejasini aniklash. 2.Raxbariyatdagi urinlarning muvozanatli taksimotini, shtab-kvartira va NIOKR markazlarining kayerda joylashishini aniklash bilan boshkaruv tizimini uzaro kelishib olish. Yagona kompaniyaga birlashayotgan xamkorlarning aktivlarini baxolash. 4. Birlashayotgan kompaniyalar shtati bilan kushilishni kelishib olish. Firmalar kushilishining muvaffakiyatli kursatkichi bulib ishlab chikarish va tijorat operatsiyalari xajmining 10-20 %ga usishi, maxsulot ishlab chikarish va sotish xarajatlarining 10-20%ga kamayishi xisoblanadi. Xar xil davlatlardan bulgan xamkorlarning yagona kompaniyaga birlashish natijasi - bu TMK ning shakllanishidir. Kompaniyaning trans milliylashtirish darajasi trans milliylashtirish indeksi bilan xarakterlanadi. I q (XA/UA + XC/US + XSH/USH) : 3 Bu yerda I- trans milliylashtirish indeksi; XA – xorijiy aktivlar; UA – umumiy aktivlar; XS – xorijiy filiallarining tovar va xizmatlar savdosi xajmi; US – umumiy tovar va xizmatlar savdosi xajmi; XSH – xorijiy shtat; USH – umumiy shtat; 2. TMK – xalkaro tadbirkorlikning nisbatan samarali shakli. TMK ning dunega tarkalishi va ularning jaxon iktisodiyetiga ta’siri juda yukori. XXI asrning boshiga kelib 500 mingga yakin uz xorijiy filiallarini boshkarayetgan 60 mingdan kup kompanipyalar ruyxatdan utgan. TMKning kul ostida xususiy

ishlab chikarish fondlarining taxminan 30 %i, xalkaro savdoning 50 %ga yakini mujassamlangan. Trans milliy korporatsiyalar tomonidan jaxon bozorlaridagi deyarli butunligiga xom-ashe savdosi, shu jumladan bugdoy, kofe, juxori, urmon materiallari, tamaki, temir rudasi jaxon savdosining 90%, mis va boksitning 85%i, choy va kalayning 80%i, banan, tabiiy kauchuk va xom neftning 75%i nazorat kilinadi. Ular xissasiga ilm-fan va texnika soxalarida patentlangan va tadbik etilgan barcha yangiliklarning 80%i tugri keladi. TMKning umumiy valyuta zaxirasi jaxonning barcha markaziy banklarining birkalikdagi zaxirasidan bir necha barobar kup. Xususiy sektorda bulgan pul mikdorining 1-2%ga siljishi istalgan ikkita milliy valyutalarining uzaro poritetini uzgartirishga kodir. Xalkaro kompaniyalar butun duneni yagona bozor deb karashadi, kupchilik mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradilar, xorijiy sarmoyalar lokomativi bulib katnashadilar va milliy chegaralardan kat’i nazar strategik karorlar kabul kiladilar. 90-yillarning oxirida TMKlar orasida xorijiy aktivlar kiymati buyicha birinchi urinda “Royyal Datch SHell” ingliz – golland konserni turar edi. Yirik TMKning birinchi urinda 5ta amerika kompaniyalari, 2ta yapon, 1ta GFR, 1ta shveytsariya kompaniyasi kirar edi. 1995 yilda dunening nisbatan kudratli 100ta TMKlari ruyxatida 1-marotaba rivojlanayetgan mamlakatlardan chizuvchi “Deu Korporeyshn” (Janubiy Koreya) va “Petroleus de Venesuyela” lar paydo bulishdi. Yirik TMKlar kupincha uz faoliyatini ilmiy-texnik tarakkiyetni belgilovchi tez rivojlanayetgan sanoat tarmoklariga karatadi. Ular 90-yillarning oxirida kompaniyaning 100ta yirik TMKlar ruyxatiga kirgan kompaniyalar xorijiy aktivlarining 15%idan yukorirogi tugri keladigan elektronika sanoatiga juda faol kizikmokdalar. Bu ruyxatlarda kime kazib olish va avtomobil sanoati

korporatsiyalari yukori urinlarni egallaydi. Mislsiz xajmdagi xalkaro iktisodiy bitmlarni amalga oshira turib, TMKlar ularda 1. Savdogarlar (tijoratchilar); 2. Tugri va portfel sarmoyadorlar; 3. Samarali texnologiyalarni tarkatuvchilar; 4. Xalkaro mexnat migratsiyasining stimulyatorlari sifatida ishtirok etadi. Milliy bozorlar orasida alokalarni mustaxkamlagan xolda, TMKlar umumiy boshkaruv ostida butun dune buyicha korxonalarni joylashtirib, sanoatni internatsionallashtirish jarayenlarini vujudga keltiradi. Ular xar xil dalatlarda joylashgan korxonalarning texnologik siklini birlashtiradilar, firma ichidagi mexnat taksimotini amalga oshiradilar. TMKga kirgan xar bir korxona kelishilgan siyesat va yagona umumiy strategiya chegarasida faoliyat yuritadi. Xar xil TMKlarda bitta yeki undan kup karor kabul kiluvchi markazlar mavjud. TMK aktivlari umumiy xususiy mulk bilan boglik. Xar bir TMKdan bir-biriga boglik korxonalar orasida NIOKR natijalari resurslar va javobgarliklar taksimlanishi kelishib olingan. TMK faoliyati unumdorligi 3ta manbaga asoslangan: 1. Xar xil mamlakatlarda tabiiy resurslarga, yirik kapitalga va fan- texnikada yangilik kiritish buyicha mutlok kupchilik patentlarga egalik kilish; 2. Butun dune buyicha tabiiy resurslar, unumdor yerlar, kulay iklim va arzon ishchi kuchining optimal kombinatsiyasi bilan korxonalarning joylashish ustunliklaridan foydalanish; 3. Internatsional ishlab chikarishni tashkil etishda, xalkaro marketing konsepsiyalaridan foydalanish bilan butun duneda katta talabga ega

yangi tovarlar va xizmatlarni ishlab chikarishda xalkaro menejment tajribasi; Moliyaviy jixatdan TMK turli mamlakatlardagi filiallari tarmogi bilan milliy kompaniyalarga nisbatan kulay xolatda, chunki: - ular uzining xalkaro kapital tizimiga ega va ularni eng kup foyda keltiruvchi mamlakatga kuchiradilar; - Sharkdan garbga yunalishi buyicha sutkasiga 24 soat jaxon moliya bozorlari xolati xakida ma’lumotga egadirlar. Masalan, kunning sungida Nyu-Yorkdagi bosh kompaniya eletron aloka orkali jaxon moliya bozoridagi xolatni Gonkongdagi korxonasiga yuboradi. Keyingi kun ertalab bosh kompaniya Gonkongdan utgan 12 soat uchun bozordagi vokealar va vaziyat taxlili xakida ma’lumot oladi. Shunday kilib bitta TMK mikesida tuxtovsiz tartibda NIOKRning ishlab turishi, programmalashtirish va boshkalar tashkil etiladi; - Kabul kiluvchi mamlkatlarda valyuta paritetining tebranishi va investitsion iklimni liberallashtirish darajasidan kelib chikkan xolda investitsion risklarni uz filiallari orasida taksimlaydilar. Shunday kilib, kabul kiluvchi mamlakatda valyuta paritetining pasayishi TMKning bu mamlakatda kuchmas mulk sotib olishi uchun kulay sharoitlar yaratadi. Xususiylashtirish sharoitlarida liberallashtirish xam kabul kilayetgan mamlakatga TMK kapitallarini jalb etadi; - Xorijiy filiallari joylashgan mamlakatlarda milliy va xalkaro moliyaviy institutlardan karzga olingan mablaglardan nisbatan manfaatli shartlarda foydalanadi. TMK xorijiy filiallarining milliy firmalar oldidagi asosiy rakobat ustunliklaridan biri bulib bosh kompaniyaning izlanish markazi tomonidan utkaziladigan NIOKR natijalaridan foydalanish xisoblanadi. Dunedagi patent va litsenziyalardan foydalanganlik uchun tulovlarning 70%ga yakini TMK doirasida bosh kompaniyalar va ularning xorijiy filiallari orasida amalga oshiriladi. Bunda oxirgi

yillarda TMKlar NIOKR utkazish xarajatlarini kamaytirish maksadida uz izlanish markazlarini kuprok kabul kilayetgan mamlakatlarga kuchirishmokda. Agar oldin izlanish ishlari va konstruktorlik tadkikotlari odatda, bosh kompaniya joylashgan mamlakatda amalga oshirilgan bulsa, XX asrning oxiriga kelib xalkaro texnologiyalar ayirboshlash xajmi kengayishi bilan TMK izlanish markazlari ilmiy-izlanish ishlari va konstruktorlik tadkikotlarni minimal xarajatlar bilan utkazish uchun resurs va ilmiy potensialga ega bulgan mamlakatlarda urnashmokdalar. NIOKR utkazish uchun TMKlar ishlab chikarish infrastrukturasiga ega bulgan, universitetlar va milliy izlanish markazlari faoliyat kursatayetgan, olimlarning maoshi unchalik katta bulmagan va kommunikatsiya vositalari yetarli darajada rivojlangan kabul kiluvchi mamalakatlarni tanlaydi. Bundan tashkari, TMK izlanish markazlarining joylashishi uchun jalb etuvchi omil bulib ilmiy muassasalar va sanoat korxonalari orasida alokalarning yaxshi urnatilganligi, kabul kilayetgan mamlakat xukumati tomonidan milliy NIOKRlarni kullab kuvvatlanishi va intellektual mulkni kuriklashning mustaxkam xukukiy asosi xisoblanadi. 90-yillarda nafakat rivojlangan, balki rivojlanayetgan mamlakatlarda xam, TMKlar bajonidil uz izlanish markazlarini joylashtirayetgan ilmiy va texnologik parklar keng tarkaldi. Bunday parklarning muvafakkiyatli faoliyati uchun u yerda olimlarning ishlashi va yashashi uchun kulay sharoitlarga ega bazaviy ilmiy va ukuv markazi joylashishi, shuningdek u yerda ilmiy izlanishlarni kengaytirish va takomillashtirish uchun yetarli imkoniyatlar mavjud bulishi zarur. TMK korxonasi samarali faoliyat yuritishi asosiy manbalaridan biriga, resurs va bozorlar joylashishining optimal kombinatsiyasini kullagan xolda, bosh kompaniya uyushtiradigan internatsional ishlab chikarishni kiritish lozim. Bu xolatda xalkaro kompaniyaning ishlab chikarish kuvvati TMKning umumiy strategiyasiga muvofik xar xil mamlakatlarda joylashadi. Jaxon bozori extiyejlarini kondirish uchun

xalkaro kompaniyalar firmalar ichidagi va ular orasidagi kooperatsion alokalarni ishlatadilar. Bunda xalkaro iktisodiy munosabatlarning xar xil shakllari kombinatsiyasi kullaniladi. Kupincha, tashki savdo tugri xorijiy investitsiyalar bilan birgalikda ishlatiladi va TMK xorijiy filiallari maxsulotlarini olib chikish xisobiga eksport amalga oshiriladi. Integratsiyalashgan xalkaro ishlab chikarish kapital, texnologik jarayenlar, malakali xodimlar migratsiyasi va savdo tarmogini davlat chegaralari orkali yagona tizimga birlashtiruvchi bosh kompaniya nazorati ostida xorijda maxsulot chikarishni uzida ifoda etadi. Integratsiyalashgan xalkaro ishlab chikarishning boshkaruv kuroli (instrumenti) – bu milliy kompaniyalarnikiga nisbatan past ishlab chikarish xarajatlariga, nisbatan yukori bulgan sifat va xilma-xil assortimentga ega maxsulotlar ishlab chikarishni ta’minlovchi global menejment. Bunda savdo bozorlarini kengaytirishda TMK korxonalarining rakobatbardoshlik ustunligi namoyen buladi. Xalkaro korxonalar ishlash tajribasi ishlab chikarishni tashkil etishning 3 xil strukturasi mavjudligini kursatadi (2.rasm): 1. Gorizontal 2. Vertikal 3. Diversifikatsion Gorizontal integratsiya sotish bozori xajmini kupaytirish, sanoat kulamini kengaytirish va kuvvatlardan ratsional foydalanish singari ustunlikka ega. Bir kabul kilayetgan mamlakatda maxsulotga bulgan talab kiskarganda xalkaro kompaniya bu maxsulotga bulgan talab saklangan yeki kengaygan boshka mamlakatdagi uz korxonasiga resurslarni utkazadi. Xalkaro gorizontal integratsiya darajasi taxminan TMK filiallarining boshka undan mustakil firmalarga eksport xajmi sifatida aniklanishi mumkin.

TMK mikyosida sanoatning vertikal integratsiyasi xar xil mamlakatlarda ishlab chikarish jarayenini: bir mamlakatda xom ashyo kazib olish, boshka mamlakatda unga ishlov berish va yarim tayyor maxsulot yoki tuldiruvchi detallar ishlab chikarish, uchinchi mamlakatda tayyor maxsulot yigishni yagona texnologik zanjirga birlashishini ifoda etadi. Xalkaro ishlab chikarishni tashkil etishning bunday strukturasi yetkazib beruvchilarga karamlikni kiskartirish, asosiy iste’molchilar, shu jumladan xom ashyo va yarim tayyor maxsulotlar xaridorlari extiyojlarini kondirishga butun e’tiborni karatish, butun texnologik sikl uchun umumiy reja buyicha turli mamlakatlardagi ishlab chikarish kuvvatlarini modernizatsiya kilish, bosh kompaniya xoxishiga kura aloxida ishlab chikarish operatsiyalarida texnik darajani oshirish imkonini kuzda tutadi. Tayyor maxsulot yigishning tarkibiy kismlar ishlab chikarish va NIOKRdan xududiy ajratilishi vertikal integratsiya buyicha xalkaro ishlab chikarishni yetkazib berishlarni (ta’minotni) va logistika xizmatini tashkil kilishga, ya’ni ishlab chikarishni dastlabki materiallar va komplektlovchi kismlar bilan ta’minlash tizimida alokalar va boglanishlarni yulga kuyish va takomillashtirishga, ishlab chikarishning uzini optimallashtirish va tayyor maxsulot sotish tizimini ratsionallashtirishga ma’lum jixatdan boglab kuyadi. Ishlab chikarishning xalkaro vertikal integratsiya darajasi bir TMK filiallarining mana shu kompaniyaning boshka mamlakatlardagi filiallariga eksporti xajmini xisoblash yuli bilan aniklanishi mumkin. Ishlab chikarishni diversifikatsiyalash – bu turli kabul kiluvchi mamlakatlarda rang-barang maxsulotlarni ishlab chikarish. Ma’lum bir maxsulotni u yoki bu mamlakatda ishlab chikarishni yulga kuyish shu tovarni eksport kilishdan kura maksadga muvofikligi kabul kiluvchi mamlakatda bu maxsulot uchun import poshlinasi mikdori bilan aniklanadi. Yukori import poshlinasi va usayotgan talab vaziyatida xalkaro kompaniya shu maxsulot eksporti urniga uni importyor

mamlakatda ishlab chikarish xakida karor kabul kilishi mumkin. Bundan tashkari bir turdagi maxsulotni bu mamlakatda boshka turdagisini boshka mamlakatda ishlab chikarishni yulga kuyish xalkaro kompaniyaga uzini boshka mamlakatlarda boshka maxsulot mustaxkam talabga egaligi va yangi bozorda urnashish buyicha muvaffakkiyatsizligi xolatida kompaniya uz yukotishlarini xar xil mamlakatlardagi boshka tovarlarni chikarish va sotishni oshirish xisobiga koplashi mumkinligi bilan sugurtalagan xolda yangi bozorlarga kirish imkonini beradi. 3 TMK millatini aniklash. TMK millati kursatkichlari bulib kuyidagilar xizmat kiladi: -ruyxatga olingan joyi; -shtab-kvartiraning joylashuvi; -aksiyalarning boshkaruv paketiga ega bulgan aksiyadorlar millati. Kompaniya millatini uz xukumati tomonidan beriladigan imtiyozlar, subsidiyalar, solik imtiyozlari va boshkalar aniklaydi. Xorijiy firmalarga esa faoliyat yuritish uchun kabul kiluvchi davlat iktisodiyotning aloxida sektorlarini koldirgan xolda chegaralaydilar. Shunday kilib, kupchilik mamlakatlarda xorijiy firmalarga temir yul transporti soxasida, Avstraliya va Yaponiyada neft gaz sanoati soxasida, Italiya, Gretsiya, Finlyandiyada telekommunikatsiya soxasida va boshkalarda faoliyat yuritish ta’kiklangan. Lekin, sunggi yillarda xorijiy firmalar uchun ta’kiklangan tadbirkorlik soxalarini kiskartirish va milliy konunchilikni liberallashtirish tendensiyasi kuzatilmokda. Odatda turli mamlakatlar konunchiligi milliy va xorijiy firmalarni emas, balki rezident-firmalar va norezident-firmalarni farklaydi. Rezidentlarga berilgan davlat xududida joylashgan va usha yerning uzida ruyxatdan utgan kompaniyalar kiradi. Xorijiy kapital ishtiroki bilan xorijda tuzilgan norezident-firmalar iktisodiy adabiyetlarda odatda bosh kompaniyaning xorijiy filiallari (foreign affiliates) deb nomlanadi. Bu filiallar bulim (branch)

shaklida, shu’ba firmalar (subsidiary) yoki uyushgan (associated) kompaniyalar shaklida faoliyat yuritishi mumkin. Bulim kabul kilayetgan mamlakatda ruyxatdan utadi, ammo uz balansiga ega bulgan mustakil kompaniya bulmaydi, u tulaligicha (100%) bosh kompaniyanikidir va u yuridik shaxs sifatida amal kila olmaydi. Ular: A) Bosh kompaniyaning xorijdagi vakolatxonasi; B) Bosh kompaniyaning kushma korxona buyicha xamkori, u yerga boshka firmalar xam kirishi mumkin; V) Bosh kompaniyaning xorijdagi kuchmas mulki; G) Bosh kompaniyaning kamida bir yil davomida xorijda faoliyat yurituvchi moslamalari (kemalar, samoletlar, neft kazib chikazuvchi platformalar) bulishi mumkin. Shu’ba kompaniyalar – bu kabul kilayetgan mamlakatda uz balansiga ega bulgan mustakil firma sifatida (ya’ni yuridik shaxs xisoblanadi) ruyxatdan utgan, lekin uning ustidan nazoratni aksiyalarning kontrol paketiga yeki shu’ba kompaniyaning butun kapitaliga egalik kiluvchi va bu korxona boshliklarini tayinlovchi bosh kompaniya amalga oshiradigan TMK tizimiga kiruvchi korxona. Uyushgan kompaniya – bunda bosh kompaniya aksiyalarning 10-50%iga egalik kiluvchi TMK tizimiga kirgan kabul kiluvchi mamlakatdagi korxona. Bu korxona bosh kompaniya nazorati ostida emas balki ta’siri ostida buladi. Ba’zan bulim, shu’ba va uyushgan kompaniyalar milliy firma faoliyatining baynalmilallashuvi yulidagi boskichlardan xisoblanadi. Bu xolatda internatsionallashtirishning birinchi boskichi bulib odatda kompaniya maxsulotlarining eksporti xisoblanadi. Sungra tashki savdo bitimlari keyingi boskich – xorijiy xamkorlar bilan texnologiyalar (litsenzion bitimlar) ayirboshlash xisobiga kengayadi. Tovar aylanishining kupayishi, kabul kiluvchi mamlakat firmalari bilan ilmiy texnik alokalarining kengayishi eksporter kompaniyaning bu

mamlakatda uz vakolatxonasini ochish zaruratiga olib keladi. Operatsiyalar xajmining usishi bilan vakolatxona boskichma-boskich dastlab shu’ba kompaniyasi va keyin uyushgan kompaniya darajasiga kutariladi. Xorijiy tadbirkorlikning keyingi rivoji global masshtabdagi biznesga ega xalkaro korxona shakllanishiga olib keladi. Yukorida aytib utilgan milliy kompaniyaning TMK sari yulini kupchilik xalkaro kompaniyalar uchun odatiy bulgan tashkiliy kayta shakllanish zanjiri sifatida kuyidagicha tasavvur kilish mumkin: Eksport – texnologiyalar bilan almashinuv – kabul kiluvchi mamlakatdagi vakolatxona – shu’ba kompaniyasi – uyushgan kompaniya – global masshtabdagi biznesga ega xalkaro korxona. Kompaniya millati xakidagi masalalar bankrotlik, solikka tortish, antimonopol konunchilikni kullash va bir kator boshka xolatlarda xam yuzaga keladi. Kupchilik solikka tortish xukukiy tizimiga kura xar bir kompaniya kardosh firmalar bilan alokalaridan kat’i nazar aloxida solikka tortiladi. Bunda ikki marotaba solikka tortmaslik uchun bosh kompaniya kardosh korxona bilan ularga texnologiyalarni, nou-xaularni berish, patentlardan, konstruktorlik ishlanmalaridan, savdo markalaridan, NIOKR natijalaridan (agar NIOKR tijorat daromadi keltirsa, ular solikka tortiladi) foydalanish soxasida kelishib olishlari zarur. Kabul kiluvchi mamlakat solik organlarining bosh kompaniya va uning xorijiy filiallari orasidagi munosabatlarni bilishi kabul kilayotgan mamlakat solik deklaratsiyasida TMK filiallari tomonidan kursatilayotgan daromadlar xajmining tugriligini nazorat kilish imkonini beradi. 90-yillarda yirik TMKlar tomonidan kabul kiluvchi mamlakat solik konunchiligining kupol buzilganligi kuzatilgan. Shunday, 90-yillar urtalarida Yaponiya solik organlari “Koka-kola” kompaniyasi filialiga bosh kompaniya xisobiga xaddan tashkari kup litsenziyalangan pullarni utkazgani, shunga kura

solik deklaratsiyasida filial foydasi past kursatilgani uchun 15 mlrd. iyena mikdorida jarima solgan. Shu vaktning uzida “Nissan” yapon mashinasozlik kompaniyasi AKSH solik boshkarmasiga 17 mlrd. iyena mikdorida jarima tulagan, chunki uz foydasining bir kismini Yaponiyadagi bosh kompaniya xisobiga utkazib yuborish evaziga Amerika soligini chetlab utishga muvaffak bulgandi. Antimonopol konunchilik kullanilgan xolatlarda kup mamlakatlar sudi birlashmagan bozor kudratini aniklashda korxonalarning iktisodiy birligi (kardoshligi) kuzda tutiladi. Bu yerda kupgina TMKlarning yuridik konsultatsiyalar, NIOKR, moliya, buxgalteriya, bir yoki bir nechta xalkaro markazlarda programmalashtirish kabi TMKning butun tizimiga xizmat kursatadigan funksiyalarni markazlashtirishi e’tiborga olinadi. Kompaniya millati sud yeki orbitrajda bosh kompaniyaning ekologik jixatdan zararli texnologiyalar yoki defekt maxsulotlar ishlab chikarishga jalb kilinganligi darajasi kurib chikilayotganda katta axamiyatga ega bulishi mumkin. Bunday xolatlarda sud xukmiga xukukiy tomondan tashkari ma’naviy masala xam ta’sir etishi mumkin. Shunday, xammaga ma’lum bulgan Bxopal (Xindiston)dagi kimyo zavodida insonlarning ommaviy zaxarlanishiga “Yunion karbayt” kompaniyasi texnologiyasidan foydalanilishi sabab bulgan va u sudda Xindiston tomoni oldida ma’naviy javobgarligini tan olib zarar kurgan oilalar xarajatlarini koplash majburiyatlarini uz buyniga olgan. TMK millatini va uning chet el filiallari bilan alokasini aniklashdagi kiyinchiliklar bu alokalarning kup uchraydigan kupdarajaliligi bilan tushuntiriladi. Masalan, uyinchoklar tayyorlaydigan yirik “Mattel” (AKSH) korporatsiyasi butun dunyo buyicha 39 kardosh kompaniyasiga egadir, bulardan 26 korxona bosh kompaniyaning bevosita mulki va 13 tasi esa “Mattel” korporatsiyasining chet el filiallariga tegishlidir (1. jadval). Oxirgi yillarda shakllanish va uz mavkeini mustaxkamlash boskichda turgan Rossiya TMKlari jaxon tovar va xizmat kursatish bozorida uz faoliyatini

aktivlashtirmokda. Zamonaviy TMKlarga uxshash bir kator Rossiya xalkaro kompaniyalari Sovet Ittifoki davridayok shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, “Aeroflot” va kuplab tashki iktisodiy birlashmalar kiradi. Masalan, “Gazprom” RAJ tabiiy gazni kazib chikarish va eksport buyicha 100%li monopolist bulib, u dunyo buyicha topilgan tabiiy gaz zaxiralarining 34%ini nazorat kiladi va Garbiy Yevropa talabining 20%ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jaxon bozoridagi muvafakkiyatli faoliyati kudratli krporatsiyalarini bozor iktisodiyotida sezilarli yutuklarga erishishlari mumkinligini kursatmokda. Masalan, neft sanoati yetakchilariga mansub Rossiya “LUKoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi tashkilotlarida ishlab chikarishni vertikal integratsiyasi kabul kilingan, ya’ni neft kazilmasining bir kismi benzin, dizel yonilgisi, mazut, mashina moyi, neft koksi va aviatsiya kerosiniga kayta ishlanadi. 1998-yilda “LUKoyl” va Amerika “Konako” TMKsi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft gaz rayonida yangi neft konlarini uzlashtirish buyicha memorandum imzoladilar. Xalkaro xujalik alokalarining TMK kabi samarali shakli imkoniyatlari MDX mamlakatlari korxonalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini birlashtirish uchun yana xam kengrok kullanilmokda. Bu kabi TMKlarni tuzish uchun moliyaviy sanoat guruxlari (MSG) asos bulmokda. MDX mamlakatlariga tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruxlar transmilliy MSG-TMSG sifatida ruyxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat utkazish maksadida tashkil etiladi. Xukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruxlari DMSG makomi beriladi. MDX mamlakatlari TMKsi millati ular ruyxatdan utgan joyiga karab aniklanadi.

Xulosalar 1.Zamonaviy xalkaro kompaniyalarning aksariyat kismi transmilliy korporatsiyalarni namoyon etadi.Tashkiliy shakli buyicha ular umumiy mulkchilik bilan boglangan aktivlarga egalik kiluvchi konsernlardir. Ular oldingi utmishdoshlari-kartel, sindikat,trestlardan jiddiy fark kiladi,chunki ularning a’zolari uz kapitallarining egasi bulib kolar edi. 2.Milliy kompaniyani xalkaro kompaniya makomini olishga undovchi asosiy sabablar: tovar aylanmasi usishi bilan sotish bozorini va demak foydani kupaytirish, ishlab chikarish va sotish xarajatlarini kabul kiluvchi mamlakatdagi arzon xomashyo va ishchi kuchi xisobiga kiskartirish, kabul kiluvchi mamlakat sanoatidan, kredit-moliya sistemasi, sotish kanallari va infrastrukturasidan foydalanish. Uzok muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni xam uziga jalb etadi. Uzok muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, kup sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarini va shuningdek transport kompaniyalari bilan uzok muddatli muntazam kelishuvlar xisobiga transport xarajatlarini kiskartirish orkali sotish bozori barkarorligini ta’minlaydi. Uzok muddatli shartnomalar importyorlarni mashxur va uzini yaxshi kursatgan tovar va xizmatlar yetkazib berish barkarorligini ta’minlaydi. 4.Birlashmalarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan katta bulmagan va urta kompaniyalarga xam) eksport ishlab chikarish uchun zarur uskunalar bilan ta’minlash va tashki bozorga chikish uchun moliyaviy va boshka resurslarni birlashtirish imkoniyatini yaratadi. Kishlok xujaligi sektori buyicha kupgina meva, sabzavot, gusht, vino, sut maxsulotlari birlashmalari tarkalgan. 5.TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi:

A) Turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada yangilik kiritishga patentlarning kupchilik kismiga egalik kilish; B) Butun dunyoda maxsuldor yerlar, tabiiy boyliklar kulay iklim va arzon ishchi kuchining optimal kombinatsiyasi asosida uz korxonalarini joylashtirish afzalligidan foydalanish. V) Xalkaro marketing konsepsiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab chikarishni tashkil etishda xalkaro menejment tajribasi. 6. TMK millatini aniklovchi kursatkichlar bulib, ruyxatdan utish joyi, shtab- kvartiraning joylashuvi, aksiyalar kontrol paketiga ega aksionerlar millati xisoblanadi.

O'xshashlar

Xalkaro menejment tizimida inson resurslarini boshkarish

Tashki iqtisodiy faoliyat soxasiga chikish sharoitlarini tanlash metodologiyasi

Xalkaro kompaniyalarning davlat bilan munosabatlari

Kompaniya xolatining taxlili

Korxona biznes rejasi tushunchasi va ularni tuzish tartibi